اؤزبک شاعیری: بیانی

بیانی (تاخما آدی؛ اصل آدی محمد یوسف‌بک باباجان‌بک اوغلو) (دوغوم:1858- خیوه - اؤلوم 1923 خوارزم) - اؤزبک شاعیر، تاریخچی، موسیقی‌شوناس، خطاط و ترجومه‌چیسی. 

یارادیجی‌لیغی

  بیانی، خیوه‌ده‌کی  شیرغازی‌خان مدرسه‌سینده تحصیل آلیب. ثولث، کوفی. ریحانی، شیکسته خط‌لرینی یاخشی بیلیب، تنبور و قیجک چالماغی باجاریردی. بیانی‌نین بیر دیوانی، خارزم تاریخینه عایید ایکی اثری و ترجومه‌لری قورونوب ساخلانیلمیشدیر. او، اؤزبک کلاسیک شعری‌نین دئمک اولار بوتون ژانرلاریندا یازیب یاراتمیشدیر.          

 بیر اؤزگورلوک حکایه‌سی

  -نه دوشونورسن؟ دئیه سوروشدو ماوی قانادلی قوش. 

  یاشیل قانادلی قوش بیر آز داها باخدی شوشه‌دن چؤله. بیر قفس ایچریسینده بو ائوه گتیریلمه‌لری‌نین اوزریندن خئیلی بیر زامان کئچمیش ایدی. هئچ ده موتلو دئییلدی دؤرد دیوار آراسیندا اولماقدان. داها دوغروسو قیزیل رنگینه بویانمیش بزکلی قفسیندن. 

  باشینی چئویردی یولداشینا. 

  -چؤلده اوچماق نئجه اولاردی اؤزگورجه؟ دئیه سوروشدو. 

  ماوی قانادلی قوش یولداشینا باخدی. سؤیله‌دیکلری چوخ غریبه  گلیردی. 

  -چؤلده اوچماق‌می؟ سن دلی‌سن‌می؟ بیز چؤلده یاشایا بیلمه‌ریک کی! 

  یاشیل قانادلی قوش گولومسه‌دی. آنجاق غملی ایدی. تکرار چؤلو ایزله‌مگه باشلادی. ماس-ماوی گؤی‌اوزونه باخدی. یاشیل آغاج‌لارا تک-تک گؤز گزدیردی. آغاج بوداق‌لاریندا ماهنی اوخویان اؤز سویداش‌لارینا تک-تک گؤز گزدیردی. اونلارا غیبطه ائتدی. ایچیندن،  "‌من ده سیزلر کیمی اؤزگور اولسایدیم، نه قدر ده گؤزل اولاردی‌"  دئیه کئچدی. 

روس کولتورونده تورک ایزلری 

  تورک‌لرین چینلی‌لر، فارس‌لار و عرب‌لردن سونرا ان اسکی قونشولاری اؤنجه روس‌لار سونرا دا بوتون اسلاولاردیر. اسلاولارین مین بش یوز ایله یاخین سوره ایچینده دایماً بیر تورک قؤومونون قونشوسو اولمالاری؛ تیجارت، اکونومی و یئرلشیم باخیمیندان بیربیرلری ایله یاخین تماس ایچریسینه گیرمه‌لرینی ساغلامیشدیر. بئله‌لیکله روس کولتورونده تورک تاثیرلری اورتایا چیخمیشدیر.     

  روس-تورک ایلیشکی‌لری‌نین تاریخی 

  تورک قؤوم‌لری ایله اسلاو زومره‌لری آراسینداکی ایلیشکی، اؤزل‌لیکله قارادنیزین قوزئیی و اورتا دنپر ساحه‌سینده باشلامیشدیر. باتی سیبیر و تورکیستاندان ایدیل بویونا دوغرو اوزانان گئنیش بوزقیر-استپ‌لردن، ان گئج میلاد سیرالاریندا دوغو اوروپایا سیزماغا باشلایان تورک قؤوم‌لری‌نین بعضی‌لری دنپر و دنستر بویلاریندا اسلاو عونصورلری ایله قارشیلاشمیشدیر. بو ایلک ایلیشکی‌لر حاقیندا کسین بیلگی‌لر اولماماسی ایله بیرلیکده، تورک‌لر و اسلاولار آراسینداکی یاخین ایلیشکی‌نین میلاددان سونرا 370 ایل‌لرینده باشلامیش اولان قؤوم‌لر بؤیوک کؤچلری سیراسیندا اولدوغو قووّتلی بیر احتیمال‌دیر. 

  میلاددان سونرا 6. یوزایلین اورتالاریندا قارادنیزین قوزئیی، بالکان‌لار و پانونیادا غالیب گوج حالینا گلن آوارلار، اسلاولاری دا حاکیمیت‌لری آلتینا آلمیشدیلار. اسلاولار اوزرینده‌کی  آوار حاکیمیتی، اسلاولارین تشکیلات‌لانمالاریندا اولدوغو کیمی، بالکان‌لاردا یئرلشدیریلمه‌لرینده ده بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر.  

