اویغور توركلرینده فولكلور و ادبیاتین اینكیشافی

یازان: علی شامیل

كؤچورن:عباس ائلچین 

   اؤزت:

   چین خالق رئسپوبلیكاسی نین شینجان -اویغور موختار رایونونو (شینجان اویغور آوتونوم رایونلوك) آذربایجاندان تخمینن دؤرد مین كیلومئترلیك بیر مسافه آییریر. عئینی سویدان اولدوغوموزا گؤره می، یوخسا تاریخین گئدیشیندنمی اوخشار طالعیی یاشاییریق. علاقه لریمیز زامانین سورعتییله آیاقلاشماسا دا، قان یادداشی سایه سینده هله ده ادبی اثرلریمیزین آدلاریندا، مؤوضولاریندا بیر اوخشارلیق وار. توپونیم و شخص آدلاریمیزین دا بؤیوك بیر حیصه سی عئینیدیر.  

  بو گون چینده یاشایان سویداشلاریمیز اویغور، بیز ایسه آذربایجانلی آدلانیریق. هر بیریمیزین ده آیریجا (آز قالا بیر-بیریندن تدریج اولونموش) تاریخی، ادبیات تاریخی، دیل تاریخی و س. یارادیلیب. اصلینده، 20-جی یوز ایله دك آذربایجان توركلری نین ادبیاتی عوثمانلی توركلری نین ادبیاتیندان نه قدر فرقلنیردیسه، اویغورلارین یاراتدیغی ادبی اثرلر ده اؤزبكلرینكیندن بیر او قدر فرقله نیردی. اونا گؤره ده بونلار داها چوخ اوغوز و جیغاتای آدییلا آدلاندیریلیردیلار. بو ایكی قروپ آراسیندا ائله جیدی فرق ده یوخ ایدی. حتّی 19-جو یوز ایلده یاشامیش شاعیرلریمیزین اثرلری آراسیندا جیغاتای توركجه سینده یازیلمیش نومونه لره راست گلیندیگی كیمی، اؤزبكیستاندا یاشامیش شاعیرلر ده 20-جی یوز ایله دك اوغوز توركجه سینده ده قلملرینی سینامیشلار. 

  دونیادا باش وئرن سیاسی حادیثه لر، بیزلری تاثیر آلتینا آلان دؤولتلرین استراتئقلری نین حاضیرلادیغی چوخ سایلی پلانلار ایسه بو فرقی آرتیرماغا خیدمت ائدیردی. بئله لیكله، اویغور فولكلورو، ادبیاتی، اویغور نثری، اویغور پوئزییاسی، اویغور درامچیلیغی و س. تئرمینلر مئیدانا گلدی. اویغور ادیبلری روس تاثیری آلتیندا قالان قارداشلاری آراجیلیغی ایله و یا شخصن روسییا واسیطه سیله دونیانین اینكیشافینی ایزله یرك آوروپا ادبیاتیندان گلمه ژانرلاری دا منیمسه دیلر. چاغداش اویغور درامچیلیغی، اویغور تئاتری بئله جه فورمالاشدی و شؤهرت قازاندی. حاضیردا اویغور دیلی و ادبیاتی چینین شینجان-اویغور موختار رایونوندا، قازاخیستاندا و اؤزبكیستاندا اینكیشاف ائدیر. چینین قوزئیینده بیزیمله عئینی دیل عاییله سینه منسوب اولان خالقلاردان اویغور، قازاخ، قیرغیز، تاتار، اؤزبك، سالور و ساری اویغور توركلری یاشاییرلار.  

  مقاله ده اویغور فولكلوروندان و یازیلی ادبیاتیندان دانیشیلاجاق. بو ادبیاتین عبدالرحیم نیزاری (1776-1849)، صادیر پَلوانی (1798-1871)، توردوش آخون قریبی (19-جو یوزایل)، نوروز آخون ضیایی (19-جو یوزایل)، بیلال ناظیم (1824-99)، عبدالخالیق اویغور (1901-33)، موللا شاكیر (1825-98)، آرمییا نیمشئهیت (1906-72)، زونون قدیری (1911-89)، احمد ضییاتی (1913-89)، لطف اله مُطلیپ (1922-45)، خئویر تؤمور (1922-91)، عبدالرحیم اؤتكور (1923)، تورقون آلماس (1924)، عبدالكریم خوجا (1928-88)، طیبجان علی یوپ(1930-89)، محمدجان صادیق (1934)، عبدو شكور محمدامین (1934-95)، قییوم توردی (1937-97)، زوردون صابیر (1937-98)، قوربان بارات (1939)، محمدعلی زونون (1939)، محمدجان راشیدین (1940)، احد توردی (1940)، بوغدا عبدالله (1941)، جلال الدین بهرام(1942)، تورسون یونوس (1942)، روزی ساییت (1943-2001)، امین احمدی (1944)، محمدامین هوشور (1944)، تورسونجان لیتیپ (1945)، توختی آیوپ (1945)، محمد عوثمانجان ساووت (1946)، نورمحمد توختی (1949)، عبدالله ساووت (1950)، احمد امین(1950) ایبایدوللا ایبراهیم (1951)، محمد باغراش (1952)، خالیده ایسراییل (1952)، اختم عؤمر (1963) و ب. نوماینده لری اویغور دیلی نین زنگینلشمه سی و ایجتیماعی فیكرین فورمالاشماسی اوچون آز ایش گؤرمه میشلر.  

  آچار سؤزلر: شینجان-اویغور، ادبیات، فولكلور، چاغداش درامچیلیق، تئاتر، اوپئرا 

  گیریش 

  پئكینین 90 كیلومئترلیگینده كی چین سددیندن تا خزر دنیزینه دك اولان بؤلگه یوزایللر بویو جوغرافی مكان كیمی توركوستان آدلاندیریلمیشدیر. توركوستانی سیبیر، چین، موغولیستان، افغانیستان، پاكیستان، هیندیستان، ایران و س. اراضیلر چئورله ییر. توركوستان دوغو و باتی توركوستانا، اونلار دا، اؤز نؤوبه سینده، داها كیچیك بؤلوملره آیریلیر. بو بؤلوملرین ده هر بیرینین اؤز آدی وار. تاریخین موختلیف چاغلاریندا بورادا نئچه-نئچه دؤولتلر، ایمپئرییالار یارانمیش، اینكیشاف ائتمیش و چؤكموشدور. بؤلگه ده آپاریجی و حاكیم خالق توركلر اولدوغوندان یارادیلمیش زنگین ادبیاتا دا اورتاق تورك ادبیاتی نین بیر پارچاسی كیمی باخیلمالیدیر.  

  بو دا تصادوفی دئییلدی. توركلرین حربی، سیاسی، مدنی چؤكوشو گوجله نن قونشو خالقلارین یوكسه لیشی ایله عئینی ایللره تصادوف ائدیر. میلادی اون ایكینجی یوزیلده چینگیزخانین یاراتدیغی قودرتلی ایمپئرییانین اسارتینه دوشن چین دؤولتی سونرادان مینق سولاله سینی حاكیمیته گتیرمكله (1368-1644) موستقیللیگینی برپا ائتمیش اولدو. اون یئددینجی یوزایلده اؤلكه نی بوروموش كندلی عوصیانلاری مركزی حاكیمیتی لاخلاتدی و دؤولتی داغیلماق تهلوكه سی قارشیسیندا قویدو. عوصیانلاری یاتیرماق اوچون دعوت اولونموش مانجور حاكیملری چینده قینق (چینق اوخونور) سولاله سی نین حاكیمیتینی (1644-1911) قورا بیلدیلر. 

  1759- جی ایلده چین-مانچو حؤكومتی دوغو توركوستان تورپاقلارینی ایشغال ائده رك ایلی بؤلگه سینده مینلرله اوشاغی، قوجانی، قادینی، بیر سؤزله، ساواشدا ایشتیراك ائده بیلمه ین اینسانی اؤلدورموش، یوز مینلرله اینسانین ایسه مالینی-مولكونو موصادیره ائدیب سورگونه گؤندرمیشدی. 1840-جی ایلده ده بؤیوك بریتانییانین چینه قوشون یئریتمه سی مركزی حاكیمیتی ضعیفلتمیشدیر. اینگیلیسلره مغلوب اولماسینا باخمایاراق چین-مانچو حؤكومتی یالنیز دوغو توركوستانی دئییل، ایشغال ائتدیگی باشقا دؤولتلری و خالقلاری اسارتدن آزاد ائتمه دی (دونیا دؤولتلری، 1999:203). 

  1864-جی ایلده چین اسارتیندن قورتولماغا جان آتان دوغو توركوستانلیلار یاكوپ بیین اؤندرلیگی ایله  " شرقی توركوستان ایسلام دؤولتی " نی قورا بیلدیلر. لاكین بو دؤولتین عؤمرو او قدر ده اوزون اولمادی. 1877-جی ایلده یاكوپ بَیین غفلتن اؤلوموندن سونرا تاخت-تاج اوغروندا گئدن ساواشلار اؤلكه نین پارچالانماسینا و یئنیدن ایشغال آلتینا دوشمه سینه سبب اولدو.  

  چین ایمپئراتورونون 1884-جی ایل نویابرین 18-ده وئردیگی امرله دوغو توركوستانا چینین 19-جو ویلایتی -سینجیانق، شینجانق و یا خینژیانق آدی وئریلمیشدیر كی، بو دا حاكیم چینلیلرین دیلینده  " یئنی سرحد " ،  " یئنی خط " ،  " یئنی قازانیلان یئر "  آنلامیندادیر. (اسئ، 1984:452، 9-جو جیلد، جئنگیز، 1997:1405).

1826-1819 جی ایللرده دوغو توركوستاندا جاهانگیر خانین باشچیلیغی ایله خالق مانچور منشالی چینق سولاله سی نین حاكیمیییتینه قارشی عوصیان قالدیراندا قاراباغدا، ایرواندا، گنجه ده عباس میرزه نین باشچیلیق ائتدیگی حربی حیصه لر ده روس اوردوسونا قارشی ووروشوردو. 1830، 1831-جی ایلده جار-بالاكنی، 1831-جی ایلده لنكرانی، 1837-1838-جی ایللرده شكی و قوبانی، 1829-1861-جی ایللرده شئیخ شامیلین باشچیلیغی ایله قافقازی بوروموش عوصیانلار ایله دوغو توركوستاندا 1830-جو ایلده یوسوپ خوجانین، 1846-جی ایلده محمدامین خوجانین، 1855-جی ایلده ولی خان تؤره نین باشچیلیق ائتدیگی عوصیانلار بیر-بیرلرینه چوخ بنزه ییر (توركلوك، 1991:21). 1864-1872-جی ایللرده كی  قانسو عوصیانی، 1895-جی ایلده شانسیده كی  سالورلارین عوصیانلاری 19-جو یوزیللیكده ده چین موستملكه چیلرینه قارشی موباریزه نین داوام ائتدیگیندن خبر وئریر.  

  1894-جو ایلده یاپونییا چینه ساواش ائلان ائتدی. بو ساواشدا نینكی یاپونییا چینین بیر سیرا ایالتلرینی اؤز تاثیر دایره سینه سالدی، حتّی آلمانییا، فرانسا، بؤیوك بریتانییا و چار روسییاسی چینین بیر سیرا اراضیلرینی  " ایجرا "  آدی آلتیندا اله كئچیرمیشدیلر ASE) ، 1984:352، 10-جو جیلد).  

1913-1911 -جو ایللرده كی  شین-خای اینقیلابی چینق سولاله سینی دئویردی و چین ایمپئراتورولوغونا سون قویدو.1912-جی ایلده چینده رئسپوبلیكا ائلان اولوندو. دوغو توركوستان یئنه ده چینین موستملكه سی اولاراق قالدی. ایكینجی مانچو ایستیلاسی آدلاندیریلان بو حادیثه لردن سونرا بؤلگه نین حاكیمیتینی والی اله كئچیردی. لاكین خالق هئچ ده چینلی والی نین حاكیمیتیله راضیلاشمادی.  

  ایكی سوپئر گوجون - روسییا و بؤیوك بریتانیانین اوستالیقلا قوردوغو دیپلوماتیك علاقه لر و گوجلو سییاست نتیجه سینده قاشقار خانلیغی 1914-جو ایله قدر یاشامیش، ان اؤنملیسی ایسه قاشقار حؤكومتی عوثمانلی سولطانی عبدالحمید آدینا خوطبه لر اوخوتماقلا بیرلیكده اونون آدینا سیككه لر كسدیرمیشدیر. 

  1917 -جی ایلده ایكینجی چار نیكولایین تاختدان سالینماسی دوغو توركوستانلیلارین حاكیمیت علئیهینه تشكیلاتلانماسینی سورعتلندیریر. یئنی یارانمیش سووئت حؤكومتی ده بؤلگه نی تاثیر دایره سینه سالماق اوچون گیزلی پلانلار حاضیرلاییر. 

  1927-1925-جی ایللر اینقیلابی چانكایشی (جانق-جیئ-شی) باشدا اولماقلا قوومیندانق (چین دیلینده سیاسی پارتییا دئمكدیر -ه.ش.) چین میللی پارتییاسی نین حاكیمیته گلمه سیله باشا چاتدی. 1931-جی ایلده ایسه یاپونییا چینین قوزئی-دوغوسونو، مانجورییانی، داخیلی موغولیستانین و قوزئی چینین بعضی رایونلارینی ایشغال ائتمیشدی. 1938-جی ایلده ایسه یاپون قوشونلاری چینین قوزئیینی بوتؤولوكده، مركزی چینین خئیلی حیصه سینی و گونئی چینین موهوم رایونلارینی اله كئچیرمیشدی. 

  بولشئویكلر ایسه حاكیمیتی اله آلدیقدان سونرا گونئیه و دوغویا دوغرو یوروش ائدیب توركلرین یاشادیقلاری بؤلگه لری ایشغال ائده رك كئچمیش روسییا ایمپئرییاسی نین سرحدلرینی برپا ائتمه یه چالیشیردیلار. اونلار هله ضعیف اولمالارینا باخمایاراق یاپونییانین دوغو توركوستانی، چینی ایشغال ائده رك گوجلنمه سینی ایسته میردیلر. وار گوجلری ایله چینه یاردیم ائدیردیلر. SSRİ چینه سیلاح، حربی تئخنیكا، دؤیوش سورساتی و ب. ماتئریاللار وئریر، اورا اؤزونون حربی و مولكی موتخصیصلرینی گؤندریردی. یاپون ایشغالچیلارینا قارشی تسلیمچیلیك مؤوقئعیی توتان قومیندانقچیلار دوغو توركوستانلیلارین حاقلی طلبلرینی غدارلیقلا قارشیلاییر، سیلاح گوجونه خالق حركاتینی یاتیریردیلار. 

  بیر-بیریندن چوخ-چوخ اوزاقدا اولان ایكی دؤولت عئینی واختدا تورك بؤلگه لرینه باسقین ائدیر، یئنی تورپاقلار اله كئچیریردیلر. توركوستاندا باسماچی حركاتی سووئتلره آغیر ضربه لر وورور، دوغو توركوستانلیلار ایسه موستقیل دؤولتلرینی قورماغا جان آتیردیلار. 1931-جی ایلین فئورال آییندا قومول ویلایتینده خوجا نییاز حاجی و سالیه دورغانین اؤندرلیگی ایله خالق چین-شو-ژئنین (1928-1933) حاكیمییتینه قارشی عوصیان قالدیردی. عوصیان دالغاسی سورتله اؤلكه نی بورودو. 1933-جو ایلین نویابرین 12-ده قاشقاردا دوغو توركوستان ایسلام جومهوریتی ائلان ائدیلدی (قاشقارلی، 1992:19).  

  لاكین قورولان بو دؤولتین عؤمرو اوزون اولمادی. 1934-1944-جو ایللر آراسیندا سووئتلر دوغو توركوستانی اؤز تاثیر دایره سینده ساخلاماق، اوندان یاپونییایا و چینین بعضی دایره لرینه تاثیر واسیطه سی كیمی ایستیفاده ائتمك اوچون دیپلوماتیك واسیطه لردن و سیلاحلی قوووه لردن ایستیفاده ائدیردی.  

  1937-جی ایلده SSRİ ایله چین آراسیندا باغلانمیش آندلاشما دوغو توركوستان ایسلام جومهوریتی نین لغو ائدیلمه سیله نتیجه له نیر. خالق كوتله لری ایسه بو موقاویله نین شرطلری ایله راضیلاشمیردی. اؤلكه نین موختلیف بؤلگه لرینده ایطاعت سیزلیك، سیلاحلی عوصیانلار داوام ائدیردی.  

  1938-جی ایلین سونلاریندا موقاویمت حركاتی داها دا گوجله نیردی. خالقین ایراده سینی قیرماق اوچون اولمازین غدارلیغینا ال آتیلدی. بای میرزا هاییت یازیر كی، قاشقاردا پولیس ایداره سینه رهبرلیك ائدن سووئت وطنداشی ماولانوو بیر گونده 6.000 نفری گوللله دیر، 300000 -دن چوخ دوغو توركوستانلینی حبس ائتدیریر و 10000-دن چوخ عاییله نین مالینی موصادیره ائدیلمه سی حاقیندا امیر وئریر. (هاییت ب.، 1995:322-330). 

