B. Gerey

Andalyp we Oguznama

(Türkmenistanda geçirilen Halkara ylmy Geñeşe hödürlendi)

Türkmeniñ klassik şahyry „Nurmuhammet Andalyp“ hakynda, onuñ öz dogup ÿaşan ÿurdy bolan „Daşoguzda“ 2010-njy ýylyñ Mart aÿynyñ 10-12nji günlerinde geçirildi. Andalyp hakynda maslahaty gurnap alyp baran, Türkmenistanyñ ylymlar akedemiÿasynyñ golÿazmalar institusiniñ ÿaÿradan bildirişinde şeÿle setirler bar:

„Taryhçy, terjimeçi, filosof, türkmen edebiýatynyň taryhynda ilkinji dessançy şahyr diýip tanalýan Nurmuhammet Andalyp (1660-1740) Türkmenistanyň Daşoguz welaýatynyň Ýylanly etrabynyň Garamazy obasynda eneden dogulyp 1740-nji ýylda aradan çykypdyr.

Nurmuhammet Andalyp döredijilik işine ýaşlykda başlapdyr. Onuň döredijiligi tematik hem tär taýdan köp taraply we baý. Ideýa çeperçilik taýdan bolsa, örän ýokary hem täsirlidir. Ol özüniň çuňňur zehini, ajaýyp talanty bilen birtopar goşgudyr-gazallary, “Oguznama”, “Nesimi”, “Sagdy Wakgas”, “Kyssaýy Fyrgun”, diýen poemalaryny “Ýusup-Züleýha”, “Babaröwşen”, “Zeýnelarap”, “Leýli-Mejnun” ýaly dessanlaryny hem-de “Melike-Mährinigär” powestini döredýär. Şahyr mundan başgada arap dilinden “Maksatnama”, pars-täjik dilinden “Dört peri”, “Mürze Hemdem” diýen dessanlary türkmen diline terjime edýär. Ussat şahyr Nowaýynyň, Fizulynyň, Jamynyň, Wepaýynyň we başgalaryň gazallaryna tahmyslar ýazýar…” 

Meniñ ylmy geñeşe, taÿynlan tezisim, bu beÿik milli şahyryñ “Oguznama” poemasy (mänzumesi) hakyndady. Men bu tezisi, örän bimahal, diñe 39 ÿaşynda aradan çykan, emma şol gysga ömründe-de mähriban halky üçin uly yz galdyryp giden milli alym Ahmat Bekmyradyñ “Andalyp hem Oguznamaçylyk Däbi” atly gymmatly eserini esas alyp ÿazdym. Ony, çaklañja makala şeklinde hormatly okyjylara hödürleÿärin:

سۇمئر و اوْغۇز ائپوْسۇنۇن استرۇکتۇر بنزرلیگی: ریتۇال و ژانر علاقه‌لری کوْنتئکستینده

آغاوئردی خلیل 

کؤچورن: عباس ائلچین

خۆلاصه

مقاله‌ده اوْغۇز ائپوْسۇ سۇمئر ائپوْسۇ بیلقامیشلا مۆقاییسه‌لی شکیلده آراشدیریلیر. اوْغۇز و سۇمئر ائپوْسۇندا ریتۇال و ژانر علاقه‌لری تحلیل ائدیلیر. ائپوْسۇن تیپلوْژی تحلیلی ایله ریتۇال قایناقلاری‌نین استرۇکتۇر بنزرلیگی مۆعیّنلشدیریلیر.

آچار سؤزلر: اوْغۇز، سۇمئر، ائپوْس، بیلقامیش، دده قوْرقۇد، ریتۇال، ژانر.