​

فریدون بیگ کؤچرلی

فریدون بیگ کؤچرلی (26 ژانویه 1863، شوشا، باکیقوبرنیاسی – 1920[۱]، گنجه) — آذربایجان معاریفچیسی، پداقوق، متودیست، ادبیاتشوناس، پوبلیسیست، آذربایجان ادبیات تاریخچی‌لیگی علمی‌نین بانیسی.[۲][۳][۴]

یاشاییشی و تحصیلی

  فریدون بیگ کؤچرلی 26 ژانویه 1863-جو ایلده شوشاشهرینده آنادان اولوب. 1872–1876-جی ایل‌لرده شوشادا میرزه کریم منشی‌نین مدرسه مکتبینده تحصیل آلمیشدیر. داها سونرا 1876-جی ایلده شوشاداکی روس مکتبینه داخیل اولور[۵].1878-جی ایلده آلکسی چرنیایئوسکی زاقافقازیا موعلّیم‌لر سمیناریاسینا طلبه توپلاماق مقصدی ایله بو مکتبه گلیر فریدون بیگی ده تحصیل آلماق اوچون قوْری‌یه آپاریر[۲]. 1879–1885-جی ایل‌لر عرضینده او زاقافقازیا موعلّیم‌لر سمیناریاسیندا تحصیل آلیر. تحصیل آلدیغی مودتده موعلّیم‌لری آ.او.چرنیایئوسکی و م.کیپیانی ایله یاخین موناسیبت ساخلاییر[۶]. 

قاری داغی

الیاس افندی‌یئف

شهر اوتوز دوققوز گون موحاصیره‌ده قالاراق، اوزاق مملکتدن قوشون چکیب گلمیش شاهلا ووروشدو. قیرخینجی گون شاهین یگیرمی یاشلی جسور اوغلو مالک‌تاج بئش یوز نفر سئچمه پهلوانلا حاصارین بیر طرفیندن هوجوم ائدیب شهره گیردی. اونون آردینجا بوتون قوشون یول تاپیب شهره دولدو.   

  یئرلی اهالی‌نین عینادیندان و تسلیم اولماق اوچون دفعه‌لرله ائدیلمیش تکلیفی ردّ ائتمه‌لریندن غضب‌لنمیش شاه، وزیری تای‌گؤز یوسفی چاغیریب کیمسه‌یه آمان وئرمه‌مگی امر ائتدی.     

  تای‌گؤز یوسف شهرین ساغ قالمیش یئددی مین اهالیسینی اوشاقدان-بؤیویه قیلینجدان کئچیردی. ائولر داغیلدی. قان سو یئرینه آخدی.   

  اوچ‌گونلوک قیرغیندان سونرا شاه شهردن چیخیب یاشیل بیر تپه اوستونده چادیرلار قوردوردو. اوچ گون، اوچ گئجه شادیانالیق ائتمگی، غالیبیت باده‌لری قالدیرماغی قوشون اهلینه امر ائتدی. 

تانینمیش ائرمنی‌لر اؤز میلّتی، دیلی و مدنیتی حاقیندا  نه دئییرلر

     ائرمنی خیصلتی حاقیندا دونیانین بیر چوخ عالیم، فیلوسوف و یازیچی‌لاری طرفیندن فیکیرلر بیلدیریلیب. آمّا بو میلّتین تاریخی، ماهیتی، مدنیتی حاقیندا اصل حقیقتی هامیدان دقیق، اینجه‌لیک‌لرینه قدر آچان اؤز تانینمیش‌لاری اولوب. همین فیکیرلردن بعضی‌لرینی تقدیم ائدیریک.

آذربایجان تورک فلسفه‌سیندن یارپاق‌لار:   میرزه علی معجز شبستری   

   آذربایجانین شبستر شهرینده دونیایا گلیب، 16 ایل تورکیه‌ده-ایستانبولدا یاشامیش میرزه معجز شبستری (1873-1934) گنج یاشلاریندان دونیوی و دینی علم‌لرله یاخیندان تانیش اولموشدور. تخمیناً 1904-1905-جی ایل‌لرده ایستانبولدان گونئی آذربایجانا-شبستره دؤنن معجز وطنینده کی  جهالته، نادان‌لیغا، میلّی روح‌سوزلوغا دؤزمه‌یه‌رک، بو دؤوردن اعتیباراً یالانچی روحانی‌‌لره، ظولمکار مأمورلارا و عیرقچی آریانچی‌لارا قارشی موباریزه آپارمیش، اؤز تعبیرینجه دئسک، آنا دیلینده میلّی معاریفچی روحلو  " نؤوحه خوان‌لیغ "-ا باشلامیشدیر. او،1933-جو ایلده شبستردن شاهرود شهرینه سورگون ائدیلمیش و بیر ایل سونرا دا بورادا وفات ائتمیشدیر. 