  زوراكیلیغا، كوتلوی حبسلره، سورگونلره، بؤلگه یه چین لیلرین یئرلشدیریلمه سینه باخمایاراق خالقین ناراضیلیغی سنگیمك بیلمه میشدی. سووئتلر ده خالقین بو ناراضیلیغیندان ایستیفاده ائده رك اؤلكه ده قاریشیقلیغی داها دا درینلشدیریر، چینی اؤز تاثیر دایره سینه سالماق ایسته ییردی. داغلاردا و ماغارالاردا گیزلنه رك سیلاحلی قوووه لرینی فورمالاشدیران، حؤكومته قارشی پارتیزان ساواشی تشكیل ائدن چین كومونیستلری دوغو توركوستانداكی حاكیمیییتدن ناراضی قوووه لری دستكله ییر، اونلاردان اؤز خئییرلرینه ایستیفاده ائتمه یه چالیشیردیلار. 

  1944-جو ایلین اییولوندا ایلی بؤلگه سینده-قولجادا علی خان تؤره نین باشچیلیغی ایله چینلیلره قارشی یئنیدن آزادلیق ساواشی باشلادی و  بو ساواش قلبه ایله باشا چاتدی. 1944-جی ایلین آوقوستون 7-ده  " دوغو توركوستان جومهوریتی " نین قورولدوغو ائلان ائدیلدی و حؤكومت باشچیسی علی خان تؤره سئچیلدی. لاكین بین الخالق گوجلر یئنی حؤكومتی تانیماق ایستمه دیلر.  

  SSRİ موتتفیقلری نین راضیلیغینی آلدی كی، فاشیست آلمانییاسی اوزرینده غلبه دن سونرا قوشونلارینی مانجورییادان كئچیریب یاپونییایا قارشی ساواشا گؤندرسین. بو، اصلینده، سووئتلرین چینی تاثیر دایره سینه سالماسی دئمك ایدی. سووئت قوشونلاری آلمانییانین موتتفیقی یاپونییا اوزرینه حركت ائدنده چین كومونیستلری ده سیلاح گوجونه حاكیمیتی اله آلدیلار. 

   سووئتلر ایله یئنی قورولموش چین حؤكومتی آراسیندا سیخ امكداشلیق یاراندی، حربی و ایقتیصادی، سیاسی موقاویله لر باغلاندی. سووئتلرین داها دوغو توركوستان حؤكومتینه و بیر زامان دستكله دیگی دئموكراتیك قوووه لره احتییاجی قالمادی. چین كوممونیستلری ده SSRİ كیمی حربی قودرتلی، ایكینجی دونیا ساواشیندان قالیب چیخمیش بیر دؤولته آرخالاندیغیندان دوغو توركوستانین موستقیللیگینی ایسته ین كومونیستلرله امكداشلیغی دوشمنچیلیگه چئویردی. 

  هر ایكی دؤولتین تضییقی آلتیندا 1945-جی ایلین اوكتیابرین 22-ده اورومچی ده دانیشیقلار آپاریلدی. زور دورومدا قالان گنج دوغو توركوستان حؤكومتی نین رهبرلری حاكیمیتی چینلیلرله بؤلوشمه یه راضیلاشدی. بئله جه، 1946-جی ایلده چینلیلردن و دوغو توركوستانلیلاردان قورولان شریكلی حؤكومتین باشینا چانق چیه-چونق گتیریلدی. 

  لاكین بو حؤكومت ده اؤلكه ده استَبیلیگه نایل اولا بیلمه دی. چونكی چینلی عسگر و ظابیطلر خالقا اولمازین ظولم ائدیر، چینلی مأمورلار ایسه موسلمانلارین موستقیللیگه جان آتماسی نین قارشیسینی زور گوجونه آلماق، بؤلگه نی موستملكه كیمی ایداره ائتمك ایسته ییردیلر.  

    " دوغو توركیستان جومهورییئتی نین جومهورباشقانلیغینا علی خان تؤره، جومهورباشقانی یاردیمچیلیغینا حاكیم بی هوجا، گئنئل سئكرئتئرلیگینه عبدالرئوف محسون گئتیریلدی. دوغو توركوستان جومهورییتی دؤولت كونسئیی نین 17 كیشیلیك اویه سی سئچیلدی. باخانلیقلار تاسیس ائدیلدی و باخانلارین تعیینی یاپیلدی... بو تاریخی توپلانتیدا یئنه گونلوك  " شرقی توركیستان قزئته سی " نی نشرائتمك قراره آلیندی "  (قاشقارلی، 1993:32). 

   1941-جی ایلین آوقوستوندا سووئت قوشونلاری نین ایرانا داخیل اولماسی ایله گونئی آذربایجاندا میللی حركات گوجلندی و نتیجه ده 1945-جی ایلده س.ج.پیشه وری نین باشچیلیغی ایله یئنی حؤكومت تشكیل ائدیلدی.  

  گؤردویوموز كیمی، دوغو توركوستاندا دا هر شئی گونئی آذربایجانداكینا اوخشار شكیلده جریان ائتدیگیندن تفصیلاتا وارماغا احتییاج دویموروق. چونكی سسئناری عئینی ایدی. هر ایكی بؤلگه ده روسییا استراتئقلری توركلرین میللی حیسسلریندن مهارتله فایدالانیردیلار.  

  1946-جی ایلین دئكابریندا شاه اوردولاری گونئی آذربایجاندا قورولموش دؤولتین وارلیغینا سون قویور و رهبرلری، فعاللاری سووئتلر بیرلیگینه گتیریلیر. گونئی آذربایجاندا قورولموش، میللی حؤكومتین رهبری س.ج.پیشه وری 1947-جی ایلده قوزئی آذربایجاندا آوتوموبیل قضاسی آدی ایله اؤلدورولدویو كیمی،  " دوغو توركیستان جومهورییئتی نین اساسلی لیدئرلریندن رئیس احمدجان قاسیمی، میللی قورتولوش اوردوسونون كوموتانی گئنئرال ایسحاق بئی، كوموتان یاردیمجیسی گئنئرال دلیل كان، میللی قورتولوش اوردوسونون سیاسی كومیسئری عبدالكریم عباس كیمی كیشیلرین پئكنه واردیكدان سونرا ماو-زئ-دونگ وئ چین كومونیستلئری نین دوغو توركیستان مسله سینده كی فیكیرلرینه  " ائوئت "  دئمه سینی ایسته دیلر. آما احمدجان قاسیمی، ایسحاق بئی، دلیل كانلار استالینین تؤوصیه لرینی نازیك بیر اوسلوبلا ردد ائدرك، پئكنده چین كومونیست لیدئرلریندن دوغو توركیستانا دؤولت استاتوسو و باغیمسیزلیق ایسته یه جكلرینی بیلدیردیلر. سونوندا استالین ایلئ ماو-زئ-دونگ گیزلی آنلاشاراق «اوچاق قضاسی» سوسو وئره رك اونلاری یوخ ائتدیلر... 

  سووئتلر بیرلیگی نین دستگی ایله قیزیل چین اوردوسو دوغو توركیستانی ائكیم 1949 تاریخینده ایشغال ائتدی "  (قاشقارلی، 1993:36). 

  دوغو توركوستانین سون یوزایللیكلرینه قیسا بیر نظر سالمامیزین سببی خالقی نین آزادلیغی و موستقیللیگی اوغروندا موباریزه آپاران ایجتیماعی-سیاسی خادیملرین میلتی نین معاریفلنمه سی اوچون فولكلوردان، ادبیاتدان ایستیفاده ائتدیكلرینی، بدیعی یارادیجیلیقلا مشغول اولدوقلارینی، پیئسلر یازدیقلارینی دیقته چاتدیرماقدیر. 

  *** 

  آوروپانین اویغورلارا ماراغی 1878-جی ایلده رئگئل هئیتی نین سفریندن سونرا باشلادی. تكله مه كان چؤلونده كی  خارابا شهرلر تاریخچیلرین ده، ائتنوقرافلارین دا، كولتورولوقلارین دا، فولكلورچولارین دا دیقتینی اؤزونه چكدی. اینگیلیس ظابیطی بووئرین 1890-جی ایلده كوچا خارابالیقلاریندان تاپیلمیش میلادی 4-جو یوزیللیگه عایید الیازمالاری ساتین آلاراق آوروپایا آپارماسی دونیانین مشهور آراشدیریجیلاری نین دیقتی نین بؤلگه یه یؤنلمه سینه سبب اولدو.  

  آلمانلاردان قرونوئدئلدین(Qrünvedeld) 1902-1903، 1905-1907-جی ایللرده كی ، و.لئ جوكون(V.Le Cokun) 1904-1906، 1913-1914-جو ایللرده كی ، اینگیلیسلردن آورئل ستئی نین(Aurel Steinin) 1900-1901، 1906-1908، 1913-1916-جی ایللرده كی  اوچ سفری، فرانسیزلاردان پئللیوتون(Pelliotun) 1906-1909-جو ایللرده كی  سفری بؤلگه یه ماراغی داها دا آرتیردی. یاپونلاردان اوتانیف و هئدی نین جوغرافی آراشدیرمالاری اوزوندن روسلاردان كوزلو-رووورووسكی(Rovorovski)، اولدئنبورقون(Oldenburq) یازیلاری 20-جی یوزیلده دونیا علمینی سانكی سیلكله دی. بؤلگه دن آپاریلان فرئسكلر، یازیلار، هئیكللر دونیا موزه لرینی بزه دی.(الماز حسن قیزی،)  

  آذربایجاندا ایسه اویغور فولكلورونا ماراق سووئت حاكیمیتی ایللرینده باشلامیشدیر. سئنزورا فولكلورون، ادبیاتین، تاریخین عوموم تورك كونتئكستینده آراشدیریلماسینا ایجازه وئرمه سه  ده آذربایجان فولكلورونون تاریخیندن سؤز آچان آراشدیریجیلاردان واقیف ولی یئو  " آذربایجان فولكلورو " (1985)، كامیل ولی یئو  " داستان پوئتیكاسی "  (1989)، پناه خلیلوو  " تورك خالقلاری نین و شرقی اسلاویانلارین ادبیاتی "  (1994)، نیظامی جعفروو  " ائپوسدان كیتابا "  (1999)، آزاد نبی یئو  " آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتی "  (2002) كیتابلاریندا، ائلجه ده آلماز حسن قیزی نین قطیبه واقیف قیزی، ووقار عؤمر اوغلو اؤز مقاله لرینده اویغور فولكلوروندان و مدنیییتیندن گئنیش بحث ائتمیشلر.  

    

1. اویغور فولكلورو  

  اویغورلارین فولكلورو زنگین اولماقلا یاناشی ژانر الوانلیغی ایله ده سئچیلیر. اونا گؤره ده قونشو خالقلارین فولكلورونا، ادبیاتینا، تفككورونه ده گوجلو تاثیر گؤسترمیشدیر. عوموم تورك فولكلورونا عایید ائدیلن بیر سیرا نومونه لرین قدیم چین و فارس قایناقلاریندا قورونوب ساخلانماسی دا دئدیكلریمیزه ان باریز نومونه اولا بیلر.  

  میفلر  

  خالقلاریمیزین مین ایللیكلرین آرخاسینداكی دونیاگؤروشونو اؤیرنمك باخیمیندان میفلر اولدوقجا دیرلی اینفورماسییالاری اؤزونده قورویوب ساخلایا بیلمیشدیر. دینی-میفولوژ سیستئمین، اینانجلارین، اسكی دؤور دونیاگؤروشلری نین گونوموزه دك گلیب چاتماسیندا داستانلارین، افسانه لرین، ناغیللارین و خالق شئعیری نین خوصوصی یئری وار. بو ژانرلارا تورك خالقلاری نین فولكلوروندا كیفایت قدر راست گلمك اولور. اویغورلارین توپلاییب چاپ ائتدیردیگی میفلرین اكثریتی باشقا تورك خالقلاریندان توپلانمیش میفلرلین اوخشاری و یا واریانتلاریدیر. بونلار دا بیر داها عئینی كؤكدن شاخه لندیگیمیزدن خبر وئریر.  

  اویغور میفلرینده قادین قهرمانلاردان بیری اومای آنادیر. اومای تورك میفولوژی سیستئمینده یئر آلان اؤنملی تانریلاردان بیریدیر. تورك میفولوگییاسیندا  " تانری "  گؤیله یئرین بیرلیگی شكلینده دوشونولن ایلاهی دوزنله و بو دوزه نی یارادیب یاشادان اولو گوجله باغلی اولان گوج كیمی تصویر ائدیلیر. اویغورلارداكی  " یئر و ایلاهی اؤكوز " ، قازاخلارداكی  " گؤی نئجه یوكسلدی " ، سالورلارداكی  " خودانین گؤی و یئری اوفوره رك یاراتماسی " ، تویقونلارداكی  " گؤی ایله یئرین یارانیشی " ، موغوللارداكی  " گؤی ایله یئرین یارانیشی "  و ب. یئر ایله گؤیون بیر اولدوغو، اونلارین سونرادان آیریلدیغی ایله باغلی میفلردیر.  

  میشئر تاتارلاری  " اقربا "  (توقانكای)،  " قارداش "  (قاریندئش كئی) كیمی چوخ یاخین قوهوملارا  " آمیی(amıy) "  دئییرلر. بو سؤز آذربایجاندا آتانین قارداشی - عمی كیمی ایشله دیلیر. بونون اومایلا (یمای، آمیی) باغلیلیغی حاقیندا بیر سیرا ماراقلی آراشدیرمالار واردیر. تاتار عالیمی ن. ایسئنبئت  " آما " ،  " ائمئ " ،  " ایمی " ، ائمئجی " ،  " ائمئجئك " ،  " ایمچئك "  كلمه لری نین كؤكونده ده  " آنالیق "  آنلامی نین اولدوغونو و اونلارین هامیسی نین دا اسكی آناخاقانلیق دوورونون ایزلرینی اؤزونده یاشاتدیغینی یازیر (تاتار میفلاری، 1996: 25-26). 

  1. عالیم جان عنایت و آدم اؤگئر  " اویغور توركلئری نین میتولوژیك، دینی و تاریخی قادین قهرامانلاری اوزه رینه "  مقاله سینده اویغورلارین  " اسما پری "  میفیندن سؤز آچاركن یازیرلار:  " گؤی اوزو ملكلری نین پادیشاهی بوتون ملكلردن گؤزل ایمیش و گؤی اوزونون یئددینجی قاتیندا یاشاییرمیش. طبیعتده باش وئرنلر بو ملگین احوالینداكی دییشمه لردن آسیلی ایمیش. یعنی بو ملك گؤزونو آچاندا گون دوغار، بوتون دونیا ایشیقلانار، گؤزونو یوماندا، یعنی یاتاندا بوتون دونیا قارانلیغا بورونر، آغلایاندا یاغیش یاغار، گولنده قار یاغار، آغزینی آچاندا توفان قوپار، نفس آلاندا یئل اثر، قاشینی چاتسا هاوا پوزولور، حیرصلننده زلزله اولار، قاشینی اویناتسا گؤی قورشاغی مئیدانا گلیرمیش. بونا گؤره اونا اسما پری دئییرلرمیش. "  بوراداكی  " اسما پری " ، یعنی  " گؤیلرین پریسی "  گؤی تانریدان باشقا بیر شئی دئییلدیر. (عالیم جان عنایت و آدم اؤگئر، 2009، 4/3)

  اسما پری ایله میفولوژی آنا آراسینداكی باغلیلیق آچیق-آشكاردیر. اگر یئر ایله گؤیون باشلانغیجدا بیر اولدوغو حاقینداكی گؤروش دوغرو ایسه، گؤی ایله یئرین آیریلماسی ایله، اصلینده، تك اولان اولو آنا و یا میفولوژی آنا گؤی تانری و یئر-سو تانریسی اولاراق ایكییه آیریلمیش اولمالیدیر. او زامان گؤی تانری و یئر-سو تانریسی نین اولو آنا / میفولوژی آنا (آنا یایاچی) كیمی هم یارادیجی، هم یوخ ائدیجی، هم حیات وئریجی، هم اؤلدوروجو، هم وئریجی، هم آلیجی خوصوصیتلری اورتاق كؤكه دایانیر. یارادیجی گؤی تانریدان گونش تانری، آی تانری، اولدیز تانریسی، اولگئن، كایراخان؛ یئر-سو تانریسیندان اومای/مای ائنئ/پایانا/بایانا/ایییسیت، داغ، چای و مئشه اَیلیر اورتایا چیخمیشدیر. یوخ ائدیجی گؤی تانریدان ایلدیریم تانریسی، سیمسئك تانریسی، اژدها، ائرلیك؛ یئر-سو تانریسیندان آلباستی /ال قاریسی / یالماووز / جئلبئگئن / مئستان كئمپیر / قارا اومای اورتایا چیخمیشدیر. بوتون بو تانریلار، ایلاهلار و اَیه لر، اولو آنا / میفولوژی آنانین هم یارادیجی هم یوخ ائدیجی، هم یاشام وئریجی، هم اؤلدوروجو، هم ائركك، هم دیشی خوصوصیتلرینی داشیییر. یئر-سو تانریسیندان بیری اولان اومای دا هم قورویوجو (اغ اومای)، هم یوخ ائدیجی اؤلوم ملگی (قارا اومای) فونكسییاسینا صاحیبدیر. اومای تورك میفولوژی سیستئمینده یالنیز قادین و اوشاقلارین قورویوجوسو دئییل، عئینی زاماندا حئیوانلارین، قبیله نین ده قورویوجوسودور. اونون بو قورویوجولوق فونكسییاسی، عئینی زاماندا، اونون قهرمان، ساواشچی یؤنونه ده ایشارت ائدیر. 

