گونئی آذربایجان مسله‌سی و آتاتورک دؤورو تورکیه-ایران موناسیبت‌لری

مبارز آغالارلی

۲۰. عصرین اوّل‌لرینده تورک و موسلمان دونیاسیندا مورکب سیاسی پروسه‌لرله زنگین اولان بیر دؤور باشلادی. بو دؤور کیچیک آسیا، یاخین و اورتا شرقده ایکی بؤیوک دؤولتین - عوثمانلی ایمپیراتورلوغونون و قاجار تورک خاندانلیغی‌نین سوقوطو و بو جوغرافیادا یئنی میلّی دؤولت‌لرین یارانماسی ایله سجیه‌له‌نیردی.

او عرفه ده قاجار تورک خاندانلیغی سیاسی بؤهران دؤورونو یاشاییردی. خاریجی دؤولت‌لرین یاخین شرق سیاستی بو بؤهرانین درینلشمه‌سینده موهوم عامیل‌لردن بیری ایدی. اوّلکی ایللرده چار قازاق پولکوندا عسگر، داها سونرا مهترباشی و قازاق بریقادا کوماندیری رضا پهلوی‌نین باشچیلیق ائتدیگی قازاق سیلاحلی قووّه‌لری ۱۹۲۱-جی ایلده اینگیلیس‌لرین کؤمگی ایله قاجار حاکیمیتینه قارشی حربی چئوریلیش ائدیر.

 آزادیستان مملکتی ؛ گونئی آذربایجان میلّی حؤکومتی 

  (1920-جی ایل آوریل - سپتامبر)  

     بیرینجی دونیا ساواشی‌‌نین دوغوردوغو تاریخی شراییطده، قوزئی آذربایجاندا اولدوغو کیمی، گونئی آذربایجاندا دا خالق اؤز میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی اوغروندا موباریزه یه قالخدی. 

  ساواش  ایللرینده ایران اراضیسی، او جومله‌دن اؤلکه‌نین قوزئی-باتیسینی احاطه ائدن گونئی آذربایجان تورپاق‌لاری دا خاریجی دؤولت‌لرین حربی عملیات مئیدانینا چئوریلمیشدی. ایران ایرتیجاسی و یادائللی ایشغالچی‌‌لارین آغالیغی خالقین اونسوز دا آغیر اولان وضعیتینی، اؤلکه داخیلینده کی  ضیدیت‌لری سون حدّه چاتدیرمیشدی. روسیه‌ده  فوریه اینقیلابی نتیجه‌سینده تزار موطلقیتی دئوریلسه ده روس قوشون‌لاری هله ده گونئی آذربایجانی ایشغال آلتیندا ساخلاییردیلار. شاهلیق رژیمینه و خاریجی ایشغالچی‌‌لارا قارشی بوتون ایرانی احاطه ائدن خالق حرکاتی، آنایاسالی قورولوش و دموکراتیک دییشیک‌لیک‌لر اوغروندا موباریزه، چوخ چکمه‌دن، گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتی کاراکتری آلماغا باشلادی. 

  روسیه‌ده باش وئرن حادیثه‌لر، آذربایجانین قوزئیینده آزادلیق حرکاتی‌نین غلبه‌سی، میلّی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین دیرچلیشی و آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین حیاتا کئچیردیگی ایصلاحات‌لار اؤلکه‌نین گونئیینده میلّی آزادلیق حرکاتینی داها دا قووّت‌لندیردی. 

  گونئی آذربایجاندا میلّی آزادلیق حرکاتینا 1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابی‌نین فعال ایشتیراکچیسی اولان شیخ محمد خیابانی (1879-1920) باشچی‌لیق ائدیردی. 

​

خیابانی حرکاتی و تبریزده میلّی حؤکومت، ایران تاریخچی‌‌لری‌نین گؤزو ایله 

  عین‌الله مدتلی

آمعا فلسفه اینستیتوتونون علمی ایشلر اوزره دیرکتور موعاوینی، تاریخ علملری دوکتورو، فؤوق‌العاده و صلاحیتلی سفیر  

   1920-جی ایلین آوریل-سپتامبر آیلاریندا گونئی آذربایجاندا میلّی حؤکومتین یارادیلماسی ایله نتیجه‌لنن شیخ محمد خیابانی حرکاتینا دایر ایراندا اونلارلا ماراقلی تدقیقات اثرلری، کیتاب‌لار، خاطیره لر، مقاله‌لر یازیلیب. هم سووئت‌لر دؤنمینده، هم ده 1991-جی ایلدن باشلانان موستقیل‌لیک ایللرینده آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجان میلّی-دموکراتیک حرکات‌لاری تاریخینده اهمیتلی یئر توتان خیابانی حرکاتی، تبریز عوصیانی و میلّی حؤکومتین فعالیتی گئنیش تدقیق ائدیلیب.   

