Manqurt (film,1990)

B. Gerey

Andalyp we Oguznama

(Türkmenistanda geçirilen Halkara ylmy Geñeşe hödürlendi)

Türkmeniñ klassik şahyry „Nurmuhammet Andalyp“ hakynda, onuñ öz dogup ÿaşan ÿurdy bolan „Daşoguzda“ 2010-njy ýylyñ Mart aÿynyñ 10-12nji günlerinde geçirildi. Andalyp hakynda maslahaty gurnap alyp baran, Türkmenistanyñ ylymlar akedemiÿasynyñ golÿazmalar institusiniñ ÿaÿradan bildirişinde şeÿle setirler bar:

„Taryhçy, terjimeçi, filosof, türkmen edebiýatynyň taryhynda ilkinji dessançy şahyr diýip tanalýan Nurmuhammet Andalyp (1660-1740) Türkmenistanyň Daşoguz welaýatynyň Ýylanly etrabynyň Garamazy obasynda eneden dogulyp 1740-nji ýylda aradan çykypdyr.

Nurmuhammet Andalyp döredijilik işine ýaşlykda başlapdyr. Onuň döredijiligi tematik hem tär taýdan köp taraply we baý. Ideýa çeperçilik taýdan bolsa, örän ýokary hem täsirlidir. Ol özüniň çuňňur zehini, ajaýyp talanty bilen birtopar goşgudyr-gazallary, “Oguznama”, “Nesimi”, “Sagdy Wakgas”, “Kyssaýy Fyrgun”, diýen poemalaryny “Ýusup-Züleýha”, “Babaröwşen”, “Zeýnelarap”, “Leýli-Mejnun” ýaly dessanlaryny hem-de “Melike-Mährinigär” powestini döredýär. Şahyr mundan başgada arap dilinden “Maksatnama”, pars-täjik dilinden “Dört peri”, “Mürze Hemdem” diýen dessanlary türkmen diline terjime edýär. Ussat şahyr Nowaýynyň, Fizulynyň, Jamynyň, Wepaýynyň we başgalaryň gazallaryna tahmyslar ýazýar…” 

Meniñ ylmy geñeşe, taÿynlan tezisim, bu beÿik milli şahyryñ “Oguznama” poemasy (mänzumesi) hakyndady. Men bu tezisi, örän bimahal, diñe 39 ÿaşynda aradan çykan, emma şol gysga ömründe-de mähriban halky üçin uly yz galdyryp giden milli alym Ahmat Bekmyradyñ “Andalyp hem Oguznamaçylyk Däbi” atly gymmatly eserini esas alyp ÿazdym. Ony, çaklañja makala şeklinde hormatly okyjylara hödürleÿärin:

گچینِم اؤز آیاغیندان آسارلار، قوْینام 
بأهلیلی دانانینگ اینیسی هارۇن رشیت اۇلی پاتیشا اکن. اوْل اؤز آغاسی بأهلیلی دانانی یانینا چاغیریپ: 
- آی، بأهلیلی، سن بۇ دیواناچیلیق-گدایچیلیغینگدان ال چک، اینه، سانگا خازینا، نأمه گرک بوْلسا گؤتر - دیین. 
اوْندا بأهلیلی دانا: 
- آی، پاتیشا، بیز هر نیچیک آغا-اینم بوْلساق، سنینگ پاتیشالیق بیلن قازانان مالی-دۆنیأنگدن چیگیت یالی زات درکار دأل، سن یؤنه منی اؤز گۆنۆمه قوْی - دیییپدیر-ده، اؤزۆنینگ ویرانا هوْولۇسینا اؤتأگیدیپدیر. بأهلیلی دانانینگ هوْولۇسی هارۇن رشیت پاتیشانینگ کؤشگۆنه یاقین اکن. هارۇن رشیت هر گۆن تاغتیندا اوْتۇران واغتیندا بأهلیلی دانانینگ آهی-حاسرات بیلن دادی-پریات ادیپ آغلایان غاملی سسینی اشیدر اکن. 

TÜRK DİLLERİ SÖZLÜKLERİ

تورک دیللری سؤزلوکلری

حاضیرلایان: عباس ائلچین

 Bu sayfadan Türk dilleri sözlüklerini yükleye bilersiniz

بو پوستدان تورک دیللری سؤزلوکلرینی یوکله‌یه بیلرسینیز

Ferdusinıñ Şah-naması Türkler hakında näme diyyär?

 Akmırat Gürgenli

 Horasanlı pars şahırı Abulkasım Ferdusinıñ Şah-namasına Türkmen edebiyatında has orun berilip, onı gündogarıñ iñ görnükli şahırı ve eserini bolsa beyik epos dilip tanadılyar. Türkmenistanıñ yokarı okuw jaylarında, universitetdir dil institutında bu pars eseri hakında giyñ möçberde gürrüñ edilyär. Azadı adındakı merkezi kitaphananıñ diywarlarında şahırıñ özi we eserlerini añlatyan suwratlar gazlıpdır. Dogurdanam bu "pars şa" eserine şeyle köp üns bermek biziñ milletimize nämä gerek?