2.اویغور توركلری نین اومای سئوگی ایلاهی، حامیله  قادینلارین تاپیندیقلاری ایلاه و كیچیك اوشاقلاری قورویان ایلاه اولاراق آنلادیلماقدادیر: " عالمین اوزری یارادیجی تانری نین یاشادیغی یئر اولوب، نورلو و پارلاق بیر مكانمیش. اوستده كی  پارلاق مكان ایله آلتداكی قارانلیق یئر آراسیندا اومای وارمیش. او، اؤولادلارینا تورپاق و سو وئرن  " باخت ایلاهی " اولاراق بیلینیرمیش.  " اومای ایلاهه " ، عئینی زاماندا سئوگی ایلاهی، حامیله  قادینلارین تاپیندیقلاری ایلاه و كیچیك اوشاقلاری قورویان ایلاه اولاراق دا قبول ائدیلیرمیش. "  (عالیم جان عنایت و آدم اؤگئر، 2009، 4/3)

  دینی-میفولوژی وارلیق اولان اومایین قورویوجو و بو وظیفه نین قارشیلیغی اولان قهرمانلیق و دؤیوشچولوك فونكسییاسی خالق ادبیاتی نین موختلیف ژانرلاریندا فرقلی شكیللرده ایشلنمیش، شاخه لنمیش و زنگینلشدیریلمیشدیر. اویغورلار آراسیندا موختلیف كرامتلری ایله خاطیرلانان قادین قهرمانلاردان امچك خوجام حاقینداكی افسانه ده اونون ایزلرینی گؤرمك اولار. امچك خوجامین تورفانین توكسون قصبه سینده قبری وار. بورایا اینسانلار، خوصوصن ده دؤشونده خسته لیگی اولان، سودو آز و یا هئچ اولمایان قادینلار زیارته گلیرلر. آراشدیریجیلارین فیكرینجه، بو زیارتین كؤكونده تاریخی قهرمانا سایغیدان چوخ اویغورلاردا اومای آنایا اینانجین یاشاماسی دورور.  

   اویغورلار آراسیندا یاد ائللی ایشغالچیلارا موقاویمت گؤسترن قادینلار حاقیندا دا ماراقلی افسانه لر واردیر كی، آراشدیریجیلار اونلاردا دا اومایین ایزلری نین اولدوغونو یازیرلار. خالق آراسیندا گئنیش یاییلمیش  " بووی رابیا (Büvi Rabia)حاقیندا "  افسانه نی  و  " آنا قوووق حاقیندا "  افسانه نی بونا میثال گؤسترمك اولار.  

  اویغورلارین  " آنا كوووك حاككیده "  آدلی افسانه سینده كی  قیزیلچی خانیم اومای آنانی خاطیرلاتماقدادیر. قیزیلچی خانیم  " گونش ایله یاریشان " ،  " آیدان گئری قالمایان گؤزللیگی " ،  " ساواشدا كیشی كیمی گئیینمه سی " ،  " جسور " ،  " چئویك " ،  " باهادیر " ،  " ایگید "  اؤزللیگی،  " قیلیچ "  و  " میزراق "  ایشلتمه سی، دوعاسی نین قبول اولوب  " یئرین یاریلماسی "  و  " اونو قوینونا آلماسی "  كیمی ائپیتئتلرله تقدیم ائدیلیر كی، بونلارین دا چوخو اومای آنادا وار. 

  موسلمان اویغورلارین بوددیستلرله آپاردیقلاری دؤیوشدن بحث ائدن افسانه لرده ده قادین قهرمانلارین تصویرینده اومای آنانین ایزلری گؤرونور. 

    

 1.2. داستانلار 

  آراشدیریجیلار اویغورلاری تورك خالقلاری آراسیندا ایلك اوتوراق حیاتا كئچنلردن ساییرلار. تورك سویونون ان قدیم آبیده لری حساب ائدیلن  " تؤرگیش "  و  " كؤچ "  داستانلاری اویغورلارین قدیم اینانج و تصوورلرینی، بو ائتنوسون یارانما تاریخینی پوئتیك دیلله ایفاده ائدن میفیك داستانلار ساییلیر.  " كؤچ "  دئمك اولار كی،  " تؤرگیش " دن سونراكی حادیثه لری اؤزونده عكس ائتدیریر. بعضی آراشدیریجیلار ایسه هر ایكی متنی بؤیوك بیر اویغور داستانی نین پارچالاری حساب ائدیرلر. هر ایكی داستانین توركجه متنلری گونوموزه دك گلیب چاتمامیشدیر. داستانلارین متنلری چین و ایران منبعلریندن آلینمیشدیر. 13-14-جو یوزیللرده یارانان  " چینگیزنامه "  (چینگیز خان) داستانیندا دا  " تؤرگیش "  و  " كؤچ "  داستانلاری ایله اوخشار موتیولر واردیر. 

  اویغورلارین توپلاییب چاپ ائتدیردیكلری داستانلارین اكثریتی تورك خالقلاری نین، خوصوصن ده اوغوز توركلری نین آراسیندا دا گئنیش یاییلمیشدیر. اونلارین  " غریب ایله شاه صنم " ،  " طاهیر ایله زؤهره " ،  " یوسوپ ایله اخمت " ،  " معسود ایله دیلارام " ،  " صنوبر " ،  " قمرشاه ایله شمسی جانان "  و ب. داستانلاری، مؤوضوسو قورانی-كریمدن، دوغو ادبیاتیندان آلینمیش  " یوسوپ ایله زیلئیخا " ،  " پرهاد ایله شیرین "  و ب. داستانلارلا ایستر آذربایجاندان، ایستر ایران توركلریندن، ایستر توركییه دن توپلاناراق نشر ائدیلمیش داستانلار آراسیندا اوخشارلیق چوخدور. 

  بیر سیرا داستانلار دا واردیر كی، بونلار اویغورلارین 19-20-جی یوزیللرده یاشامی و موباریزه سیله باغلیدیر. بو داستانلاردا اویغورلارین یاد ائللی ایشغالچیلارا قارشی موباریزه سی تصویر ائدیلمیشدیر.  " عبدالرحمان خان قوجا "  داستانی  " تومور خلپه "  عوصیانی نین تاثیری ایله یارانمیشدیر. عوصیان ایسه 1911-جی ایلده قومولدا باش وئرمیشدیر.  

  ایشغالچیلارا قارشی موقاویمت یالنیز داستانلارین دئییل، افسانه، روایت و خالق ماهنیلاری نین دا یارانماسینا سبب اولموشدور. دؤیوش، موقاویمت، اعتیراض، سئوگی، محبت، صداقت كیمی مؤوضولار ائپیك اثرلرین یارانماسینا گئنیش ایمكانلار آچدیغیندان اویغورلار آراسیندا سون یوزیللیكلرده ماراقلی بؤلگه سل داستانلار یارانمیشدیر. بو داستانلار آراسیندا  " نازیقیم "  (نازوقوم-نوزوقوم) داستانی داها گئنیش یاییلمیش و دیللر ازبرینه چئوریلمیشدیر. داستاندا قاشقار خالقی نین 1826-جی ایلده چین حؤكومتینه قارشی باشلادیغی میللی آزادلیق حركاتی و بو عوصیانین زور گوجونه یاتیریلماسیندان سونرا باش وئرن حادیثه لر تصویر ائدیلمیشدیر. بئله لیكله، نازیقیم اویغورلارین میللی آزادلیق موباریزه سی نین و موستقیللیك اوغروندا ساواشی نین سیموولونا چئوریلمیشدیر.  

  اویغور فولكلوروندا قهرمان كیمی تانیدیلان قادینلاردان بیری ده ایپارخاندیر. ایپارخانین اصیل آدی نور الانوردور. آپاق خوجا (هدایت اله) طرفیندن اوچتورفانا سورگون ائدیلن ساعیدییه خانلیغی نین حؤكمداری امیر محمددین نوه سی اولان نور الانورخانین گؤزللیگی دیللر ازبری اولدوغونا گؤره اونا خالق آراسیندا ایپارخان دئییلمیشدیر.  " كیتابی دده قورقود " داكی بانوچیچك كیمی آت مینیب اوخ آتماقدا ماهیر اولان، ساواشلاردا قهرمانلیق گؤسترن ایپارخان مانچو خانلاریندان ایسینقنونون عسگرلری ایله دؤیوشده اسیر دوشور. اونون گؤزللیگینه و دؤیوشلرده گؤستردیگی هونره هئیران قالان ایسینقنو خان بو قهرمان قادینلا ائولنمك سئوداسینا دوشور. لاكین ایپارخان اسیر اولسا دا ایسینقنو خانین تكلیفینی قبول ائتمیر. بوتون حیله لر و تضییقلره موقاویمت گؤسترمگی باجاریر.  

  هر ایكی قادین قهرمانین حاقیندا داستانلا یاناشی افسانه، روایت و ماهنیلار دا یارادیلمیشدیر.  

  1864-1871-جی ایللرده مانچو ایستیلاسینا و اونون یئرلرده كی  ال آلتیلارینا قارشی بیر نئچه دفعه  عوصیان اولموشدور. بو عوصیانلاردا قهرمانلیق گؤسترن قادینلاردان بیری ده ماییمخان اولموشدور. مانچو حاكیمیتینه قارشی عوصیاندا گؤستردیگی ایگیدلیگه گؤره خالقین سئویملیسینه چئوریلن ماییمخانی حبس ائدرك دار آغاجیندان آسمیشلار. اونا حصر ائدیلمیش خالق ماهنیلاری نین بیرینده دئییلیر: 

  زیندان تامی ایگیز تام - زیندان دامی یوكسك دام، 

  اونین ایچی گوروستان - اونون ایچی گؤروستان (قبریستان). 

  ائركینلیككه بئل باغلاپ - آزادلیغا بئل باغلاییب، 

  شئهیت اؤلگئن ماییمهان - شهید اولان ماییمخان. 

  ماییمهان اؤزی اوبدان - ماییمخان چوخ یاخشی، 

  بعضیدئ هویی یامان - بعضاً ده خویو یامان. 

  اونین جانینی آلدی - اونون جانینی آلدی، 

  قان ایچئر قارا زامان - قان ایچن قارا زامان. 

  دوغو توركوستاندا 1944-1945-جی ایللرده باش وئرن میللی آزادلیق حركاتینی چوخ واخت  " اوچ ویلایت اینقیلابی "  آدلاندیریرلار. چین (قوومیندانق) عسگرلرینه قارشی ووروشمالاردا ایگیدلیك گؤسترن اینسانلاردان بیری ده ریضوانگول اولموشدور. ریضوانگول 1944-جو ایلده قولجانین حرمباغ بؤلگه سینده یاد ائللیلره قارشی ساواشدا شهید اولموشدور. بو جسور و قهرمان قیزین شرفینه ده ماهنیلار قوشولموش، هونرینی اؤین شعئیرلر یازیلمیشدیر. خالقین سئویملیسینه چئوریلن ریضوانگول حاقیندا قوشولان ماهنیلارین بیرینده دئییلیر:  

  خَوَر كلدی گویا بیر -خبر گلدی گویا بیر، 

  سولدی دیگن قیزیل گول -سولدو دئیه قیزیل گول. 

  وطن اوچون جان پیدا -وطن اوچون جان فدا، 

  ائمئسمیدو ریضوانگول - دئییلمییدی ریضوانگول؟ 

  بونلار اونو گؤستریر كی، مین ایللیكلری كئچیب گلن داستانچیلیق عنعنه سی گونوموزده ده یاشاماقدادیر. 

    

  1.3. كوشاك، مانی-بایاتیلار 

  اویغور فولكلوروندا و یازیلی ادبیاتیندا خالق كوشاكلاری نین خوصوصو یئری وار. كوشاكلار ایستر مؤوضو، ایسترسه ده فورما باخیمیندان رنگارنگدیر. زنگین تاریخی كئچمیشه و عنعنه یه دایانان كوشاكلار حاقیندا چوخ یازیلمیشدیر و بو ژانر آذربایجاندا قوشما، بایاتی، توركمنلرده دؤرتله مه، قازاخلاردا شووماك توری، قیرغیزلاردا تؤرت ساپ، اؤزبكلرده كوشیك، باشقیرد و تاتارلاردا دورتیییللیك (شیغیر)، چوواشلاردا تاكماك آدلاندیریلان شعئیر نؤوو ایله دئمك اولار عئینیدیر.  

   " دیوان الغات الترك " ده  " قوشوغ - شعئیر، قصیده "  كیمی ایضاح ائدیلیر. امین آبید ده 1920-جی ایللرده یازدیغی بیر سیرا مقاله لرینده بو مؤوضویا توخونموشدور. كوشاك-كوشماك، كوشوك، كوشاش كیمی شیفاهی دانیشیقدا و ادبی دیلده موختلیف دئییلیش و یازیلیش شكلی اولان دوزگون، قافییه لی سؤزلرین موعین بیر اؤلچو و آهنگ ایچینده بیر آرایا گلمه سی شكلینده ایضاح ائدیلیر. 

  اویغور كوشاكلاری آذربایجان قوشمالاری ایله عئینیت تشكیل ائتسه ده، اویغورلاردا كوشاك داها گئنیش آنلامدا ایشله دیلیر. اونلار كوشاك دئدیكده آز قالا شیفاهی خالق ادبیاتینا عایید ائتدیگیمیز شئعیرلرین اكثریتینی باشا دوشورلر.  

  اویغورلارین  " خالیق ائغیز ایجادییتی "  آدلاندیردیقلاری ادبیاتدا كوشاكلار ان چوخ دؤردلوكلر شكلینده دیر. ایكی، بئش و آلتی میصراعلی كوشاكلار اولدوغو كیمی میصراعلارداكی هئجالار دا فرقلیدیر. میصراعلاری 4 ایله 6 آراسیندا دییشن قلیبلر اولسا دا، ان گئنیش یاییلانی 7 و 8 هئجالیلاردیر. اونلارین قافییه سیستئمی ده بیزلرده و اكثر تورك خالقلاریندا اولدوغو كیمی دؤردلوكلر aaaa, aaba, abab, aaab  و  abcb شكلینده دیر. 

  بیزلرده اولدوغو كیمی اویغورلاردا دا آراشدیریجیلار كوشاقلاری بؤلگولره آییراندا بیر-بیریندن فرقلیلیك اورتایا چیخیر. مثلا،  " اویغور خالیق ائغیز ایج ایجادییتی "  كیتابیندا كوشاكلار آشاغیداكی كیمی تصنیف ائدیلیر:  

  1. ائمگئك كوشاكلاری (امك كوشاكلاری)، 2. مئوسیم-مراسیم كوشاكلاری (مؤوسوم-مراسیم كوشاكلاری)، 3. ایشكی-موهببت كوشاكلاری (عشق-محبت كوشاكلاری)، 4. تاریخی-قهرمانلیك كوشاكلاری (تاریخی-قهرمانلیق كوشاكلاری)، 5. 16-جی ایل كوشاكلاری (1916-جی ایلین حادیثه لرینی عكس ائتدیرن كوشاكلار). (اویغور خئلق ائغیز ایجادییتی ، 1983) 

  محمد زونون و عبدالكریم رحمانین تصنیفی ایسه بئله دیر: 

  1. ائمگئك كوشاكلاری (امك كوشاكلاری)، 2. سیاسیی كوشاكلار (سییاسی كوشاكلار)، 3. تورموش كوشاكلاری (گونده لیك حیاتلا باغلی كوشاكلار)، 4. موهببت كوشاكلاری (محبت كوشاكلاری)، 5. بالیلار كوشاكلاری (اوشاق كوشاكلاری) 

  آراشدیریجی عوثمان ایسماعیل ایسه كوشاكلاری بو شكیلده تصنیف ائتمیشدیر: 

  1. ائمگئك كوشاكلاری (امك كوشاكلاری) ، 2. اؤرپ-عادت كوشاكلاری (عادت-عنعنه  كوشاكلاری)، 3. سیاسیی كوشاكلار (سییاسی كوشاكلار)، 4. تورموش كوشاكلاری (گونده لیك حیاتلا باغلی كوشاكلار)، 5. موهببت كوشاكلاری (محبت كوشاكلاری)، 6. بالیلار كوشاكلاری (اوشاق كوشاكلاری)  

  اویغور خالق كوشاكلاری ایچریسینده بیزلرین بایاتی دئدیگیمیز ژانر آغیرلیق تشكیل ائتمكده دیر. آراشدیریجیلار اونلاری آشاغیداكی كیمی بؤلگولره آییریرلار: 

  1. دوغون، نیشان كیمی اورتاملاردا سئوگی و عشقی ایفاده ائتمك اوچون سؤیله نن كوشاكلار. 

