+0 بگندیم
عوثمانلی دؤولتی‌نین ایلک باش معماری: تبریزلی معمار علی
آذربایجان و آنادولو جوغرافیاسیندا یاشایان و عینی دیل، مدنیت و اینانجی داشییان خالقلار آراسیندا قورولان موناسیبتلر ۱۱-جی عصردن باشلایاراق، بوتون اورتا عصرلر بویو داوام ائدیب. ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده ایسه گوجلَنن آذربایجان-عوثمانلی موناسیبتلرینده بوتون ایستیقامتلرده اولدوغو کیمی، مدنی علاقه‌لرده ده اینکیشاف قئیده آلینیب. بونا بعضی سیاسی و اجتماعی حادثه‌لرین ده سبب اولدوغونو سؤیله‌مک مومکوندور.
آذربایجان، ایران، یاخین شرق و آنادولونو اؤز حاکمیتینده ساخلایان ائلخانلیلار (۱۲۵۶-۱۳۵۷) دؤورونده تبریز شهری‌نین بو دؤولتین پایتاختی اولماسی (۱۲۶۵) بؤلگه‌ده هم تبریز شهری‌نین، هم ده آذربایجا‌نین اؤنمینی آرتیردی. ایران، چین، آنادولو و سوریه‌دن مینلرله صنعت و علم آدامی‌نین پایتاخت تبریزه جلب ائدیلمه‌سی سونراکی ایللرده آذربایجا‌نین مدنی حیاتینا دا اؤز موثبت تأثیرینی گؤستردی. بوتون بونلار آذربایجانی ۱۴-جو-۱۵-جی عصرلرده، دئمک اولار کی، شرقین علم، صنعت و مدنیت مرکزینه چئویردی.
آذربایجان ایله عوثمانلی آراسینداکی مدنی علاقه‌لرین مؤحکملنمه‌سینده چوخ سایدا آدلی-سانلی آذربایجانلی شخصلرین - علم آداملاری‌نین، شاعرلرین و صنعتکارلارین بؤیوک خیدمتلری اولوب. بو دؤور تاریخی منبعلرینده آذربایجاندان عوثمانلی دؤولتینه گئدن عالیملره بؤیوک رغبت گؤستریلدیگی بیلدیریلمکده‌دیر. بو دا ایکی اؤلکه آراسیندا مدنی علاقه‌لرله یاناشی ایقتیصادی-ایجتماعی موناسیبتلرین ده اینکیشافینا ایمکان وئریب. بو آدلی-سانلی شخصلرین ایچریسینده یوکسک وظیفه‌لرده ایشلمیش آذربایجانلی معمارلار دا اؤز یئرینی آلیبلار. بونلاردان بیری ده تبریزلی معمار علی‌دیر.
اصل آدی علاالدین علی بیگ بن عبدالکریم اولان معمار علی‌نین دوغولدوغو تاریخ دقیق اولاراق بیلینمه‌سه ده، تبریزده دونیایا گلدیگی و تحصیلینی ده بویا-باشا چاتدیغی بو شهرده آلدیغی بیلینمکده‌دیر. الیمیزده‌کی منبعلرده، خوصوصیله ده تورک قایناقلاریندا قئید اولونور کی، اورتا عصرلرین مشهور صنعت خادیمی اولان تبریزلی علی عوثمانلی دؤولتینده معمار عجم، عجم علی، اسیر علی و معمار علی کیمی ده تا‌نینیب. بعضی عوثمانلی منبعلری اورتا عصرلرده آذربایجانی دا عجم دیاری کیمی قلمه وئردیگیندن، ائله‌جه ده بعضی آذربایجانلی علم و صنعت خادیملرینی ده عجمی مخلصیله قئیده آلیبلار. بو دا چاغداش تورک تاریخ‌شوناسلیغیندا چوخ سایدا عجمی آدیندا عالیمین آذربایجانلی اولدوغو حالدا، ایرانلی کیمی تا‌نینماسینا سبب اولوب. معمار علی ده بو شکیلده تا‌نینان آذربایجا‌نین مشهور صنعت خادیملریندن بیری‌دیر.