دیل ساده‌جه دانیشماق اوچون دئییل
تورال ایسماییلوو

کؤچورن: عباس ائلچین 

     فلسفه‌‌نین بوتون ایجتیماعی عئلملردن آیریلدیغی 19-جو عصردن سونرا فلسفه ایله دیگر ساحه‌لرین موناسیبتلری موعیّنلشدی. بیر طرفده فیلوسوفلار گئرچگی آختارماق آزاریندان ال چکه‌رک وارلیق و سبب-نتیجه ایلیشکیلرینه فوْکوُسلانیر، دیگر طرفده ایسه فلسفه‌‌نین کونکرئت فوْکوُسلانمالی اولدوغو آرئنالارین اولماسی ایدیعالاری کؤکوندن یانلیش حساب ائدیلیردی. بو دوشونجه‌لر اوزرینه دئرریدا فلسفه ایله دیگر ساحه‌لرین موناسیبتلرینی سیستئملشدیریر و فلسفه‌‌نین کونکرئت فورمادا همین ساحه‌لردن آیریلماغی‌نین طبیعی و لابود پروسئس اولما ائحتیمالینی مرکزلشدیریردی. 
آریستوتئلین ایجتیماعی عئلملری آییرماغی دا تکجه دوشونجه ساحه‌لری‌نین موطلقلشدیریلمه‌سی ایله علاقه‌دار اولماییب، هم ده سیستئماتیک تعلیملرین قدیم دؤورده یارارسیز اولماغی ایله علاقه‌دار ایدی. سوکرات سینتئز پروسئسینی "آخساق" حساب ائدیردی. چونکی آنتیک کولتورو منیمسه‌ین اینسا‌نین حادیثه‌لری حیصه‌لره آییراراق تحلیل ائتمه مئعیارلاری یوخ ایدی. همین دؤورده کشفلر چوخ آز ایدی، اینسانلارین پراکتیکی فعالییّتینده ایستیفاده ائده بیله‌جگی آلتلر و اشیالار قیسیتلی ایدی. هاراری باشدا اولماقلا، بوتون یئنی دؤور تکامولچولری‌نین ایره‌لی سوردوگو "تجروبه‌‌نین مادّی بازاسی‌نین اساسلیغی" ایدیعاسی نه قدر دوغرو اولدوغونو بیر داها گؤستریر. هاراری قئید ائدیر کی، آز تئخنیکا هم ده چوخ ایشدیر، آز واسیطه هم ده چوخ دوشونمکدیر. عئینیله آنارخیست ناوم چومسکی‌نین دئدیگی پروسئسدیر، چوخ کشف خئییرلی اولدوغو قدر، تقکّورون کوتلشمه‌سینه ده رواج وئریر. بئله قارماقاریشیقلیقلار فونوندا گؤروروک کی، حقیقتن حادیثه‌لر بیزی یؤنلتمکله بیزیم بوتون پوتئنسیالیمیزی محو ائدیر. 

زنجاندان توپلانمیش بایاتیلار
سعید ریضا بایات، 
آراشدیرماچی 

     آذربایجان فولکلورونون موهوم ترکیب حیصه‌سی اولان زنجان فولکلور موحیطینده 4 میصراعلی، 7 هئجالی شئعیر فورماسی «بایاتی» آدلاندیریلیر و بو موحیطده بایاتیلار چوخ گئنیش یاییلیب. مرحوم فولکلورشوناس مورسل حکیمووون فیکرینجه، فولکلورشوناسلیقدا «بایاتی» سؤزونون ائتیمولوگییاسی ایله باغلی موختلیف بیر-بیرینه ضید اولان فیکیرلر وار: یئر آدی، قبیله، آد-تیتولو، عربجه‌دن کئچمه سؤز — «بات» — کؤهنه؛ اینسان یاشاییشی‌‌‌نین طلباتینی اؤده‌ین ارزاقین کؤهنه‌لمیش، قالمیش، دورموش معناسینی ایفاده ائدن — «بایات» (قالمیش، کؤهنه‌لمیش دورموش خؤرک، سو)؛ آللاهین مین بیر آدیندان بیری — «بایات»؛ کؤرپه‌‌‌نین بوی آتماسی، اینکیشافی ایله علاقه دار سؤیله‌نن لایلا، اوخشاما، نوازیش — «بایات» .

جلیل محمدقولوزاده و آنا دیلی 

    جلیل محمدقولوزاده چوخ‌ساحه‌لی یارادیجیلیغی ایله آذربایجان مدنییتی و ایجتیماعی فیکیر تاریخینده ابدی‌یاشارلیق قازانمیش شخصییّتلردن بیریدیر و فیکریمیزجه،صنعتکارین بو ابدی‌یاشارلیغین تأمیناتچیسی، نوواتورلوغون ان باریز نومونه‌سی کیمی مئیدانا چیخان یارادیجیلیغیندا - ایستر ادبی، ایسترسه ده ایجتیماعی فعالییّتینده مدنییت تاریخیمیزده بیر چوخ ایلکلره ایمضا آتماسیدیر. آذربایجاندا ایلک موزه‌نین- دییارشوناسلیق موزه‌سی‌نین آچیلماسی، آذربایجان ادبییّاتیندا تنقیدی-رئالیست نثرین و ایلک ساتیریک مطبوع اورقانین اساسی‌نین قویولماسی، میلّی دراماتورگییامیزدا تراژی‌کومئدییانین، ایلک آللئقوریک منظوم درامین یارادیلماسی و س. یئنیلیکلر بو بؤیوک صنعتکارین آدی ایله باغلیدیر.  
و زامانین اوجالیغیندان ادیبین ادبی-ایجتیماعی فعالییّتینه نظر یئتیردیکده بیر داها امین اولورسان کی، بو چوخ‌شاخه‌لی فعّالییّتین آرخاسیندا وطن سئوگیسی، خالقینا، اونون دیلینه بؤیوک محبت دایانیر.  