  2. قیزلارلا اوغلانلار و یا عاشیقلار آراسیندا آتیشما آماجییلا سؤیله نن كوشاكلار. 

  3. ایشده چالیشیركن سؤیله نن كوشاكلار. 

  4. رمضاندا یاردیم توپلانیركن سؤیله نن كوشاكلار. 

  5. دونورلوكده قیز ایسته مه سیراسیندا سؤیله نن كوشاكلار. 

  7. چوجوك اویونلاریندا، اگلنجه آماجلی سؤیله نن كوشاكلار. 

  8. نوروز، باخچا، قاوین بایرامی كیمی شنلیكلرده سؤیله نن كوشاكلار. 

  9. قیش آیلاریندا، سازلی-سؤزلو اورتاملاردا اگلنمك آماجییلا سؤیله نن كوشاكلار. (ادم اؤگئر، مانی طرزینده كی اویغور خالق كوشاكلاری اوزرینه بیر دگرلندیرمه) 

  بیزیم بایاتیلارلا دئمك اولار كی، عئینی اولدوغوندان، حتّی اوخشار بؤلگولره آیریلدیقلاریندان اوزرینده گئنیش دورمادان بیر نئچه نومونه وئرمكله كیفایتله نیریك. 

  یاریمنین لئوئن سؤزی - یاریمین گؤزل سؤزو 

  اویناپ توریدو كؤزی - اویناییپ دورور گؤزو 

  آیمیكین كویاشمیكین - آیمیدی، گونشمیدی 

  یاریمنین گوزل اوزی - یاریمین گوزل اوزو 

    

  سو بولسا سوزوك بولسا - سو اولسا، تمیز اولسا 

  ائریكتا ائكیپ تورسا - اریكدا اكیب دورسا 

  آشیك بیلئن مئشوكلار - عاشیق ایله معشوقلار 

  یان خوشنا یاكین بولسا - بیر بیرینه یاخین اولسا 

    

  یاگلیغیمنی یودوردوم -یایلیغیمی یودورتدوم 

  باغكا آلما یایدوردوم - باغا آلما یایدیردیم 

  آران تاپكان یاریمنی - چتین تاپدیغیم یاریمی 

  كاراكچیغا آلدوردوم -قولدورا آلدیردیم 

    

  كارلیغاچ كارا بولور -قارانقوش قارا اولور 

  كانیتی آلا بولور - قانادی آلا اولور 

  یارین بیواپا بولسا - یارین وفاسیز اولارسا 

  بئشیگا بالا بولور - باشینا بلا اولور 

    

  یار بویینی كؤرستتی - یار بویونو گؤرستدی 

  ایچیم اوت تولوپ كئتتی - ایچیم اود دولوب گئتدی 

  ایشیك اوتی یامانكئن - عشق اودو یامانمیش 

  یورئكنی كاواپ ائتتی - اورگی كاباب ائتدی 

    

  آیمیدو، آیلارمیدو - آیمیدیر آیلار میدیر؟ 

  آیغا بولوت دالدیمیدو - آیا بولود گلدیمی 

  یار ییراكتین كلگوچئ - یار اوزاقدان گلینجه 

  آككان یئشیم دئریامیدو - آخان یاشیم دریامیدیر؟ 

  اكثر تورك خالقلاری مانی-بایاتیلارینی، اویغورلار دا كوشاكلاری تویلاردا، بایراملاردا، قیش گئجه لرینده تشكیل ائتدیكلری اَیلنجلرده، تارلالاردا، داغلاردا دینجه لركن، اوشاقلارینی اویناداركن، ائلجه ده اوشاقلار بیر-بیرلریله اوینایاركن اوخویورلار.  

    

  1.4. اویغورلارین 12 موكامی 

  اویغور آغزیندا موكام اولاراق تلففوظ ائدیلن تئرمینی توركییه ده ماكام، آذربایجاندا موغام كیمی تلففوظ ائدیرلر. اصلینده، موغاملارین سایی موختلیف دؤورلرده چوخالیب-آزالسا دا اون ایكی موكام شكلینده گونوموزه دك گلیب چاتمیشدیر. موسیقی فولكلورونون عوضسیز نومونه سی اولان 12 موكام هم یازیلی، هم شیفاهی ادبیاتین گؤزل نومونه لرینی قورویوب ساخلامیشدیر.

   اویغورلاردا اون ایكی موكام راك-رهاب(rak-rəhab)، چئببایات-حسینی(çebbayat-hüseyni)، موشاویرك-راست(mü­şavirək-rast)، چارگاه-حیجاز()، پئنجیگاه-بوزورگ()، اؤزهال-كؤشك(özhal-köşək)، عجم، اوششاق، بایات، نوا، سئگاه، ایراقدان عیبارتدیر. موغاملارین دا هر بیری  " چونق نغمه "  (بؤیوك نغم)،  " داستان "   " مئشرئپ "  اولماق اوزره اوچ یئره بؤلونور.  " چونق نغمه "  (بؤیوك نغمه) 9-10 لیریك ماهنیدان تشكیل اولونور.  " داستان "  قیسمینده 3 ایله 6 آراسیندا دییشن سایدا نغمه واردیر. بو نغمه لرده بیر سوژئت، تهكییه وار. یعنی  " پرهاد ایله شیرین " ،  " قریپ ایله صنم " ،  " طاهیر ایله زؤهره "  كیمی خالق داستانلاریندان آلینان پارچالار اوخونور. هر نغمه دن سونرا بیر مئرگول گلیر. مئرگول موغامدا بیر شؤعبه دن او بیرینه كئچركن چالینان كئچید، رنگ،  مئلودییادیر.  

   " مئشرئپ "  قیسمینده 3 ایله 6 آراسیندا دییشن سایدا نغمه اولور. بونلار اولجه یاواش باشلایان، گئتدیكجه جوشغونلاشان ریتمیك ماهنیلاردیر.  

   " چونق نغمه "  (بؤیوك نغمه) اؤز ایچریسینده یئنه  " تزه " ،  " سلیكه " ،  " تكیت " ،  " نوسهه " ،  " جولا " ،  " صنم " ،  " پئشرو "  كیمی بؤلمه لره آیریلیر.  

  اویغور موغاملاریندان بحث ائدن آراشدیریجیلار اونلارین كؤكونون میلاددان اؤنجه 5-6-جی یوزیللیكلردن اوله گئدیب چیخدیغینی یازیرلار.  

  موسیقی فولكلورونون ان قدیم و اولدوقجا زنگین قولونو تشكیل ائدن موغاملار هم ده یازیلی و شیفاهی ادبیاتین عوضسیز نومونه لری نین قورونوب ساخلانماسیندا بؤیوك رول اوینامیشدیر. پروف. عبدالكریم رحمانین آراشدیرماسینا گؤره، اویغورلارین اون ایكی موكامیندا 28 شاعیرین 1945 میصراعسی، خالق ادبیاتیندان 931 میصراع شئعیر اوخونور. 

  اویغور خالق ماهنیلاریندا اساسن  " كوشاك "  و  " بئیت " لر اوخونور. بونلاردان باشقا،  " تاكماك " (چاچما) آدییلا بیلینن بیر شكلی ده واردیر. بو دا رقص و موسیقی نین موشاییعتیله اوخونان دوئتلردیر. اونلاردان بیر نومونه بئله دیر:  

  بو تاغلار ایگیز تاغلار - بو داغلار اوجا داغلار،  

  قریپ یولینی باغلار - قریبین یولونو باغلار.  

  قریپ اؤلسئ كیم ییغلا - قریب اؤلسه كیم آغلار،  

  قریپكا قریپ ییغلار - غریبه  غریب آغلار.  

  اویغورلاردا دا بیر چوخ ماهنیلار تاریخی حادیثه لرله باغلیدیر. تاریخی شخصیت اولان نازقومون، صادیر پلیوانین و ماییمخانین حیاتلاریندان، اونلارین فاجیعه لی اؤلوملریندن بحث ائدن  " نازوقوم ماهنیسی " ،  " صادیر پلوان ماهنیسی " ،  " ماییمخان ماهنیسی "  بونلارداندیر.  

  دیقتی چكن اودور كی، اویغور موغاملاریندا قاشقارلی ماحمودون  " دیوان لغات الترك " اوندن آلینمیش شئعیرلر ده اوخونور. آما شئعیرلر دیواندا اولدوغو كیمی اوخونمور. دیوانین آیری-آیری یئرلرینده كی  شئعیرلر بیرلشدیریله رك یئنی بیر ماهنی متنی یارادیلیر.  

  اویغورلار اون ایكی موكامدا داستانلاردان دا گئنیش ایستیفاده ائدیرلر. بئله كی، ایراقدا 24 میصراع، سئگاهدا 56 میصراع، عجمده 8 میصراع  " یوسوپ ایله اخمت "  داستانیندان آلینیب اوخوندوغو كیمی، راك موكامی نین داستان شؤعبه سینده  " مسعود ایله دیلارام "  داستانیندان 8 میصراع، قالان میصراعلار ایسه  " قریپ ایله صنم "  داستانیندان آلیناراق اوخونور.  

  عومومیتله، اویغورلارین اون ایكی موكامیندا  " قریپ ایله صنم " ،  " بهرام ایله دیلارام " ،  " صنوبر " ،  " یوسوپ ایله اخمت " ،  " قمرشاه ایله شمسی جانان " ،  " هؤرلیقا ایله همراجان " ،  " شاهزاده نیظامیدین ایله ملیكه رعنا " ،  " پرهاد ایله شیرین " ،  " شاهزاده دیلدار ایله ملیكه میهیرلیقا " ،  " شاهزاده فرروخ ایله ملیكه گولروخ " ،  " یوسوپ ایله زیلئیخا "  داستانلاریندان سئچیلمیش شئعیر پارچالاری اوخونور.  

  چئببایات موغامی نین اوچونجو داستان شؤعبه سینده  " قریپ ایله صنم "  داستانیندان بئله بیر شئعیر پارچاسی اوخونور:  

  باشوان بولوپ باشین ایچره - باغبان اولوب باغچا ایچینده،  

  ترسم تازا گوللریندین - درسم تزه گوللریندن.  

  ایگم سنی خوش یاراتمیش - مؤولام سنی خوش یاراتمیش،  

  ائگسم نازوك بئللریندین - توتسام نازیك بئللریندن.  

  منی سوریسان اوشبو حالدا - منی سورسان ایشبو حالدا،  

  رنگیم سئریق، كؤزوم یولدا - اوزوم ساری، گؤزوم یولدا.  

  باشریم داشی چاهار باشدا -باغریمین داشی چاهار باشدا،  

  شیپا تاپسا قوللاریندین - شفا تاپسا قوللاریندان.  

  منزین نین اصلی لاله دور - بنزی نین اصلی لاله دیر،  

  قاریشین جانی آلادور - باخیشین جانی آلاندیر،  

  آغزین آلتون پییاله دور - آغزین آلتین پییاله دیر،  

  قویوپ ایچسم چایلاریندین - كویوپ ایچسم چایلاریندان.  

  ایراق موغامیندا دا قهرمانلیق داستانی اولان  " یوسوپ ایله اخمت " دن بضی ماهنیلار اوخونور. (عنایت عالیمجان، 2007، 2/2) 

    

  1.5.اویغور تاپماجالاری 

  نظم و نثر شكلینده اولان تاپماجالار تورك خالقلاری نین هامیسیندا اولدوغو كیمی اویغورلار آراسیندا دا گئنیش یاییلمیشدیر. شیفاهی خالق ادبیاتی نین ژانرلاریندان بیری اولان تاپماجالار  " دیوان لغات الترك " ده  " تابوزغو، تابوزغوك، تابزوق، تابیزماك، تابوزماك، تاپوز، تاپزوك نئنق "  شكلینده ایلك دفعه  یاضییا آلینمیشدیر. 

  تاپماجا تئرمینینی آذربایجان توركلرینده بیلمه جه ، تاپماجا، آباكان تاتارلاریندا تابجان، آلتای توركلرینده تابیسكاك، تابیشكاك، تابكاك، تاپتیروو، تاپتیرگیش، تابیسكا، تابیساك، تاپكیش، تاویساك، تاووساك، تاووسكاك، تاپكیر، تاكپیر، تابیشكاك؛ باشقیرد توركلرینده تابیشماك، یوماك، یوماتگار؛ خاكاس توركلرینده تاپچان نیماه، تاپچان اوماك، سئسپاك نیماك؛ قاراچای توركلرینده یوماك، قاراقالپاق توركلرینده ژومباك، كارایم توركلرینده تاپماجا؛ قازاخ توركلرینده ژومباك، قیبریس توركلرینده مئسئل؛ قیرغیز توركلرینده تابیشماك، تابجانگ- نیماه؛ نوقای توركلرینده تاپماجاك، اؤزبك توركلرینده تاپیشماك جوماك، چؤپچاك، ماتال، تاپار، تاپماجا، تاتار توركلرینده باشواتكیچ، سیر، تابیشماك؛ تووا توركلرینده تیویزیك، توركمن توركلرینده ماتال، تاپماجا؛ ساكا (یاكوت) توركلرینده تاابیرین، اویغور توركلرینده تئپیشماك تئرمینی ایشله دیلیر. 

  اویغور تاپماجالاری ایستر فورما، ایسترسه مضمون باخیمیندان قوهوم اولدوغو باشقا تورك خالقلاری نین تاپماجالاری ایله دئمك اولار كی، عئینیدیر.  

  اونلاردان بیر نئچه نومونه وئرمكله مؤوضونو یئكونلاشدیریریق. 

  1. بیر دؤویده یئتتئ تؤشوك؟- بیر تپه ده یئددی دئشیك؟ (اینسانین باشیندا اولان ایكی بورون، ایكی گؤز، ایكی قولاق و بیر آغیز ده لیگی نظرده توتولور). 

  2. قیزیل كالا یاتیپ قاپتو، قیزیل اینك یاتیب دورور، 

  قارا كالا كئتیپ قاپتو؟ - قارا اینك گئدیب دورور؟ (اود ایله هیس، توستو)  

  3. قارا آتنی قانتوروپ قویدوم، - قارا آتین یهرینی چكدیم، 

  قارا جووینی بؤكتوروپ قویدوم؟ - قارا كوركونو چیینینه قویدوم؟ (قازان ایله اودون توستوسو)  

  4. اون بئش كئچه كؤرستسه یاروك اوزینی،- اون بئش گئجه گؤسترسه پارلاق اوزونو، 

  اون بئش كئچه كؤرستمس سیزگه اؤزینی؟- اون بئش گئجه گؤسترمز سیزه اؤزونو؟(آی)  

  5. میندین كؤپتور چچیگی، - میندن چوخدور چیچگی، 

  ایككی تاللا یوپورمیگی؟ - ایكی دنه یاپراغی؟ (اولدوز، گون، آی) (اؤگئر آدم، 2011) 

    

  1.6. اویغور فولكلورونون باشقا ژانرلاری 

  اویغور فولكلوروندا ایستر آذربایجان، ایسترسه ده باشقا تورك خالقلاری نین فولكلوروندان فرقلی ژانرلارا راست گلینمیر. مؤوضو باخیمیندان دا اوخشارلیق چوخدور. فرقلیلیك سون یوزیللرده یارانان فولكلور نومونه لری نین مؤوضوسوندادیر. اونلاردا دا اسكی دؤنمین فولكلور نومونه لری نین ایزلری گؤرونمكده دیر. 

  اونا گؤره ده اویغور فولكلورونون ژانرلاری نین هامیسی حاقیندا صؤحبت آچماغا احتییاج دویمادیق. 19-20-جی یوزیللرده سوسیال عدالتسیزلیگی، حاقسیزلیغی، ایستیثماری، موستملكه چیلیگی كسكین تنقید ائدن خالق شاعیرلری نین شئعیرلری سورعتله یاییلیردی. سئیید نوچی، تومور خلپه و باشقالاری خالق آراسیندا داها پوپولیار اولموشدور. اونلار چوخ واخت SSRİ-ده باش وئرنلرین اصیل ماهیتینی آنلامادان اورادا ظولمه، حاقسیزلیغا سون قویولدوغونو، هامی نین برابر یاشادیغینی دوشونموشلر. سئیید نوچینین  " دیهكان نین آهی "  (دئهقانین-اكینچینی آهی)،  " جئن كیلایلی خالاییك "  (جنگ ائده لی خالقیم)،  " لئنین حیكمتی "  (لئنین حؤكومتی)،  " شورا بیز نین دوستومیز "  (سووئت بیزیم دوستوموز) كیمی شئعیرلری دئدیكلریمیزه نومونه اولا بیلر. 