معمار علی‌نین عوثمانلی دؤولتینه گئدیشی ایسه چالدیران دؤیوشوندن (۲۳ آقوست ۱۵۱۴) سونراکی تاریخه تصادف ائدیر. بیلیندیگی کیمی، سلطان سلیم (۱۵۱۲-۱۵۲۰) چالدیران دؤیوشوندن سونرا تقریباً ۸ گون تبریزده قالمیشدی. بو سفریندن قاییدارکن چوخ سایدا آذربایجانلی عالیم و صنعتکار قروپونو اؤزو ایله بیرلیکده عوثمانلی دؤولتینه آپارمیشدی. حتی کؤچورولنلرین بیر حیصه‌سی‌نین ۲۳ مارس-۱۲ آوریل ۱۵۱۵-جی ایل تاریخینده سیاهییا آلیندیغینا دایر تورکیه ناظیرلر کابینتی‌نین عوثمانلی آرشیوینده ساخلانیلان و تورک تاریخچیلری طرفیندن اورتایا چیخاریلان فارس دیلینده سند ده مؤوجوددور. لاکین بو دفترده معمار علی و همین دؤورده یاشادیغینی بیلدیگیمیز بیر چوخ مشهور آذربایجانلی عالیم، شاعر و صنعت آداملاری‌نین آدلاری یوخدور. بورادان آیدین اولور کی، خصوصی قابیلیتلی شخصلر باشقا بیر هئیتله آپاریلیبلار. عوثمانلی دؤولتینده بو کیمی اینسانلارا یوکسک وظیفه‌لر تاپشیریلاراق، اونلارا چوخ بؤیوک حؤرمت گؤستریلیردی. معمار علی‌یه ده سلطان سلیم طرفیندن عوثمانلی دؤولتی‌نین ایلک باش معماری کیمی اؤنملی بیر وظیفه وئریلمیشدی.
معمار علی عوثمانلی دؤولتینده ایلک دفعه اولاراق، کلاسیک عوثمانلی معمارلیغی ایله ایران اوسلوبونو بیرلشدیره‌رک، «توپلو پلان» آدلاندیریلان معمارلیق اوسلوبونون اساسینی قویوب. معمار علی‌نین بو اؤزونه‌مخصوس معمارلیق اوسلوبوندان سونرا اوریژینال‌لیغی و مؤحتشم‌لیگی ایله باشقا اؤلکه‌لرین صنعت اثرلریندن تامامیله فرقلنن، تورک-ایسلام مدنیتی‌نین آیریلماز پارچاسینا چئوریلن عوثمانلی دؤورونه عایید آبیده کومپلکس‌لری اورتایا چیخیب. بو اصولون اؤزل‌لیگی اوندان عبارتدیر کی، بینا‌نین بؤیوکلوگو و تارازلیغینا گؤره بیر نئچه گونبز و یا یاریم‌گونبزین داها بؤیوک مرکز گونبزده بیرلشدیریلمه‌سی یولو ایله سوتون و یا دایاق هؤرگولرینه احتیاج اولمادان، ساحه‌سی گئنیش سالونلو بینالارین اینشا ائدیلمه‌سی مومکون اولوب. محض بوندان سونرا کلاسیک عوثمانلی اثرلریندن فرقلنن، عینی زاماندا عوثمانلی دؤولتی‌نین اورتا عصرلرده‌کی اینکیشافی ایله پارالئل‌لیک تشکیل ائد‌ن عظمتلی سارایلار، چوخ میناره‌لی مسجیدلر و مدره‌سه کومپلکس‌لری‌نین تیکیلمه‌سی گئرچکلشیب و گئنیش یاییلیب. معمار علی‌نین ایلک دفعه تطبیق ائتدیگی بو اوصولو داها سونرالار مشهور عوثمانلی معماری اولان معمار سینان طرفیندن اینکیشاف ائتدیریله‌رک تطبیق اولونوب. لاکین بیر چوخ تدقیقات‌چیلار بو آردیجیل‌لیغی قاریشدیراراق «توپلو پلان» معمارلیق اوسلوبونون ایلک دفعه معمار سینان طرفیندن ایستیفاده اولوندوغونو بیلدیرمکله، معمار علی‌نین اینشا ائتدیردیگی بیر چوخ آبیده‌نی سهواً معمار سینانا عایید ائدیرلر. بو سببدندیر کی، اصلینده معمار علی طرفیندن اینشا ائدیلن گبزه شهرینده‌کی چوبان مصطفی پاشا مسجیدی ایله ایستانبولون سلطان احمد سمتینده‌کی ابراهیم پاشا سارایی دا معمار سینا‌نین اثرلری کیمی بیلینمکده‌دیر. حالبوکی معمار سینان، ساده‌جه، بو بینالاری اؤز دؤورونده تعمیر ائدیب.