  شبستری میلّی-معاریفچی روحلو  "نؤوحه خوانلیغ"-یندا تورکلوگون و آذربایجانچی‌لیغین شووینیست ایرانچی‌لار طرفیندن آشاغیلانماسینا اعتیراض ائده‌رک یالنیز مودافیعه  اولونماقلا کیفایت‌لنمه‌ییب، عئینی زاماندا آذربایجان تورکلری‌نین میلّی حاقلاری‌نین برپاسینی کسکین بیر دیلله قاجارلار و پهلوی‌لر حاکیمیت‌لریندن طلب ائتمیشدیر. شوبهه‌سیز، اونون قاجارلارلا پهلوی‌لردن طلب‌لری آراسیندا خئیلی درجه فرق وار. چونکی اونلاردان بیری، یعنی قاجارلار تورکلوگونو اونوتدوروب فارس‌لاشماغا اوز قویدوغو حالدا، پهلوی‌لر تورکلرین بوتون وارلیغینی اینکار ائده‌رک اونون آسیمیله‌سینه جان آتان آشیری عیرقچی بیر رژیم ایدی.   

محمدامین رسول‌زاده ، هم ده ادبیاتشوناس عالیم ایدی     

  20-جی یوز ایل‌لیگین اوّل‌لرینده یاشاییب-یارادان ضیالی‌لاریمیزین بؤیوک اکثریتی خالقی معاریف‌لندیرمک، میلّی آزادلیغینا قوووشدورماق کیمی موقدس ایدئولوژینی حیاتا کئچیرمک اوچون چوخ چتینلیک‌لره سینه گرمکله ایستک‌لرینه نایل اولاراق، اؤلکه ده آزاد، دموکراتیک دؤولتین اساسینی قویدولار. اونا گؤره ده ایل‌لر، عصرلر کئچسه ده اونلارین بو بؤیوک خیدمت‌لری، موباریزه‌لری آذربایجان خالقی طرفیندن اونودولمور. عکسینه بؤیوک احتیراملا، خوش دویغولارلا یاد ائدیلیر. خالقین بو ضیالی اوغول‌لاری اؤز سؤزلرینی، فیکیرلرینی، آرزو و ایستک‌لرینی محض میلّی دموکراتیک سؤزون واسیطه‌سیله خالقا چاتدیردیلار. هئچ ده تصادوفو دئییل کی، بو ضیالی‌لارین ایستر سیاسی، ایسترسه ده ادبی فعالیتی بو گونوموز اوچون ده آکتوال‌دیر، اهمیتلی‌دیر. 

  بئله اهمیتلی، آکتوال، سیاسی و ادبی ایرثه مالیک اولان ضیالی‌لاریمیزدان بیری ده آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین لیدرلریندن اولان، سیاسی-ایجتیماعی خادیم، دؤورونون تانینمیش ژورنالیستی، پوبلیسیستی، یازیچیسی و ادبیاتشوناس عالیمی محمد امین رسول‌زاده دیر. اونون ادبی-بدیعی ایرثی زنگینلیگی، احاطه‌لی‌لیگی و چوخ‌جهتلی‌لیگی ایله دیقتی هر زامان اؤزونه جلب ائدیب. 

​

سونونجو درس 

آلفونس دوده

    صاباحکن مکتبه گئجیکمیشدیم. موعلیمین سرزنیشیندن (دانلاغیندان) قورخوردوم. موعلیمیمیز موسیو هامل بو گون بیزدن قواعیدی فعلی (فعلی صیفت‌لری) سوراجاقدی. من بو درسی یاخشی بیلمیردیم. هله اوّلینجی کلمه‌لری تامامیله یادیمدان چیخمیشدی. عقلیمه گلدی کی، بو گون اصلینده مکتبه گئتمه‌ییب گزمگه قاچیم.   

  هاوا دا بو فیکریمه موساعید، اولدوقجا صاف و ایستی ایدی. چایین کناریندان توتوب مئشه‌یه قدر سریلن چمنلیک یام‌یاشیل ایدی. چمنلیکده اوخویان قومرولارین گؤزل بیر موسیقی‌‌سی، وجده گتیرن نغمه‌لری ده آدامی باشدان چیخاریردی. تاختا کارگاهی‌نین او بیری طرفینده کی  ریپر چمنزاریندان دخی سان گؤرن پروسیا عسگری‌نین مارشی اطرافا اینعیکاس ائدیردی.

  طبیعتین موحیّا ائله‌دیگی (یاراتدیغی) بو منظره البته کی، تصریفی افعال قایداسیندان داها زیاده خوشوما گلیردی. معه‌مافیه (بونونلا بئله) بیر آز تردّود ائتدیم. مکتبدن قاچماق فیکریندن واز کئچیب دوغروجا مکتبه طرف یوللاندیم. 

 ...