  چین میللی پارتییاسی قومیندانین یئریتدیگی سییاست علئیهینه خالقین قوشدوغو ماهنیلار دا گئنیش یاییلمیشدیر. خوتنلیلر آراسیندا گئنیش یاییلمیش  " عبدلرحمان خان قوجا "  داستانیندا دا خالقین اعتیراضی اؤز عكسینی تاپمیشدیر. بوتون بونلار دا یازیلی ادبیاتین اینكیشافینا گوجلو تاثیر گؤسترمیشدیر. 

    

2. اویغور ادبیات تاریخیندن  

   قدیم دؤور تورك دیلی و ادبیاتی تاریخیندن یازان ائله بیر آراشدیریجی یوخدور كی، بو و یا باشقا شكیلده اورخون-یئنیسئی آبیده لریندن، یوسیف بالاساقونلونون (یوسوف خاص حاجیب)  " قوتادغو بیلیگ " ، قاشقارلی ماحمودون  " دیوان لغات الترك" ، احمد یوكنگی نین  " عتبه الحقایق "  اثرلریندن بحث ائتمه سین. اؤزبك ده، قازاخ دا، قیرغیز دا، تاتار دا، قاقاوز دا، باشقالاری دا تورك كؤكنلی اولدوقلاری ایله غورور دویسالار دا، بو گون هر بیری اؤزونو آیری بیر میلت ساییر. آما هامیسی ادبیات تاریخلرینی یازاندا عوموم تورك قایناقلارینا سؤیكه نیر. 

  اویغور ادبیاتی نین آراشدیریجیلاری میلادی 8-جی یوزیللیكدن باشلایاراق یارانان دینی متنلری ده ادبی نومونه لر كیمی اؤیره نیرلر. بو دوعا متنلری ایلك پوئتیك نومونه لردیر. سونرالار اویغورلار ایسلام دینینی قبول ائتسه لر ده، اوندان اولكی اینانجلار زامانی ایستیفاده ائتدیكلری دوعا متنلرینی ده قورویوب ساخلایا بیلدیلر. 

  قاشقارلی ماحمود زامانیندا توركلر یاشایان بؤلگه نین گون چیخانیندان گون باتانینا آتلا دوققوز آیلیق بیر یول ایدی. اینسانلارین اكثریتی اؤلنه دك دوغولدوقلاری كندده و یا شهرده یاشاییردی. چوخ آز اینسان تیجارت و دؤیوشلرله علاقه دار باشقا اؤلكه لره گئدردی. یعنی ایندیكی كیمی علاقه لر قورماغا و داوام ائتدیرمه یه شراییط یوخ ایدی. آنجاق بونونلا بئله توركلر اؤز داهی شخصیییتلری نین یاراتدیقلاری اثرلره یییه دورور و اونو یاییردیلار. 

  بو گون ایسه بیلگی سایار آرخاسیندا اَیلشمكله دونیانین هر هانسی بیر گوشه سی ایله باغلانتی قورا بیلدیگیمیز بیر زاماندا ماحمود قاشقارلی نین یئرلیلری ایله نورمال علاقه لر یارادا بیلمیریك. یالنیز ماحمود قاشقارلی نین نوه لری اویغورلارلامی؟ خئیر! جولان توركلری ایله ده، موصول - كركوك - اربیل توركلری ایله ده، بالكان توركلری ایله ده... آز قالا الجزایرده یاشایان اوغوزلاری تامام اونوتموشوق. اونلار حاقیندا تاریخ كیمی دانیشیریق. بو گون اونلارین وارلیغیندان، یوخلوغوندان خبرسیزیك. 

  اصلینده، اورخون-یئنیسئی آبیده لرینی، ماحمود قاشقارلی نین  " دیوان لغات الترك "  اثرینی ادبیات تاریخیمیزه داخیل ائدیریكسه، همین بؤلگه ده بو گون ده یاشایان سویداشلاریمیزین ادبیاتینی اؤیره نیب تبلیغ ائتمه لی ییك. بونونلا اویغور ادبیاتی نین آراشدیریجیسی كیمی گؤرونمك ایدیعاسیندا دئییلم. ساده جه اولاراق نوفوذلو آراشدیریجیلاریمیزین دیقتینی چیندن بالكانادك اوزانان مكانداكی تورك ادبیاتینا یؤنلتمك ایستگینده یم. 

  اویغورلارین 19-جو یوزیله دك اولان ادبیاتلاری عوموم تورك ادبیاتی نین جیغاتای قروپوندا دانیشان توپلومون یاراتدیغی بدیعی نومونه لر اولدوغوندان بو گون ده بعضی شاعیرلری اویغورلار دا، اؤزبكلر ده اؤز كلاسیكلری ساییر، ادبیات تاریخلرینه داخیل ائدیر، اؤیره نیرلر.  

  غریبه  بوراسیدیر كی، سون ایللر آذربایجان، اؤزبك، قازاخ، قیرغیز، توركمن تاریخچیلری آه-وایلا روسییا ایشغالیندان دانیشیرلار. بالكان توركلری نین، اویغور تاریخچیلری نین همین دؤوره دایر اثرلرینده ده عئینی سؤزلرله راستلاشیریق. ساده جه روسییا سؤزو چین، صئرب، بولقار، یونان، عرب، فارس و س. سؤزلری ایله عوضله نیر. اصلینده ایسه میلادی 18-جی یوزیللیكدن توركلرین بیر میلت كیمی سورعتله قوجالدیغی نین، چؤكدویونون، تاریخ صحنه سیندن گئری چكیلدیگی نین شاهیدی اولوروق. 

  تفككور طرزیمیز عئینی اولدوغوندان، عئینی طالعیی یاشامیش، عئینی جور دوشونموش، اوخشار ادبیات یاراتمیشیق. تورك دونیاسی نین آیری-آیری بؤلگه لرینده باش وئرنلری بوتؤولوكده قارشیلاشدیرماق گئنیش آراشدیرما ایسته ییر. بورادا یالنیز آذربایجانلا اوندان آز قالا 4 مین كیلومئتر اوزاقدا اولان دوغو توركوستانی موقاییسه ائده جه ییك. 19-جو یوزیللیكده آذربایجاندا آ.باكیخانوو، م.ف.آخوندوو، ه.ب.زردابی و باشقالاری آذربایجان ادبیاتینی، مدنیتینی آوروپاسایاق طرزده اینكیشاف ائتدیرمه یه چالیشیردیلار.  " گولوستانی-ایرم " ،  " دربندنامه " ،  " قاراباغنامه " لر، شكی خانلیغی نین، قوبا خانلیغی نین تاریخلری كیمی اثرلر یارانیردی. 

  قاشقاردا ایسه عبدالرحیم نیزاری، توردوش آخون قریبی، نوروز آخون ضیایی، بیلال ناظیم، صادیر پلوان، موللا شاكیر و ب. ادبیاتا یئنیلیك گتیرمه یه چالیشیردیلار. اونلاردان بیری، شاعیر محمد صادیق قاشقارلی  " زوبده المسائل " ،  " تذكره اصحابی كهف "  آدلی تاریخی اثرلری یازیر و عرب تاریخچیسی طبری نین اثرینی اویغور توركجه سینه چئویریر. 1830-جو ایلده موللا خوجامنییاز محمدنییاز قاشقارلی ایسه فخرالدین عطار نیشاپورلونون  " تذكره-اؤولییا "  اثری نین اوزونو كؤچوروب چوخالدیر. محمد عبدالعلی قاشقارلی  " تذكره-مولانا فقیه امام زینالعابدین كاغیراكی " ، ایسمایل بَی بی نیشان  " پندنامه "  آدلی تصوووفه عایید اون مین میصراعلیق دیداكتیك فلسفی اثرینی و  " تذكره بوغراخان "  داستانینی یازیرلار. قافور قاشقارلی میرزه حئیدرین  " تاریخی-راشیدین "  اثرینی ترجومه ائدیر. 

  اویغور ادبیات شوناسلاری ادبیات تاریخلرینی اوچ مرحله یه بؤلورلر: بیرینجی مرحله نی  " كلاسیك دؤور ادبیاتی "  آدلاندیریرلار. بورایا 1500 ایله یاخین بیر دؤورون ادبی-بدیعی اثرلرینی داخیل ائدیرلر. بورادا تورك خالقلاری نین آبیده لری، خوصوصن ده بیزلرین اؤزبك ادبیاتی كلاسیكلری كیمی تانیدیغیمیز ادیبلرین اكثریتی نین ایرثی اؤیره نیلیر. ایكینجی مرحله   " موعاصیر دؤور ادبیاتی "  آدلاندیریلیر و بورایا 20-جی یوزیللیگین باشلانغیجیندان 1949-جو ایله دك، یعنی دوغو توركوستانین چین طرفیندن سون ایشغالینادك اولان دؤورده یارادیلمیش ادبی-بدیعی اثرلر داخیل ائدیلیر. اوچونجو مرحله   " بوگونكو زامانین ادبیاتی "  آدلاندیریلیر. بورایا سون چین ایشغالیندان سونرا یارادیلمیش ایدئولوژی یونلو، تبلیغات خاراكتئرلی، سوسیالیزمی و موستملكه چیلیگی ترننوم ائدن ادبی نومونه لر داخیل ائدیلیر (اویغور بوگونكو زامان ادبیات تاریخی، 2002:1).  

    

  3. ادبیاتدا یئنیلشمه 

  یاكوپ بَیین اؤلوموندن سونرا چین حاكیملری نین اسارتی آلتیندا اوتوز اوچ ایل (1878-1911) قالان اویغور خالقی 19-20-جی یوزیلده دونیادا مئیدانا گلن دییشیكلیكلرین تاثیریله تكرار میللی آزادلیق ساواشینا آتیلیر. خالق بو موباریزه ده ایلهام قایناغینی ادبیاتدان آلیر. بئله جه، اویغور ادبیاتیندا دا بیر یئنیلشمه باش وئریر. توركییه ده، آوروپادا، روسییادا و میصیرده اوخویوب وطنه دؤنن اویغورلار بیر دییشیكلیكلیگه، یئنیلیگه جان آتیرلار. بو حركات دا توركوستاندا  " جدیدچیلیك حركاتی "  كیمی مشهورلاشیر.  

   " جدیدچیلیك حركاتی " نین تاثیریله دوغو توركوستاندا دا ضییالیلار، یازیچی و دراماتورقلار، یئنی ژانرلاردا شئعیرلر یازان شاعیرلر یئتیشیر، قزئت و ژورناللار یارانیردی. چینین حؤكومت مأمورلاری، خوصوصن سئنزورلاری بو دییشیمه انگل اولسالار دا، قارشیسینی تام آلا بیلمیردیلر.  

  آذربایجاندا، كیریمدا، تاتاریستاندا اولدوغو كیمی، دوغو توركوستاندا دا بعضی یازیچی و شاعیرلر اثرلرینی تورك دونیاسی نین هر یئرینده اوخونا بیله جك بیر دیلده یازماغا چالیشیردیلار. خوصوصن ایستانبولدا تحصیل آلان، ایسماییل بی قاسپیرالی، علی بی حوسئینزاده، یوسیف آكچورالی و ب. توركچولرین یولونو داوام ائتدیرن اویغور گنجلری نین اثرلرینده بونو داها آیدین موشاهیده ائتمك اولور.  " ترجومان "  قزئتی نین تاثیری آچیق-آیدین حیسس اولونوردو.  

  19-جو یوزیللیگین باشلاریندان یئنی ایستیقامتده فورمالاشان ادبیاتین آپاریجی شخصیتلری عبدالرحیم نیزاری، توردوش آخون قریبی، نوروز آخون ضیایی، بیلال ناظیم، صادیر پلوان، موللا شاكیر، سئیید محمد كاشی و باشقالاری اولموشدور. بونلاردان عبدالرحیم نیزاری، توردوش آخون قریبی، نوروز آخون ضیایی نین دونیاگؤروشلری، یازی اوسلوبلاری یاخین اولدوغو اوچون اونلارین اثرلریندن بعضیلری 19-جو یوزیللیگین بیرینجی یاریسیندا، یعنی 1841-1842-جی ایللرده  " ادیبلر حئكایه سی "  آدی آلتیندا توپلاناراق الیازما شكلینده خالق آراسیندا سورعتله یاییلمیشدیر. 30 مین میصراعدان چوخ اولان بو كیتابا بیر چوخ داستانلار، غزل و موخممسلر داخیلدیر.  

  باشقا بیر الیازما كیتابا عبدالرحیم نیزاری نین (1776-1849)  " پرهاد ایله شیرین " ،  " لئیلی ایله مجنون " ،  " مهسون ایله گولنیسا " ،  " رابییه ایله سئییددین "  لیریك داستان-پوئمالاری،  " چاهار درویش "  كیمی دیداكتیك داستان-پوئمالاری، علیشیر نوایی نین غزللرینه یازدیغی تخمیسلر داخیلدیر. شاعیر مؤوضولاری نین اكثریتینی عنعنه وی شرق سوژئتلریندن گؤتورسه ده،  " رابییه ایله سئییددین "  مؤوضوسونو یاشادیغی زاماندا باش وئرن حادیثه لردن آلمیشدیر. اونا گؤره ده رئال حادیثه لردن بحث ائدن بو اثر سوسیال عدالتسیزلیگه، ظولمه، حاقسیزلیغا قارشی گوجلو اعتیراض نوتلاری ایله سئچیلدیگیندن خالق طرفیندن سئویله-سئویله اوخونموشدور.  

   " ادیبلر حئكایه سی " نده توردوش آخون قریبین اویغور ادبیاتی نین یئنیلشمه سینه گوجلو تاثیر گؤسترن یئنی فیكیرلی غزللری و داستان-پوئمالاری، نوروز آخون ضیایی نین  " وامیق-عوزرا " ،  " مسعود ایله دیلارا "  آدلی وفا و وفاسیزلیقدان، عشقه صداقتدن بحث ائدن محبت داستان-پوئمالاری دا واردیر.  

  یوخاریدا آدی چكیلن شاعیرلرین موعاصیری اولان میر حسن سابورو غزللرینی و بیر چوخ شئعیرلرینی سئدای تخلوصو ایله یازمیشدیر. 1804-جو ایلده الیشیر نوایی نین  " سددی-ایسكندر "  اثری اوزرینده ایشله میش شاعیرین شئعیرلرینده وطن حسرتی اؤزونو داها قاباریق گؤستریر. غزللری نین اساس مؤوضوسو محبت، صداقت، عدالتدیر. 

  همین دؤورده ایسماییل بی بی نیشان دا جیدی بدیعی یارادیجیلیقلا مشغول اولموشدور. تصوووف ادبیاتی نین اؤنجوللریندن اولان صنعتكارین 10 مین میصراعلیق  " پندنامه "  اثری اینسانلاری معنوی صافلیغا، دوغرولوغا، دوزلوگه، عدالته چاغیردیغینا گؤره ظولمون باش آلیب گئتدیگی بیر زاماندا اوخوجولارین سئوه-سئوه موطالیعه ائتدیگی كیتابا چئوریلمیشدیر.  

  بدیعی یارادیجیلیقلا مشغول اولان صنعتكارلار ترجومه یه ده دیقتی آرتیرمیشدیلار. قاشقارلی محمدنییاز بین قافور تاریخچی میرزه حئیدرین فارسجا یازیلمیش  " تاریخی-رشیدی "  اثری نین بیر حیصه سینی، شاه محمد بین نیظامی ابولقاسیم فیردووسی نین  " شاهنامه " سینی ترجومه ائتمیشدیر.  

  آذربایجان ادبیاتیندا اولدوغو كیمی، اویغور ادبیاتیندا دا جیدی یئنیلشمه 19-جو یوزیللیگین ایكینجی یاریسیندان باشلامیشدیر. بو، شیفاهی خالق ادبیاتیندا دا، یازیلی ادبیاتدا دا ایجتیماعی مؤوضولارا دیقتین آرتماسی، رئال حیات حادیثه لریندن بحث ائدن اثرلرین چوخالماسی ایله اؤزونو بیروزه وئریر. 

  بوندان سونرا میللی آزادلیق حركاتیندان بحث ائدن اثرلر یارانماغا باشلادی. بیلال ناظیم، موللا شاكیر، سئیید محمد قاشقاری كیمی ادیبلر میللی آزادلیق حركاتینا داها چوخ دیققت یئتیریردیلر. بیلال ناظیم  " غزاوات در مولكی-چین (چین مولكونه قارشی غزاوات) " ،  " چانگموزا یوسوپخان "  داستان-پوئمالاریندا و باشقا شئعیرلرینده اویغور خالقی نین موباریزه سینی ترننوم ائتمكله یاناشی، میلتینی اویانماغا، آزادلیغا سسله ییردی. 61 یاشلی موللا شاكیر  " ظفرنامه "  اثرینده كوچادا باش وئرمیش عوصیانی بؤیوك ایلهاملا ترننوم ائتمیشدیر. شاعیر آهیل یاشلاریندا بؤیوك حجملی اثر یازماسینا باخمایاراق، اونو بئش آیا بیتیرمیشدیر. 1886-جی ایلده تاماملانمیش اثر بیر نؤو همین گونلرین تاریخی سالنامه سی رولونو اوینامیشدیر. 