بونلاردان باشقا، اوسلوب و معمارلیق خوصوصیتلرینه گؤره معمار علی‌یه عایید ائدیلن، لاکین کیتابه‌سی («تاریخی لؤوحه»سی) اولمایان چوخ سایدا اثرین اولدوغو دا بیلینیر. بو وضعیت‌ده اولان باشلیجا اثرلر بونلاردیر: سارای بوسنادا قاضی خسرو بیگ کوللیه‌سی (مسجید، مدره‌سه، مهمانخانا، حامام و س.)، سوفیادا کادی سیف‌الدین، مانیسادا سلطان، ترابزوندا خاتونیه، کونیادا سلطان سلیم، چورلودا سلیمانیه، تکیرداغا باغلی اولان سارای قصبه‌سینده آیاز پاشا، ایستانبول فاتح رایونوندا بالی پاشا، ایستانبول ایوب بؤلگه‌سینده جزری قاسم، سوتلوجه و سیلیوری بؤلگه‌لرینده پیری محمد پاشا مسجیدلری و بیر ده توپ‌قاپی ساراییندا بابوس-سلاملیق بؤلمه‌سی. معمار علی‌نین اؤزونون تیکمه‌سی هئچ بیر شوبهه دوغورمایان (کیتابه‌سی اولان) معمارلیق اثرلری ایسه ایستانبولدا سلطان سلیم مسجیدی و شهره‌مینی بؤلگه‌سینده اؤز وسایتی ایله عرصه‌یه گتیردیگی معمار عجم مسجیدی‌دیر.
معمار علی تقریباً ۲۳ ایله قدر عوثمانلی دؤولتی‌نین باش معماری اولاراق فعالیت گؤستریب. او، بو چوخ مسئولیتلی وظیفه‌نی یاووز سلطان سلیم و قانونی سلطان سلیمان (۱۵۲۰-۱۵۶۶) دؤورلرینده ده ایجرا ائدیب. اونون اؤلوم تاریخی ایله باغلی منبعلرده آچیق معلومات وئریلمه‌سه ده، اؤز وسایتینه تیکدیردیگی معمار عجم مسجیدی‌نین ۲۰ مارس ۱۵۳۷ تاریخلی وقفیه سندیندن اونون بو تاریخده حیاتدا اولدوغو باشا دوشولور. بو تاریخدن سونرا حاقیندا هئچ بیر بیلگی وئریلمه‌مه‌سی و ۱۵۳۸-جی ایلده معمار سینا‌نین عوثمانلی دؤولتینده باش معمار اولاراق ایشه باشلاماسی بئله بیر قناعته گلمگه اساس وئریر کی، معمار علی ۱۵۳۸-جی ایلده وفات ائدیب.
بلال دده یئو
زامان-2011. 8-9 فوریه ص.13
کؤچورن: عباس ائلچین