 Pars edebiyatçıları şahnama poeziyasını Eyran (oka pars) mifologiyası esasında dörän ulı manumental diip sıpatlandıryarlar. Eseriñ döreyşi barasında şeyle gürrüñ bar:" Türk hökümdarlarında Gaznalı soltan Mahmıt "Eyran-Turan" tarıhı hakında bir eser yazılmasını buyranmış. İlki şah-nama eserini 996-njı yılda Marılı "Mesudi Märwäzi" yazıp başlayar, ondan soñ "Dakıkı" bu iyşi dewam etyär, Dakıkı ölenden soñ Ferdusi iyş başına geçyär. Parslarıñ toslan rowayatlarına görä soltan Mahmıt eseriñ her beytine bir altın berjegini wada berenmiş. Ferdusi öz "Şah-namasını" yazıp soltana hödürleyär. Soltan Mahmıt eser bilen tanış bolanda soñ, onı halaman, altın yerine kümüş derem (derhem) berenmiş, Ferdusi munı görüp, soltanıñ adına yazgarıjı goşgı goşup, gorkusından başga yere gaçıp gidenmiş. Aradan bir näçe wagıt geçenden soñ, soltan öz eden iyşinden puşman bolup altınları yollayar. Yükli kerwen şäheriñ bir derwezesinden girende, dünyäden öten Ferdusini jaylamak üçin, adamlar ol bir derwezesinden çıkıp baran, şahırıñ gıyzı bolsa iyberilen altınları ıyzına gaytaranmış.

سئوگی، زنگین‌لیک بیرده اردملیک

کؤچورن: عباس ائلچین

       بیر گون بیر قادین ائولریندن ائشیگه چیخاندا اوچ آغساققال یاشلی کیشی گؤردو. او: -" قوجا بابالار، سیز آجمیشسینیز، ائویمیزه بویورون سیزه یئمک سوناییم"- دئدی. یاشلیلارین بیری قادیندان حیات یولداشی‌نین هارادا اولدوغونو سوروشدو. او قادین یولداشی‌نین ائوده اولمادیغینی سؤیله‌دی. اوندا یاشلی:

- یولداشینیز ائوده اولماسا، بیز سیزین ائوینیزه گیره بیلمه‌ریک- دئدی.
     آخشام اری گلنده قادین اوچ یاشلی‌یا گؤره یولداشینا دانیشدی. اری ده:" ائشیگه باخ گؤر، اونلار باییردا اوتوروبلارسا اونلاری یئمگه چاغیر" دئدی. قادین یاشلیلاری گؤروب یانلارینا واراراق،" ایندی یولداشیم گلدی. دیله‌ییرم؛ ائوه گیریب بیزه قوناق اولاسینیز دا" دئدی. اوندا یاشلیلاردان بیری: " بیز اوچوموز بیرگه بیر ائوه گیره بیلمه‌ریک. ساغ یانیمداکی دایانان "زنگین‌لیک"، سول یانیمداکی "اردملیک"، من ایسه "سئوگی". ائوینیزه اوچوموزدن تکجه بیریمیز گیره بیله‌ریک. گئدیب یولداشینیز ایله قونوشون، هانسیسا اولسا بیرییمیزی قوناقلیغا چاغیرین" دئدی. قادین ائوینه گیریب اولوب گئچنلری ارینه دانیشدی. ار- آرواد گنگه‌شیب،(مصلحت‌له‌شیب) سئوگینی چاغیرماغی دوزگون بیلدیلر.او قادین ائشیگه چیخدی دا "سئوگی" آدلی یاشلینی قوناقلیغا چاغیردی. "سئوگی" دوروب یورومگه باشلادی. آردیندان "زنگین‌لیک" ایله " اردملیک" ده یورومگه باشلادیلار. او قادین:

- بیز سونوندا، تکجه سئوگینی چاغیردیق، سیز نمنه اوچون گلیرسینیز؟- دئیه سوروشدو. اوندا  اونلار یانیت وئردیلر:

- سیز تکجه  اردملیک یا دا زنگین‌لیگی چاغیرمیش اولسایدینیز، ایندیکی ‌کیمی ایکیسی ده سیزه وارمازدی. آنجاق سیز سئوگینی چاغیردینیز. بو دورومدا اوچوموزده گلمه‌لی اولدوق- دئدیلر. قادینین " نمنه اوچون؟" دئین سورغوسونا اونلار:

- " ندنی سئوگی  اولان یئرده  زنگین‌لیک ده اردملیک ده اولار"-  دئیه  یانیت وئردیلر.