   دیقتی چكن اودور كی، میللی آزادلیق موباریزه سینی قلمه آلان صنعتكارلارین اكثریتی یاشلی نسلین نوماینده لری اولموشدور. اونلار سانكی یاشلاری چوخ اولدوغونا گؤره دؤیوش مئیدانینا آتیلا بیلمه دیكلریندن قلملری ایله بو موباریزه ده ایشتیراك ائتمیشلر. یاشی 60-ای كئچمیش قاشقارلی سئیید محمد1882-جی ایلده تاماملادیغی  " شرحی-شیكسته "  اثرینده ایلی عوصیانچیلاری نین یئددی سویا كؤچمزدن اول ایشغالچیلارا قارشی آپاردیقلاری دؤیوشلردن، خالقین موقاویمت حركاتیندان، موستملكه چیلرین و اونلارین ال آلتیلاری نین غدارلیغیندان گئنیش صؤحبت آچیر. بو، مؤلیفین گونوموزه دك گلیب چاتان یئگانه اثری اولسا دا، بدیعی جهتدن او قدر بیتكیندیر كی، صنعتكارین باشقا اثرلری نین ده مؤوجودلوغو قناعتینه گلمك اولور. بو اثر 1909-جو ایلده قازاندا روسجا و اویغور توركجه سینده چاپ اولونموشدور. 

  میللی آزادلیق حركاتیندان بحث ائدن اثرلر سیراسینا محمد صادیق یاركنتلی نین  " ریساله یی-مكتوب " ، آشور آخون قریبی نین  " امیر علی "  اثرلرینی ده داخیل ائدیرلر. ایكینجی اثر 1864-1867-جی ایللرده خوتنده چین ایشغالچیلارینا قارشی باش وئرمیش عوصیاندان، یاقوپ بَیین تونقانلارا (دؤنگنلر) قارشی آپاردیغی موحاریبه لردن، میللی دؤولت قورما جهدلریندن بحث ائدیر. مؤلیف حادیثه لرین شاهیدی اولدوغونا گؤره  " امیر علی "  داستان-پوئماسی هم ده تاریخی اهمیتینه گؤره قییمتلیدیر. 

  چین ظولمونه قارشی خالقی موباریزه یه سسله ین شاعیرلردن سؤز آچاركن صادیر پلوانی (1798-1871) اونوتماق اولماز. 1864-1867-جی ایل عوصیانیندا اوچ اوغلو ایله بیرگه ایشتیراك ائدن خالق نغمه كاری نین هئجا وزنینده قوشدوغو شئعیرلر دیللر ازبری اولموشدور. یالنیز عوصیان گونلرینده دئییل، سونرالار دا ائل صنعتكاری خالقینی آزادلیغا سسله ین نغمه لر، شئعیرلر یازمیشدیر. اونون شئعیرلری ماهنی كیمی خئییر-شر مجلیسلرینده اوخونموشدور.  

  20-جی یوزیللیگی اویغور ادبیاتی نین ان قاریشیق و ان زنگین دؤورو آدلاندیرماق اولار. دیوان ادبیاتینی داوام ائتدیرنلرله هئجا وزنینده خالق شئعیری یازانلار ادبیاتی عنعنه وی قایدادا داوام ائتدیریب یاشادیردیلار. ادبیاتا یئنی گلمیش بیر قروپ ایسه آوروپا ادبیاتی نین تاثیریله نثری، درامچیلیغی اینكیشاف ائتدیرمیه چالیشیردی. پوئزییادا ژانر باخیمیندان دا دییشیكلیكلر باش وئریردی. آوروپانین تاثیریله سربست شئعیر یازانلار مئیدانا آتیلسالار دا، كلاسسیك چین، یاپون شئعیر قلیبلریندن یارارلانانلار دا واردی. 

  مؤوضو باخیمیندان دا ادبیاتدا بیر رنگارنگلیك، چوخ چالارلیلیق مئیدانا گلمیشدی. بیر قروپ شاعیر عنعنه وی اولان مؤوضولاری (فرهاد-شیرین، لئیلی-مجنون و س.) یئنیدن و یئرلی شرایطه، خالقین عادت-عنعنه سینه اویغونلاشدیریب قلمه آلیردیلار، او بیری طرفده ایسه رئالیست ادبیات اینكیشاف ائدیردی. بیر طرفدن چین ایشغالچیلارینا قارشی خالقین موباریزه سیندن بحث ائدن دیرلی اثرلر مئیدانا چیخیردیسا، او بیری طرفدن حاكیم طبقه نی تعریفله ین ترننوم ادبیاتی یارانیردی. بیر طرفدن سوسیالیست-رئالیزمی آدلاندیریلان مئتودون تاثیری ایله سوسیال عدالتدن، كومونیزمین ایشیقلی گله جگیندن، سوسیالیزمین غلبه سی اوغروندا حیاتلاریندان كئچن اینسان اوبرازلاریندان بحث ائدن ادبی نومونه لر اورتایا چیخیر، او بیری طرفدن میللی آزادلیق موباریزه سی بدیعی اثرلرین اساس مؤوضوسونا چئوریلیردی. 

  میللی آزادلیق حركاتی نین اساس آغیرلیغینی هئجا وزنیندن ایستیفاده ائده رك، خالق شئعیری عنعنه سینی یاشادان صنعتكارلار داشیییردیلار. اویغورلار  " كوشاكچی " ، بیز ایسه  " آشیق "  آدلاندیردیغیمیز بو صنعتكارلار كند-كند گزه رك میللی روحلو، موباریز احوال-روحیییه لی ماهنیلار اوخویور، داستانلار دانیشیردیلار.  " قئنی باتور "  داستانی، محمدامین بوغرانین اؤلومونه اخمت توهتی حاجی اوجاتلی نین قوشدوغو داستان، ائلجه ده 1911-جی ایلده تومور خلیفه نین (خالیپ) قومولدا باشلاتدیغی عوصیانا حصر ائدیلمیش  " تومور خلیفه "  داستانی میللی شعوورون یوكسلمه سینده بؤیوك رول اوینامیشدیر. خالقین آنلایاجاغی ساده بیر دیلده شئعیرلر یازاراق میللتینی موباریزه یه سسله ین شاعیرلریندن صادیر پلوانین، عبدالرحمان پاشانین، سئیید نوچینین و باشقالاری نین آدی بو گون ده خالق آراسیندا حؤرمتله چكیلیر. 

  مانچو-قینق حؤكومتی خالقین خاریجی اؤلكه لرله علاقه سینی كسمه یه چالیشسا دا اویغور بؤلگه سی نین قربینده - كئچمیش روسییادا و اونون داوامی اولان سووئتلر بیرلیگینده چاپ اولونان قزئت و ژورناللار، كیتابلار گیزلی اولاراق اویغورلار آراسیندا یاییلیردی. گنج اویغور ادیبلری تورك ادبی دیلیندن بیر چوخ كلمه لر و جومله شكلینی آلاراق ایشله دیردیلر. 

  خاریجده تحصیل آلان و یاشایاراق وطنه دؤننلر جدیدچیلیك حركاتینی گئنیشلندیریرلر. مدرسه لری آوروپا تیپلی مكتبلرله عوض ائدیرلر. 1885-جی ایلده باودون موسابای قاشقارین آرتوش بؤلگه سی نین ایكساك كندینده آوروپا تیپلی ایبتیدای مكتب آچیر. عوثمانلیدا یاشایان اویغورلاردان اولان ابوبكیر مكتبده موعللیم ایشله مه یه گتیریلیر. 1907-جو ایلده حبیبی زاده دارولموعللیمی آچیلیر. بورادا درس دئمه یه عوثمانلی دؤولتیندن یئددی نفر گتیریلیر كی، اونلاردان بیری ده بیر مودت باكیدا موعلیملیك ائتمیش، قزئت رئداكتورو اولموش، میرزه علی اكبر  صابیری اؤزونه ستئنوقرافچی گؤتورموش احمد كامال اولموشدور.  

  1899-جو ایلده  " مطبعه ی-خورشید " ، 1910-جو ایلده قاشقاردا یئنی حیصارلی نورهاجی نین  " مطبعه ی-نور "  آدلی بیر داش مطبعه سی آچماسی، 1905-جی ایلده یئنه قاشقاردا  " شیویت " مطبعه سی نین، 1920-جی ایلده قولجا كوره ده بیر داش مطبعه سی نین قورولماسی كیتاب و قزئت نشرینه تكان وئریر.  " شیویت " مطبعه سینده  " سولطان سالتوق بوغراخان "  و  " دونیا جوغرافییاسی "  آدلی كیتابلار چاپ اولونور. 

  1911-جی ایلده قاشقار شهرینده كوتلوك شئوكی آچدیغی  " آن "  (فیكیر)، 1922-جی ایلده نشره باشلایان  " ایلی دیهكانلیری "  (ایلی دئهقانلاری-اكینچیلری)، بو قزئتین داوامی اولان  " ایلی شینجان "  قزئتی، 1934-جو ایلده اورومچیده كی  اویغور مدنیی آكارتیش اویوشمیسی (اویغور مدنییتینی اینكیشاف ائتدیرمه بیرلیگی) طرفیندن نشر ائدیلن  " شینجان اویغورلاری "  قزئتی و  " كئشكئر شینجان "  (قاشقار شینجان) قزئتی،  " شینجان "  قزئتی،  " آكسو اوچورلیری "  (اكسو خبرلری) و ب. قزئتلر،  " جاهانگیرلیككه كارشی بیرلیك سئپ "  (ایمپئریالیزمه قارشی بیرلیك)،  " خالك بیرلیك سئپی "  (خالق بیرلیگی)،  " جنوبتین آواز "  (جنوبدان سس)،  " شینجان مدنییتی " ،  " كورئش "  (ساواش) ژورناللاری و باشقا نشرلر یالنیز ایچتیماعی فیكرین فورمالاشماسینا دئییل، ادبیاتین اینكیشافینا دا گوجلو تاثیر گؤسترمیشدیر.  

  1936-جی ایلده عیسا یوسیف آلپ تكینین رهبرلیگی ایله قورولموش اولان آلتای نشریاتیندا ایشیق اوزو گؤرن كیتابلاری اویغور ادبیاتی نین ان قییمتلی اثرلریندن ساییرلار. بو نشریاتدا مسعود صبری بئیكوزون چاپ ائتدیردیگی كیتابلار خوصوصیله سئچیلیر. چونكی بو كیتابلارین دیلی اورتاق توركجه یه یاخینلاشیردی. 

  1930-جو ایللرده چین و سووئت حؤكومتی آراسیندا گیزلی دانیشیقلار نتیجه سینده دوغو توركوستاندا جدیدچیلره قارشی تضییقلر آرتیریلدی. نتیجه ده خالق حركاتی گوجلندی. چاغداش اویغور ادبیاتیندا روزی محمد (تورپاندان)، مئروپ سئییدی، خلیل ساتتاری، نظر خوجا (ایلیدن)، عبدالخالیق اویغور و باشقالاری میللی روحلو اثرلر یاراتماغا باشلادیلار.  

  عومومیتله، 20-جی یوزیللیك اویغور ادبیاتی نین ان قاریشیق و ان زنگین دؤورو آدلاندیریلیر. چونكی بو دؤورده دیوان ادبیاتی نین نوماینده لری ایله هئجا وزنینده، یعنی خالق شئعیری روحوندا یازانلار عنعنه یه صداقت نوماییش ائتدیریردیلر. آوروپا مدنیییتی نین تاثیری آلتیندا ادبیاتا گلمیش بیر قروپ گنج ایسه نثری، درامچیلیغی اینكیشاف ائتدیرمه یه چالیشیر، پوئزییادا دا ژانر باخیمیندان دییشیكلیكلر ائدیر، سربست شئعیر یازیردیلار. اونلار بیر طرفدن ده كلاسسیك چین، یاپون شئعیر قلیبلرینی اویغور شئعیرینه تطبیق ائدیردیلر. 

  اویغور تئاتر صنعتچیلری آوروپا تئاتر مكتبی ایله چینلیلرین سزینسیلرینی اویغونلاشدیرماق و سینتئزینی یاراتماق اوچون جهد گؤستریردیلر. چین آكتیور صنعتی نین باشلیجا خوصوصیتی ساییلان تصوور اولونان اشیالارلا اویناماق، شرطی ایفاده واسیطه لری، اوصوللاری، سیمووللاشدیریلمیش ال-قول حركتلرینی اویغور تئاترینا گتیریردیلر. بئله لیكله اویغور ادبیاتی و مدنیتی بیر آختاریش دؤورونو یاشاییردی. 

  عبدالخالیق اویغور (09.02.1901، تورپان - 13.03.1933، تورپان). غریبه  طالعلی بیر شاعیر اولان عبدالخالیق اویغور مطبوعاتین، نشریاتلارین گئنیش یاییلدیغی بیر دؤورده یاشاسا دا، شئعیرلری ساغلیغیندا چاپ اولونمامیش، یادداشلاردا یاشایاراق گونوموزه دك گلیب چاتمیشدیر. یادداشلاردان توپلانمیش شئعیرلری 1988-جی ایلده آیریجا كیتاب كیمی چاپ اولونموشدور. پروف. در. عالیمجان عینایت طرفیندن حاضیرلانمیش اولان عبدالخالیق اویغور  " شئعیرلری "  آدلی اثر 2008-جی ایلده تورك دیل قورومو طرفیندن یایینلانمیش و شاعیرین ایندییه قدر بیلینن شئعیرلری نین تامامی اویغور و توركییه توركچه سینده وئریلمیشدیر.  

  تاجیر عاییله سینده دوغولان، ائوده دینی تحصیل آلماقلا یاناشی، عرب و فارس دیللرینی ده اؤیرنن عبدالخالیق سونرا تورپان شهرینده چین دیلینده تحصیل وئرن مكتبده اوخوموشدور. چین ادبیاتی نین كلاسسیك اثرلریندن  " سو بوییدا "  (سو وادیسی بویوندا) و  " كیزیل راواكتیكی چوش "  (قیزیل چادیرداكی یوخو) كیمی رومانلاری اوخویور، سون-جون-شئن و لو-شون كیمی چینلی یازیچیلارین اثرلری ایله تانیش اولور. 8 یاشیندان اعتیبارن شئعیر یازماغا باشلایان عبدالخالیق 1923-جو ایلده بیر نئچه یاشیدی ایله SSRİ-یه گله رك بورادا اوچ ایل تحصیل آلیر. روس یازیچی و شاعیرلریندن آ.س.پوشكی نین، ل.تولستویون، م.قوركی نین، م.لئرمونتووون و ب. اثرلرینی اوخویور. اونلاردان گوجلو تاثیرله نیر. بولشئویكلرین سوسیال عدالت، برابرلیك، صینفی موباریزه شوعارلاری اونا اولدوقجا خوش گلیر. نئجه دئیرلر، بولشئویك اینقیلابینی اؤلكه سینه داشیماق ایسته ییر. 1926-جی ایلده وطنه دؤنه رك جاهیللیك، ساوادسیزلیق علئیهینه موباریزه یه باشلاییر. 

  1927-جی ایلده  " آكارتیش بیرلشمه سی "  (مدنیت بیرلشمه سی) آدی آلتیندا تعلیم-تربییه درنگی قوراراق، مكتب آچیر، اورانی بیتیرنلرین بیر چوخونو SSRİ-ده اوخوماغا گؤندریر. 

  خالقینی معاریفلندیرمكله یاناشی، حاكیمیته قارشی موباریزه یه ده سفربر ائتمه یه چالیشیر. اونون موباریزه سی یالنیز ایشغالچیلارا قارشی دئییلدی، هم ده اؤز میلتیندن اولان وارلیلارا قارشی ایدی. اینسانلار آراسینداكی برابرسیزلیگی آرادان قالدیرماق ایسته یی ایله كاسیبلاری وارلیلارا قارشی عوصیانا سسله ییردی. اونون فعالیتینده سووئتلردن آلدیغی تعلیمین تاثیری آچیق-آیدین گؤرونور.  

  تورفانداكی میللی آزادلیق موباریزه سی زامانی گنج شاعیر ده دؤیوشچولر سیراسیندا اولور. 1933-جو ایلده چین قومیندان پارتییاسی نین رهبری شئنق-شی-شئی تورپان شهرینه گله رك شاعیری و دوستلارینی حبس ائتدیریر. 1933-جو ایلین مارتین 13-ده عبدالخالیق اویغور اعدام ائدیلیر. اونو اؤلومه آپاراركن شاعیر موباریزه سینده حاقلی اولدوغونو بیلدیرمك اوچون  " یاشاسین آزادلیق " ،  " یاشاسین آزادلیق "  دئیه قیشقیرمیشدیر. شاعیر اؤلومو ایله ده اویغور ادبیاتینا قهرمانلیق مؤوضوسو وئرمیشدیر. 