سیزی دئییب گلمیشم

سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! او کسلری  دئییب گلمیشم کی، منیم صؤحبتیمی خوشلاماییب، بعضی بهانه‌لرله مندن قاچیب گئدیرلر، مثلا، فالا باخدیرماغا، ایت بوغوشدورماغا، درویش ناغیلینا قولاق آسماغا، حامامدا یاتماغا و غئیری بو نؤوع واجیب عمللره. چونکی حُکمالار بویوروبلار: “سؤزونو او کسلره دئ کی، سنه قولاق وئرمیرلر”. ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! زمانی کی، مندن بیر گولمه‌لی سؤز ائشیدیب، آغزینیزی گؤیه آچیب و گؤزلرینیزی یوموب، او قدر “خا-خا!..” ائدیب گولدونوز کی، آز قالدی باغیرساقلارینیز ییرتیلسین و دسمال عوضینه اتکلرینیزله اوز-گؤزونوزو سیلیب، “لعنت شیطانا!” دئدینیز، او واخت ائله گومان ائتمه‌یین کی، موللا نصر‌الدینه گولورسونوز. ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! اگر بیلمک ایسته‌سه‌نیز کی، کیمین اوستونه گولورسونوز، او واخت قویونوز قاباغینیزا آینانی و دقتله باخینیز جامالینیزا. سؤزومو تامام ائتدیم، آنجاق بیرجه عوذروم وار: منی گرک باغیشلایاسینیز، ائی منیم تورک* قارداشلاریم کی، من سیزله تورکون آچیق آنا دیلی ایله دانیشیرام. من اونو بیلیرم کی، تورک دیلی دانیشماق عئیبدیر و شخصین عئلمی‌نین آزلیغینا دلالت ائدیر. آمما هردن‌بیر کئچمیش گونلری یاد ائتمک لازیمدیر: سالینیز یادینیزا او گونلری کی، آنانیز سیزی بئشیکده ییرغالایا- ییرغالایا سیزه تورک دیلینده لای-لای دئییردی و سیز قولاق آغریسی سببینه ساکیت اولموردونوز. آخیری بیچاره آنانیز سیزه دئییردی:

–بالا، آغلاما، خورتدان گلر، سنی آپارار! – و سیز دخی جانینیزین قورخوسوندان سسینیزی کسیب، آغلاماقدان ساکیت اولوردونوز.

هردن‌بیر آنا دیلینی دانیشماقدا کئچمیشده‌کی گؤزل گونلری یاد ائتمه‌یین نه عیبی وار؟!

موللا نصر‌الدین

“موللا نصر‌الدین” ژورنالی، 7 آپرئل 1906،

کؤچورن: عباس ائلچین

میلّی شئعیر عنعنه‌سی

ماعاریفه حسین قیزی حاجی‌یئوا

فیلولوگییا عئلملری دوکتورو

کؤچورن: عباس ائلچین

آذربایجان شئعیری‌نین خالق پوئزییاسی ایله علاقه‌سی‌نین اؤز عنعنه‌سی و اینکیشاف خوصوصییتلری واردیر. پوئزییامیز بوتون اینکیشاف تاریخی عرضینده خالق بدیعی و پوئتیک تفکّورو ایله قیریلماز علاقه ده اولموشدور. ادبی دیلیمیزین موعیّن تاریخی عامیللر نتیجه‌سینده عرب و فارس دیللری‌نین تاثیرینه معروض قالدیغی دؤورلرده بئله کلاسیک پوئزییامیزین نسیمی، فوضولی، ختایی کیمی بؤیوک سیمالاری‌نین خالق شئعیری اوسلوب و پوئتیکاسینا یاخینلیغینی گؤرمک مومکوندور. 
اون سککیزینجی عصرده واقیف، ویدادی، اون دوققوزنجو عصرده قاسیم بَی ذاکیر خالق شئعیری پوئتیکاسینی کلاسیک شئعیره گتیرمکله بو عنعنه‌نی داوام ائتدیرمیشلر. اونلارین خالق پوئزییاسی فورماسیندا یازدیقلاری قوشما، گرایلی و بایاتیلار رئالیست شئعیر اوسلوبونون تشکّولونده اهمییّْتلی رول اوینامیشدیر. بؤیوک ساتیریک م.ع.صابیرین یارادیجیلیغیندا دا کلاسیک پوئزییا خالق شئعیری‌نین اوسلوبی عونصورلری عوضوی شکیلده بیرلشه‌رک تنقیدی رئالیست پوئزییانی یاراتدی و بو پوئزییا خالق حیاتی‌نین ان جانلی مسله‌لرینی ساده و ایناندیریجی شکیلده ایفاده ائتدی. 
گؤروندوگو کیمی، موعاصیر آذربایجان شئعیری‌نین فولکلورا، خالق شئعیرینه باغلیلیغی‌نین قییمتلی عنعنه‌لری واردیر. موعاصیر آذربایجان پوئزییاسی محض میلّی شئعیرین عنعنه‌لرینی دریندن منیمسه‌مکله، بو عنعنه‌لره یارادیجی، جسارتلی موناسیبت بسله‌مکله بوی آتیب مؤحکم پوئتیک عنعنه‌لر اوزرینده اینکیشاف ائتمگه باشلامیشدی.