Türkmençe hekaýa

söýgi, baýlyk hem-de üstünlik

    bir gün bir aýal maşgala öýünden daşary çykanynda üç sany aksakgal ýaşulyny gördi. ol: – ýaşulular, siz ajygansyňyz, öýümize giriň, size nahar hödür edeýin – diýdi.ýaşulularyň biri ol aýaldan ýan ýoldaşynyň nirededigini sorady. ol aýal ýoldaşynyň öýde ýokdugyny aýtdy. onda ýaşuly:
– ýoldaşyňyz öýde ýok bolsa, biz siziň öýüňize girip bilmeris – diýdi.

     agşam adamsy gelende ol aýal üç ýaşuly barada ýoldaşyna gürrüň berdi. adamsy hem: “daşary seredip gör. eger olar daşarda oturan bolsalar, olary nahara çagyr” diýdi. ol aýal ýaşululary görüp, olaryň ýanyna bardy we “indi ýoldaşym geldi. haýyş edýärin, öýe girip bize myhman bolaýyň-da” diýdi. onda ol ýaşululardan biri: “biz üçimiz bile hiç bir öýe girmeris. sag tarapymdaky daýyň „baýlyk“, çep tarapymdaky „üstünlik“, men bolsa „söýgi“. öýüňize üçimizden diňe birimiz girip bileris. gidip ýoldaşyňyz bilen maslahatlaşyň we haýsy hem bolsa birimizi myhmançylyga kabul ediň” diýdi. ol aýal öýüne girdi we bar bolup geçenleri adamsyna gürrüň berdi. är-aýal maslahatlaşyp, söýgini çagyrmagy makul bildiler. ol aýal daşary çykdy-da, “söýgi” atly ýaşulyny myhmançylyga çagyrdy. söýgi ýerinden turup, ýöremäge başlady. yzyndan „baýlyk“ we „üstünlik“ hem ýöräp başlady. ol aýal:

– biz diňe söýgini çagyrdyk ahyryn, siz näme üçin gelýärsiňiz? – diýip sorady. onda olar jogap berdiler:

– eger siz diňe üstünligi ýa-da baýlygy çagyran bolsadyňyz, beýleki ikisi size barmazdy. emma siz söýgini çagyrdyňyz. bu ýagdaýda üçimiz hem gelmeli bolduk – diýdiler. aýalyň “näme üçin?” diýen soragyna olar “sebäbi söýginiň bar ýerinde baýlyk we üstünlik hem bolýandyr” diýip jogap berdiler.

تورکمن آتالارسؤزو (آتالار نقلی)

درله‌ییب کؤچورن: عباس ائلچین

Adam ýerde ýaşaýar, emma adamyň göwni asmanda perwaz urýar.

آدام یئرده یاشایار، آمّا  آدمین کؤنولو گؤیلرده اوچار

Adamy adam eden ylymdyr.

آدامی آدام ائدن بیلم‌دیر.

Adamyň akyllysy dil öwrener.

آدامین عاغیللیسی دیل اؤیره‌نر.

Adamyň borjy – bilmekdir.

آدامین بورجو بیلمکدیر.

Adamyň ilkinji Watany-da enedir.

آدامین ایکنجی وطنی ده آنادیر.

Aglasa enem aglar, galany ýalan aglar.

آغلاسا آنام آغلار، قالانی یالان آغلار.

Agyr zamananyň hem ýeňil günleri bolýandyr.

آغیر زامانانین هم یونگول گونلری اولار.

Akyl nämäni buýursa, dil şony diýer.

عاغیل نمنه‌نی بویورسا، دیل اونو دئیر.

Akyl uly güýçdür.

عاغیل بؤیوک/اولو گوجدور.

Akyl ýaşda bolmaz, başda bolar.

عاغیل یاشدا اولماز، باشدا اولار.

Alanyňda – bir eliň bilen al, bereniňde – iki eliň bilen ber.

آلاندا بیر الین ایله آل، وئرنده ایکی الین ایله وئر.

Alym bolmak aňsat, adam bolmak kyn.

گوراوْغلی‌نینگ دؤره‌یشی (تورکمنچه) 

  
Göroglynyň Döreýşi     

   Gadym zamanlarda Çandybil diýen bir ýurt bardy. Ol ýurtda beýik-beýik dört dag bardy. Onsoň oňa Çardagly Çandybil hem diýýärdiler. Halkynyň köpi çarwady, düýe, at, garamal bakardy, Aral derýasyndan suwa ýakardy, Özi türkmeklerdi. Häkimine Jygaly beg diýerdiler.
Onuň,Genjim beg, Mömin beg, Ady beg diýen ogullary bardy. Genjim aýallydy, mallydy ýöne gaty gysganç-dy. Ol malyny köpeldip, başga ýurtlar bilen söwda ederdi. Zadyny özi iýip-içmezdi, başga dogan-garyadaş, dost-ýarlaryny çagyryp, hezzet-hormat etmezdi. Her günde goýun-geçisiniň sürülerinde ençemesini möjek ýaryp, gara läş edip giderdi. Şonda-da Genjim olary çopana bermezdi.
Mömin bolsa ne sag, ne dälidi, üstesine-de gözi şulludy.Onuň özi juwana ýaly, işleýşi eşek ýaly, iýşi sygyr ýaly. Däliligi tutanda, aglamaly ýerde gülübirdi. Biri bir zat sorasa, turup ötägiderdi. Muny öýlendirjek bolsalar, ilki özi almady,soň bolsa oňa gyz beren bolmady.Muňa bolsa onun kellesiniň kel ýany hem gijemedi.
Şunlukda, bu öýlenmän galybersin.