  وطنینین و خالقی نین آزاد نفس آلا بیلمه سی و موعاصیر مدنیتلره یییه لنمه سی اوچون عؤمرو بویو موباریزه آپاراراق  " اویان " ،  " ظولومگا كارشی "  (ظولومه قارشی)،  " كؤرونگن تاغ ییراك ائمئس "  (گؤرونن داغ اوزاق دئییل)،  " كؤنول خواهیشی "  و ب. شئعیرلرینی یازیر. قاداغالارا، یاساقلارا گؤره شاعیرین شئعیرلری ساغلیغیندا چاپ اولونماسا بئله خالقی اونون اثرلرینی یادداشیندا یاشاتمیشدیر.  

  خوتن عوصیانی زامانی دؤیوشه آتیلان اویغورلار اونون  " سن كیمین اوغلوسان، اویلیسانغچی "  شئعیرینی مارش كیمی اوخویورموشلار. بوندان باشقا، بیر چوخ شئعیرلری ده 1947-1949-جو ایللرده میللی حؤكومت زامانی مكتبلرده نغمه كیمی سؤیله نیرمیش. 

  آرمییا عالی سایرام نیمشئهیت (1906 - 22.08.1972). 1906-جی ایلده آنادان اولان آرمییا نیمشئهیت یارادیجیلیغا كلاسسیك شئعیر عنعنه سینی داوام ائتدیرمكله باشلامیشدیر. دونیادا باش وئرن دییشیكلیكلر، خاریجه گزمه یه و اوخوماغا گئدن اویغور شاعیرلرینین یئنی ژانرلاردا و یئنی فورمالاردا شئعیرلر یازماسی نیمشئهیته ده تاثیرینی گؤستریر. 

  او اویغور ادبیاتیندا كلاسسیك شئعیرله موعاصیر شئعیر آراسیندا كؤرپو یارادان بیر شاعیر كیمی تانینمیشدیر. اونون شئعیرلرینده كی  وطن سئورلیك، یئنی بدیعی ایفاده واسیطه لری، اوسلوب الوانلیغی یئنی اویغور شئعیرینه گوجلو تاثیر گؤسترمیشدیر. شاعیرین  " واطان موهببتی " ،  " یورك سؤزو "  آدلی شئعیر كیتابلاری و " پرهاد ایله شیرین "  آدلی داستانی واردیر.  

  دوغو توركوستاندا  " هاننین تئسنیپ كیلگان یئنی ایشلری "  (خانین گؤردویو یئنی ایشلر) آدی ایله چیخان قزئت 1924-جو ایلدن  " شینجان قزیتی " ، داها سونرا، یعنی 1935-جی ایلدن دانیش داموللام طرفیندن  " آكسو اوچورلیری "  (اكسو خبرلری) چاپ اولونور.  " آكسو اوچورلیری "  (اكسو خبرلری) قزئتینه 1939-جی ایله قدر نیمشئهیت رئداكتورلوق ائتمیشدیر. 

  شاعیره 1956-جی ایلده حج زیارتینه گئتمك نصیب اولور. حج زیارتی زامانی وطن حسرتی ایله  " سئشیندیم "  (داریخدیم) آدلی شئعیرینی یازیر: 

  سئشیندیم من، سئشیندیم من، سئشیندیم  

  - داریخدیم من داریخدیم من، داریخدیم، 

  وطن سنی تشنا بولوپ سئشیندیم  

  -وطن سنه تشنه اولوب داریخدیم. 

  میهریز تولشان یوره كیمدین سئشیندیم  

  - سئوگی نین دولدوغو اوركدن داریخدیم. 

  دولكونلیشان كؤكرئكیمدین سئشیندیم  

  - جوشان باغریمدان داریخدیم. 

  اونون شئعیرلری نین اساس مؤوضوسونو وطن و میلت سئوگیسی تشكیل ائدیر. 

    

  *   *   * 

  كلاسسیك اویغور شئعیر عنعنه سینی یاشاتماقلا اونو یئنیلشدیرمه یه چالیشان، شئعیرلری نین اساس مؤوضوسونو میللت سئورلیك و وطن سئورلیك تشكیل ائدن شاعیرلر سیراسیندا 1899-جی ایلده قاشقارین آرتوشتا كندینده دوغولموش و 1982-جی ایلده دونیاسینی دییشمیش عبدالعزیز محسوم، 1913-جو ایلده قاشقاردا دوغولموش  " قارا گونلر " ،  " رابییه ایله سئییددین "  آدیندا پیئسلرین و  " ظفر خاطیره سی " ،  " تان فاجیاسی " ،  " لاداه یولوندا كاروان " ،  " توزیماس چیچكلر "  كیمی كیتابلارین مؤلیفی احمد ضییاتی (1913-1989) و ب. واردیر. 

  خالق همیشه میللی آزادلیق موباریزه سینه قالخاندا شاعیر اوغلونو دا اؤنده گؤرمك ایسته ییر. اونون سؤزونون بدیعی دیریندن چوخ موباریزه یه سفربر ائدیجی گوجونه اهمیت وئریر.  

  بو دؤورده جدیدچی آیدینلاردان عبدالقادیر داموللام، محمدعلی اپندی، قوتلوق حاجی شئوقیلری ده یادا سالماق گركدیر. بو بؤیوك آیدینلار بوخارا، قازان، كیریم، باكی، ایستانبول، قاهیره و ب. شهرلرده ایللرجه اوخوموش و سونوندا وطنلرینه دؤنه رك بؤیوك اثرلر یاراتمیشلار. اونلار میللتی نین یادداشیندا ایزلر بوراخسالار دا، نه یازیق كی، ظالیملارین قوربانینا چئوریلمیشلر. 

    

  *   *   * 

  زونون قدیری (1911، تارباقاتای ویلایتی نین دؤربیلجین قصبه سی - 24.09.1989، آلماتی شهری). كاسیب بیر عاییله ده دونیایا گلن زونون قدیری یئنی اویغور ادبیاتیندا، خوصوصن ده نثر و درامچیلیغین اینكیشافیندا بؤیوك امگی اولان ادیبلردندیر. 1937-جی ایلده یازدیغی  " جاهالت نین جاپاسی "  (جهالتین جفاسی) آدلی پیئسی ایله ادبی موحیطه آتیلان زونون قدیری  " اوچراشكاندا "  (گؤروشونج)،  " پارتیزانلار ائتریتی "  (پارتیزانلار دسته سی)،  " هر ایش نین یولی بار "  (هر ایشین بیر یولو واردیر)،  " قونچم "  (قؤنچه م)،  " گولنیسا "  دراملاری ایله اویغور ادبیاتینی زنگینلشدیرمیشدیر.  

  یئنی اویغور نثرینده یئنی بیر جیغیر آچان زونون قدیری 1940-جی ایلین اورتالاریندان اعتیبارن حئكایه یازماغا باشلایاراق 1945-جی ایلده  " موعللیمنین خطی "  (موعللیمین مكتوبو) و  " رودیپای " ، 1946-جی ایلده  " كوچوككه هوجوم "  (كوچویه هوجوم) و  " ایككی بارمیكیم بیلن "  (ایكی بارماغیملا)، 1947-جو ایلده  " گومان "  و 1948-جی ایلده  " ماغدور كئتكنده "  (مغدور گئدركن)، 1950-جی ایلده  " توی "  درامینی، داها سونرا ایسه اكینچیلرین حیاتیندان بحث ائدن  " چین قیش "  (چتین قیش)،  " رحمت "  (تشككور)،  " ائسلش "  (خاطیرلا)،  " قیزیل گول "  حئكایه لرینی یازیر. 

   1950-1960-جی ایللرده اویغور نثرینه و درامچیلیغینا ان دیرلی اثرلرینی وئرن زونون قدیری قازاخیستانا گله رك اورادا یاشامیش و اورادا دا اؤلموشدور. قازاخیستاندا داها چوخ میللی روحلو اثرلر یاراتدیغینا، چینده گؤردوكلرینی تنقید ائتدیگینه گؤره سون ایللر او، چینین حاكیم دایره لری طرفیندن سئویلمه ین اینسانا چئوریلمیشدیر. 

  لطف الله مُطلیپ (16.10.1922، قازاخیستان رئسپوبلیكاسی، آلماتی یاخینلیغینداكی اویغور رایونو كیمی تانینان نیلكی قصبه سی نین چونچی كندی نین سایبویو محلله سی -18.09.1945، آكسو).  

  میلتینی آزاد و خوشبخت گؤرمك آرزوسو ایله یاشایان و بو یولدا حیاتینی قوربان وئرن ادیبلردن بیری ده لطف الله هزیم آخون اوغلو م مُطلیپ دیر. حاقیندا چوخ یازیلسا دا، دوغوم و اؤلوم تاریخلری فرقلی-فرقلی گؤستریلمیشدیر. اساسن ده شینجانین قولجا شهرینده دوغولدوغو فیكری اوزرینده دوروردولار. اویغور آراشدیریجیسی تورسون ائرشیدین 1998-جی ایلده اورومچیده چاپ ائتدیردیگی  " لطف الله مُطلیپ و او نین كئچورمیشلری "  كیتابی شاعیرین دوغوم ایلی، یئری و اؤلوم گونو ایله باغلی یانلیشلیقلارا سون قویدو. او، شاعیرین آتاسی هزیم آخوندا مخصوص  " مین بیر حدیث "  آدلی كیتابین قاپاغینا یازیلمیش تاریخی اساس گؤتوره رك 1922-جی ایلین نویابرین 16-دا آنادان اولدوغونو یازمیشدیر. عاییله ده كی  موقدس كیتابلارین قاپاغینا موهوم تاریخی حادیثه لر و اوشاقلارین دوغوم گونلری نین یازیلماسی نین آز قالا بیر عنعنه یه چئوریلدیگی معلومدور. هزیم آخوند دا كیتابین قاپاغینا اوغلونون دوغولدوغو گونو یازیبسا، دئمك، ان دوغرو سند بو حسابلانمالیدیر.  

  كیچیك یاشلاریندان فیطری ایستعدادی ایله اطرافینداكیلارین دیقتینی جلب ائدن، ایلك تحصیلینی ائوده آتاسیندان آلان لطف اللهی قولجا شهرینده كی  تاتار ایبتیدای مكتبینه اوخوماغا گؤندریرلر. اوصولی-جدید مكتبی كیمی تانینان بو مكتبده 1936-جی ایلدك اوخویاراق تاتار و روس دیللرینی ده اؤیرنمیش اولور. سونرا تحصیلینی روس گیمنازییاسیندا داوام ائتدیریر. ایكی ایل ده بورادا اوخویور. 15 یاشیندا ایكن  " منیم خالقیم "  آدلی شئعیرینی  " ایلی قزیتی " نده چاپ ائتدیریر.  

  یئنی یئتمه لیك و گنجلیك ایللرینده یازدیغی عوصیانكار شئعیرلرینه گؤره اونو  " اود یوركلی شاعیر "  آدلاندیریرلار. 

  لطف الله ایمتاحان وئره رك اورومچی شهرینده كی  دارولموعللیمینه قبول اولونسا دا، ماددی سیخینتی اوزوندن تحصیلینی داوام ائتدیره بیلمیر. 1941-جی ایلده سووئت موهندیسلری نین ترجومه چیسی كیمی گونئی شینجانا گئدیر. فاشیست آلمانییاسی نین SSRİ-یه هوجوموندان سونرا سووئت موهندیسلری آختاریش-كشفیات ایشلرینی یاریدا بوراخیب گئری دؤندوكلریندن لطف اله مُطلیپ ایشسیز قالیر و یئنیدن اورومچییه گئری دؤنور. 

  تحصیلینی داوام ائتدیرمكله یاناشی  " شینجان "  قزئتینده ده ایشله ییر و قزئتده  " ادبیات گولزاری "  آدلی صحیفه  حاضیرلاییر. 

  ایستعدادلی شاعیر، پوبلیسیست و درامچی لطف اله مُطلیپ1942-جی ایلده، ینی 20 یاشیندا یازدیغی، ائله همین ایل ده صحنه لشدیریلن «گئرچك مودئن» پیئسی چین والیسی شئنق-شی-شئی طرفیندن یاساقلانمیش و اونا قارشی تعقیبلر باشلانمیشدیر.  

  تعقیب و تضییقلره باخمایاراق او، بدیعی یارادیجیلیغینی و سیاسی موباریزه سینی دایاندیرمیر. روس دیلینده تحصیل آلماسی، بو دیلین واسطه سیله اینقیلابی ادبییاتلا تانیشلیغی، ماركسین، ائنگئلسین، لئنینین، استالینین اثرلرینی اوخوماسی تاثیرسیز قالمامیشدی. لطف الله یئنی یئتمه لیگیندن دونیادا كابوس كیمی دولاشان كومونیزم ایدئولوگییاسی نین تاثیری آلتینا دوشموشدور. او، بو ایدئولوگییا واسیطه سیله خالقی نین آزاد و فیراوان یاشایاجاغینا اینانیردی.  

   او، عنعنه وی عروض و هئجا وزنینده شئعیرلر یازماقلا یاناشی، سربست وزنده ده قلمینی سیناییر، بو ژانرین چیلغین تبلیغاتچیسینا چئوریلیر. هم ده  " بوراندان سونراكی آیدینلیق " ،  " سامساق آغا حیرصلندی "  كیمی پیئسلر یازماقلا اوخوما و یازما بیلمه ین اینسانلارا صحنه دن موراجیعت ائتمه یه، خالقینی جهالتدن قورتارماغا چالیشیر. پیئسلر یازاركن و اونلاری صحنه لشدیرركن روس رئژیسسور و آكتیورلاری نین تجروبه سیندن بهره له نیر.  

  1943-جو ایلده شینجانین سیاسی حیاتیندا دییشمه لر باش وئریر. لیبئرال، دئموكراتیك گؤرونمه یه جان آتان والی شئنق شی-شئی قومیندان چین میللی پارتییاسینا داخیل اولور. بو، بؤلگه ده تارازلیغین پوزولماسیندان، چینلیلرین موستملكه چیلك سییاستی نین گئتدیكجه شیددتلنه جگیندن خبر وئریردی. شینجاندا یانوار آییندا پارتییاسی نین ویلایت شؤعبه سی تشكیل ائدیلیر و اییون آییندا پارتییاسی نین ان موحافیظه كار عوضولریندن فئن قون-بینی  " شینجان "  قزئتینه رئداكتور تعیین ائدیلیر. 

  قومیندان چین میللی پارتییاسی نین حاكیمیته گلمه سی شینجاندا لطف اله مُطلیپ و اونون كیمی اینقیلابی احوال-روحیییه لی، یئنیلیك طرفداری وطن سئورلرین وضعیتینی آغیرلاشدیریر. بیر چوخ كیتابلار ییغیشدیریلیر، اینقیلابی روحلو، وطن سئور كیتابلار چاپ ائدن نشریاتلار باغلانیلیر. حبس ائدیلمك و یا سورگونه گؤندریلمكله اوزلَشن لطف اله مُطلیپ 1943-جو ایلین سونوندا ایشدن چیخاریلیر. اونو آكسوداكی  " شینجان "  قزئتینه رئداكتور موعاوینی گؤندریرلر. 

  لطف اللهین گلیشی آكسو شهرینده وطن سئورلر طرفیندن سئوینجله قارشیلانیر. قزئتده  " جنوب شامیلی "  آدلی صحیفه  حاضیرلاییر و بورایا شاعیر نیمشئهیت، بیلال عزیزی كیمی گنجلری جلب ائدیر. گنج شاعیر علم اؤیرنمكله، بدیعی یارادیجیلیقلا یاناشی ایجتیماعی-سیاسی ایشلرده فعال ایشتیراك ائتدیر.  

  آكسو ویلایتلیك اویغور مدنیی آكارتیش اویوشمیسی (اكسو ویلایت اویغور مدنیتی نین اینكیشافی بیرلیگی) ایله  " آكسو شینجان "  قزئتی نین بیرگه چیخارتدیغی  " جنوبتین آواز "  (جنوبدان سس) ژورنالینا مسئول كاتیبلیك ائدن لطف الله مُطلیپ  " تاثیراتیم "  (دویغولاریم)،  " هوش "  (لویدا)، "   " ییللاركا جاواپ " (ایللره جاواب)،  " پریات "  (فریاد)،  " حییالچان تیلك "  (خیاللی دیلكلر)،  " كورئش ایلهامی "  (موباریزه ایلهامی)،  " شاعیر توغروسیدا مووئششئه "  (شایر هاككیندا مووششه)،  " موحببت هم نئپرت "  (محبت و نیفرت)،  " اوغلوم هئككیده مرثیه  "  (اوغلوم حاقیندا مرثیه)،  " وطن آلا، خلیك آلا (وطن آلا، خالق آلا)،  " بویوك مایاك "  (بؤیوك مایاك) و ب. شئعیرلرینی، ائلجه ده  " اجل هودوكوشیدا "  (اجل آنیندا)،  " پادیشاه سامورایلاری آغیر حالسیرایدو "  (پادیشاه سامورایلاری بؤیوك یورغونلوق ایچینده)،  " اونیز كلگوسی زور هم پارلاك "  (اونون گله جگی گوجلو و آیدین) ساتیریك مقاله لرینی و  " سامساك آكان كاینایدی "  (ساریمساق آغا عصبلَشیر)،  " كورئش كیزی "  (موباریزه قیزی)،  " بوراندین كئیینكی آپتاپ "  (بوراندان سونراكی گونش)،  " چین مودئن " ،  " چیمنگول "  آدلی صحنه اثرلری نین،  " ادبیات نظریییه سی " ،  " صنعتكه موحببت "  (صنعته محبت)،  " تییاتیرمیز كئلیپ چیكیشی و راواجلانیش تاریخی "  (تئاتریمیزین یارانماسی و اینكیشافی تاریخی) آدلی مقاله لرینی یازیر. 