صفوی‌لر دؤولتیندن آذربایجان خالق جومهوریتی

  قدیم تاریخه و دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینه مالیک اولان آذربایجان خالقی‌نین دؤولت‌چی‌لیک تاریخی چوخ زنگیندیر. قدیم دؤورلردن باشلایان بو دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری تاریخین موختلیف مرحله‌لرینده اینکیشاف ائتمیش، فورمالاشمیش و دونیا تاریخینده اولدوقجا اهمیتلی ایز بوراخمیشدیر. 

  اون بئش-اون آلتینجی عصرلر آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخی‌نین اینتیباه دؤورودور. بو دؤورو آذربایجان تاریخینده دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لری‌نین برپاسی، اینکیشافی و مؤحکم‌لنمه سی دؤورو کیمی کاراکتریزه ائتمک اولار. آذربایجان قاراقویونلو، آغ‌قویونلو، شیروانشاه‌لار و صفوی دؤولت‌لری‌نین یارانماسی و فعالیتی نتیجه‌سینده اؤلکه‌میزین بین‌الخالق موناسیبت‌لر سیستمینده سیاسی، ایقتیصادی مؤوقعیی و رولو گوجلنمیش، اونون اوروپا و شرق اؤلکه‌لری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری داها دا گئنیشلنمیشدیر. 

  تأسوف‌لر اولسون کی، ایستر دونیا تاریخ‌چی‌‌لیگینده، ایسترسه ده موختلیف دینی و سیاسی دونیاگؤروشه مالیک اینسان‌لار آراسیندا آذربایجان دؤولت‌چی‌لیک تاریخینه و بو تاریخین ان پارلاق دؤورلریندن بیری اولان آذربایجان صفوی‌لر دؤولتینه موناسیبت بیرمعنالی دئییلدیر و داها چوخ سوبیئکتیو کاراکتر داشیییر. 

  ییرمینجی عصرده سیاسی و ایدئولوژی سیفاریش‌لر اساسیندا یازیلان دونیا تاریخ‌چی‌لیگی آذربایجانین یئرلی دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی اینکار ائتمیش، دؤورون موختلیف مرحله‌لرینده مؤوجود اولان آذربایجان دؤولت‌چی‌لیگی‌نین یارانماسینی موختلیف غئیری-آذربایجان منشالی اتنوس‌لارا، گلمه طایفا و سولاله‌لرین آدینا باغلامیشدیر. 

  قاجارلار دؤولتی‌نین سوقوطو دؤورو: مشروطه حرکاتی و ستارخان 

دوکتور فایق علی‌اکبرلی

      20. عصرین اوّل‌لرینده قاجارلار دؤولتینه سون ضربه‌نی وورماق اوچون آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره هاوادارلاری اینگیلیس‌لرین تعلیماتی اساسیندا حرکته کئچمگه باشلادیلار. اصلینده بو تعلیماتا گؤره، قاجارلارین دئوریلمه‌سی اوچون اؤنجه اینقیلابی شراییط یارانمالی ایدی، داها سونرا ایسه بو اینقیلابی شراییطین گئدیشی اساسیندا سیاسی تاکتیکی گئدیش‌لرله آریانچی‌ فارس‌‌دیللی زومره‌نین حاکیمیته گتیریلمه‌سی حیاتا کئچیریلمه‌لی ایدی. شوبهه‌سیز، اینگیلیس‌ ایدئولوق‌لار دا یاخشی آنلاییردیلار کی، دونیانین اکثر ایمپریا دؤولت‌لرینده اولدوغو کیمی، قاجارلار دؤولتینده ده گئج-تئز اینقیلاب باش وئره‌جک و بو پروسه‌نی تورک‌لرین علئیهینه، فارس‌‌لارین ایسه لئهینه چئویرمک لازیم‌دیر. بو آنلامدا او زامان اولدوغو کیمی، ایندی ده ایدیعا ائتمک کی، قاجارلارداکی اینقیلاب حرکات اینگیلیس‌لرین اثری‌دیر، تامامیله یانلیش‌دیر. هله، همین دؤورده بو مولاحیظه‌یه قارشی چیخان بؤیوک تورک آیدینی علی بیگ حسین‌زاده یازیردی کی، بیر فردین حددی-بولوغا یئتیشمه‌سی اطرافیندا اولان اینسان‌لاردان کیمسه‌نین اثری-تشویقی اولمایاجاغی کیمی، قاجارلار دؤولتینده کی  وطنداش‌لارین دا حوریت دعاواسی ائده‌رک اینقیلاب ائتمه‌لری اینگیلیس‌ اثری اولا بیلمز:  " اینگیلیس‌لرین عالمی-سیاستده ان بؤیوک هونرلری حادیثه‌لر تؤرتمک اولماییب بلکه بیلنفسه حوصوله گلن حادیثه‌لردن ایستیفاده ائتمه‌لری‌دیر" .