  بیر چوخ صحنه اثرلرینه رئژیسسورلوق ائدن، اؤزو باش روللاری اوینایان گنج شاعیر  " طاهیر ایله زؤهره "  و  " غریپ ایله صنم "  اوپئرالاری نین لیبرئتتوسونو دا یازمیشدیر.  

  1945-جی ایلده ایلی، آلتای، تارباقاتای بؤلگه لرینده یاشایان اویغورلارین چین حؤكومتینه قارشی باشلادیقلاری اعتیراض حركاتی تاریخه  " اوچ ویلایت اینقیلابی "  كیمی داخیل اولدو.  " اوچ ویلایت اینقیلابی "  تشكیلاتی نین لیدئرلری نین آكسو شهرینه گؤندردیگی نوماینده لرله گؤروشن، اونلارین ایستكلرینی اؤیرنن لطف اله مُطلیپ اونلارلا بیرگه بؤلگه ده حاكیمیتی دئویرمك اوغروندا موباریزه آپاراجاغینی وعد ائدیر. بوندان سونرا بؤیوك بیر عشق و ایلهاملا  " اوچكونلار ایتتیپاقی " (قیغیلجیملار ایتتیفاقی) تشكیلاتینی قورور. تام آدی  " شرقیی توركیستان اوچكونلار ایتتیپاقی "  (شرقی توركوستان قیغیلجیملار ایتتیفاقی) اولان تشكیلاتا میلتینی سئون نیمشئهیت، بیلال عزیزی، مونیریدین هوجا، عبدالله داووتوپ، یوسوپجان كیمی وتنسئورلر داخیل اولور. تشكیلاتین پارولو  " بیز جومه نامازیگا تئرئت ائلیپ كویدوك. جومه نامازینی سیلر بیلن بیلله اوكوماكچیمیز "  (بیز جمعه نامازینی قیلماق اوچون آبدست آلدیق. جومه نامازینی سیزینله برابر قیلماق ایسته ییریك) اولور. 

   " اوچ ویلایت اینقیلابی "  اوردوسو چین حؤكومت قوووه لرینه قارشی سیلاحلی موباریزه یه باشلاییر. لطف اله مُطلیپ قورموش اولدوغو  " اوچكونلار ایتتیپاقی " نین عوضولری ده دؤیوشه حاضیرلیق ایشلرینی سورعتلندیریر، قومیندان پارتییاسی نین تابئعلیگینده اولان عسگری بیرلیگین سیلاح آنبارینا گیرمك، اوراداكی سیلاحلاری آلاراق اؤز دویوشچولرینه پایلاماق اوچون گیزلیجه آنبار قاپیلاری نین آچارلارینی حاضیرلادیرلار.  

  ساتین آلدیغی خاینلرین یاردیمی ایله قومیندان پارتییاسی نین مامورلاری لطف اله مُطلیپی و سیلاحداشلاری بیلال عزیزی، مونیریدین خوجانی، آبلا مئولانژان، روزی توردییوف و 30 یاخین مسلكداشینی حبس ائدیرلر. خالقی نین آزادلیغی و خوشبختلیگی اوغروندا قومیندان اوردولارینا قارشی جسارتله ووروشان  " اوچ ویلایت اینقیلابی "  عسگری بیرلیكلری 1945-جی ایلین پاییزیندا قارلی داغلاری آشاراق گونئی شینجانا كئچیب آكسو شهرینه دوغرو ایره لیله ییر. قومیندانچیلار حبسده اولانلارین عوصیان قالدیراجاغیندان، خالقین دا اونلارا قوشولاجاغیندان قورخویا دوشه رك 1945-جی ایلین سئنتیابرین 18-ده لطف اله مُطلیپی و مسلكداشلارینی گوللله ییرلر.  " اوچكونلار ایتتیپاقی " نین (قیغیلجیملار ایتتیفاقی) عوضولری نین گوللـه لندییینی ائشیدن خالق كوتله لری حبسخانایا هوجوم ائدیب اورانی داغیدیرلار. آكسو شهری قومیندانچیلاردان آزاد اولور. حبسخانادا لطف اله مُطلیپین دیوارلا قانییلا آشاغیداكی میصراعلاری یازدیغینی گؤرورلر: 

  بو كن دونیا من اوچون بولدی دوزخ - بو گئنیش دونیا منیم اوچون اولدو جهننم، 

  یاش گولومنی شازاز كیلدی كانخور ابله... - گنچ گولومو خازان قیلدی قانیچن ابله... 

   لطف الله وطنین آزادلیغی اوغروندا موباریزه ده شهید اولسا دا، اونون ایدئیالاری رئاللاشیر. دوغو توركوستان حؤكومتی قورولور. سووئتلرین یاردیمی ایله چینده كومونیستلر حاكیمیته گتیریلیر. لاكین اونلار وعدلرینی تئز اونوداراق، دوننكی سیلاحداشلارینا و امكداشلیق ائتدیكلری اینسانلارا دیوان توتورلار. خالقلارا آزادلیق وعد ائتسه لر ده، موستملكجیلیك سییاستینی داوام ائتدیریرلر. ایكی ایمپئریالیست دؤولت، چین و SSRİ گیزلی پلان قوراراق 1947-جی ایلده دوغو توركوستانلیلارین لیدئرلرینی طیاره قضاسیندا اؤلدورور، حؤكومتین فعاللارینی و موستملكه چیلره موقاویمت گؤسترنلری ده محو ائدیرلر. 

  لطف اله مُطلیپ و دوستلاری نین وحشیجه سینه اعدام ائدیلمه سیندن بئش ایل سونرا خالق آیاغا قالخاراق یئنیدن حبسخانایا باسقین ائدیر. همین واخت حبسخانادا ایشله میش نظارتجیلره تضییق گؤستره رك موطلیپ و مسلكداشلاری نین جنازه لری نین هارادا گیزله دیلدیگینی طلب ائدیرلر. حبسخانا ایشچیلری جانلاری نین قورخوسوندان حقیقتی دئییرلر. معلوم اولور كی، وطنپرورلر حبسخانا اراضیسینده كی  دونوز دامیندا گوللـه لنمیش، سونرا دا اورا آیاق یولونا چئوریلمیشدیر.  

  همین یئری قازارق شاعیرین و عقیده یولداشلاری نین پارام-پارچا ائدیلمیش جسدلری نین قالیقلارینی تاپیرلار. آكسو و اطرافیندان گلن خالق كوتله لری بو وطن اؤولادلاری نین پارام-پارچا ائدیلمیش جسدلرینی ایسلام قایدالاری و اویغور عادت-عنعنه سییله دفن ائدیرلر. 

  چین جللادلاری لطف الله مُطلیپین 18 یاشلی خانیمی سوپییام بایز قیزینی تعقیب ائدیر، نتیجه ده لطف اللهین یئگانه اؤولادی آجلیقدان اؤلور. 

  سون ایللرده اورومچیده باش وئرنلر اونو گؤستریر كی، لطف اله مُطلیپین ایدئیالاری یاشاییر، بو ایدئیا اوغروندا اؤلومه گئدن اویغور گنجلیگی وار. 

  عبدالرحیم تئلئشوو اؤتكور (؟.06.1923، قومولدا كندی). اونون 1940-جی ایللرده یازمیش اولدوغو  " موزولقان شهر "  (دونان شهر)،  " باهار چیللایمن "  (باهاری چاغیریرام)،  " جنوبكا خط "  (گونئیه مكتوب)،  " تان زیباسی یوكمیدور "  (دان گؤزه لی یوخمودور) آدلی شئعیرلری،  " یئنی چونقو گولیستانینا "  (یئنی چین گولیستانینا)،  " كئشكئر گئچه سی "  (قاشقار گئجه سی) داستانلارینی،  " تامچه كاندین میلییونلاران چئچكلر "  (داملا قاندان میلیونلارجا چیچك)،  " چین مودئن "  دراملارینی،  " دنیزدین صادا "  (دنیزدن صدا)،  " باش ائگیم "  (باش گئییم) كیمی حئكایه لری واردیر. 

  1946-جی ایلده  " یورك مونلیری "  (اورك فریادلاری)، 1948-جی ایلده  " تاریم بویلیری "  (تاریم بویلاری) شئعیرلر كیتابلاری چاپ اولونوب. 1950-1970-جی ایللره قدر  " ویجدان بویلیری "  (ویجدان بویلاری)،  " سجدیقاهیمقا "  (سجده گاهیما)،  " تووا دئپ توتتوم یاكا "  (تؤوبه دئیه رك یاخا جیرماق)،  " كوز كئچیسی "  (پاییز گئجه سی)،  " نوای گزه لیگه موخممس "  (نوایی نین غزلینه موخممس)،  " آك ائمئس ساچیمدیكی "  (اغ دئییل ساچیمداكی)،  " ایز " ، 1970-جی ایلدن سونرا ایسه  " یاخشی " ،  " سرلئوهیسیز شئعیرلار " ،  " عؤمور هئككیده موخممس "  (عؤمور حاقیندا موخممس)،  " كئشكئر گوزه لیگه "  (قاشقار گؤزه لین)،  " من آغ بایراق ائمئس "  (من آغ بایراق دئییلم) كیمی لیریك شئعیرلر یازیب.  

   " اولوق آنا هئككیده چؤچك " ، (اولو آنا حاقیندا چیچك)،  "  گول و آزقان "  (گول و یابانی گول)،  " شئعیر و شاعیر " ،  " كاشتیشیقا مدحییه "  (سوس داشینا مدحیی) كیمی اثرلری،  " ایز "  و  " اویقانقان زمین "  آدلی رومانلاری یازمیش ادیب 1995-جی ایلین اوكتیابرین 5-ده اورومچیده دونیاسینی دییشمیشدیر. 

  تورقون آلماس (؟.10.1924، قاشقار شهری). شاعیر و تاریخچی كیمی تانینمیشدیر. ایلك تحصیلینی دوغولدوغو شهرده آلان شاعیر سونرا قولجا شهرینه گئده رك اورادا اوخویور.  

  اورومچی شهرینده كی  دارولموعللیمینی بیتیرن آلماس قاراشهره موعللیم ایشله مه یه گؤندریلیر. 1947-جی ایلین ماییندا تورقون آلماس و دوستلاری قاشقاردا میتینق تشكیل ائدیرلر. میتینقین تشكیلاتچیلارینی حبس ائدیرلر. 1948-جی ایلین آپرئلین 8-ده خالقین تضییقی آلتیندا تورقون آلماس و یولداشلارینی حبسدن بوراخماق مجبوریتینده قالیرلار. حبسدن چیخان شاعیر همین ایل قولجا شهرینه گئده رك اورادا  " آلما "  قزئتینده ایشه گیریر. سونرا دا ایسه اورومچی شهرینده كی   " تاریم "  ژورنالیندا امك فعالیتینی داوام ائتدیریر. 

  تورقون آلماس  " پیچاق "  درامینی یازمیش،  " تاریم شاماللاری "  (تاریم یئللری)،  " تان سحر "  (دان سحری) كیمی شئعیر كیتابلارینی و  " هون تاریخی " ،  " اویغورلار "  آدلی تاریخ كیتاپلارینی چاپ ائتدیرمیشدیر. 

  1922-جی ایلین آوقوستون 22-ده قولجا شهری نین خودیار یوزی كندینده دوغولان ائلكئم ائهتم 1930-جو ایلده كورقاس قصبسینده دوغولان تاییپجام عالی و باشقالاری دا یئنی اویغور ادبیاتی نین سئچیلن نوماینده لریندن ساییلیر. ائلكئم ائهتئم  " تان "  (دان)،  " تانق آتتی "  (دان آتتی)،  " تان آتكاندا "  (دان آتاركن)،  " كؤنوللر گولدی "  (گؤنوللر گولدو)،  " اومید دولكونلیری "  (اومید دالغالاری)،  " كورئش دولكونلیری "  (ساواش دالغالاری)،  " یئنیش دولكونلیری "  (ظفر دالغالاری) كیمی شئعیرلرییله یاناشی  " ساادئتخان " ،  " آلواستی "  كیمی لیریك داستانلاری، تاییپجان عالی ایسه  " شارك ناهشیسی "  (شرق ماهنیسی)،  " تیچلیك ناهشیسی "  (سوله ماهنیسی)،  " توقومئس ناهشا "  (بیتمز ماهنی)،  " وطنیمنی كؤیلیمن "  (وطنیم اوچون یانیرام)،  " زئپمو چیرایلیك گلدی باهار "  (نه قدر خوش گلدی باهار) آدلی شئعیر كیتابلارییلا تانینیر. تاییپجان عالی 1989-جو ایلده دونیاسینی دییشمیشدیر.  

  1950-1980-جی ایللر اویغور ادبیاتی نین تانینمیش یازیچی و شاعیرلری سیراسیندا ائرشیددین تاتلیك، توردی سامساك، عبدالكریم خوجا (1928-1988)، زوردون صابیر، سولطان ماحموت (قاشقارلی)، محمدجان صادیق، جئببار اخمت، محمد عالی زونون، ائهاد توردی، بوغدا عبدالله، عبدالهامید صابیر، میرزاییت كریم، ماموت زاییت، تورسونای حوسئیین، دیلبر كئیوم و ب. آدی چكیلیر.  

    

  3.1. اویغور ادبیاتیندا سوسیالیزمین ترننومو 

  1949-جو ایلده چینین یئنیدن دوغو توركوستانی ایشغال ائتمه سی، سوسیالیزم قوروجولوغو آدی آلتیندا آپاریلان كوتلوی حبسلر و تعقیبلر ادبیاتدان میللی مسله نی دئمك اولار تامام چیخاردی. سوسیالیزمی، كومونیزمی، ماو-زئ-دونقو، چین ایشغالینی ترننوم ائدن بدیعی یازیلارا گئنیش مئیدان آچیلدی. یاشلی نسلین بیر چوخ نوماینده لری ده حاكیمیت اورقانلاری نین تضییقلرینه تاب گتیرمیه رك سیفاریش ادبیاتی نومونه لری یاراتدیلار. 

  اویغور ادبیاتی نین اوچونجو مرحله سینه ترننوم و مدحیییه ادبیاتی نین نوماینده لری داخیل ائدیلیرلر. اونلاردا دا بیزده كی  كیمی سوسیالیزم رئالیزمی آدی آلتیندا كئچمیشین تنقیدی، رئال اساسلاری اولمایان خوشبخت گله جگین ترننومو، فهله و كندلیلرین فیراوان حیاتی اساس یئر توتور. خالقین گئرچك فیكیر و دویغولارینی، گؤروشلرینی عكس ائتدیرن اثرلره مطبوعاتدا یئر وئریلمز، وطن حاقیندا، میلت حاقیندا تاریخی حقیقتلری یازانلاری  " میلتچیلیكده " ،  " توركچولوكده " ،  " عكس اینقیلابچیلیقدا "  سوچلاییب جزالاندیریردیلار. حتّی شئعیرلرده  " تانری داغی " ،  " تاریم چایی "  كیمی كلیمه لرین ایشله دیلمه سی ده قاداغان ائدیلمیشدیر.  

  مائونون اؤلوموندن سونرا چینده بیر یومشالما حیسس ائدیلیر. اویغور ادبیاتی اوزرینده كی  سرت سئنسور نظارتی یومشالیر. آنا دیلینده كیتابلارین نشری اوچون بؤیوك شهرلرین اكثریتینده نشریاتلار آچیلیر. ادبی نشرلرین ده ساییسی چوخالیر.  " تاریم " ،  " كؤپروك "  (گؤستری)،  " شینجان صنعتی " ،  " میراث " ،  " بولاق " ،  " چولپان "  (دان اولدوزو)،  " قاشقار ادبیاتی و صنعتی " ،  " تورپان " ،  " قومول ادبیاتی " ،  " آكسو ادبیاتی و صنعتی " ،  " ایلی دریاسی " ،  " بوستان " ،  " تئنری تاغ "  (تانری داغی) و ب. ژورناللاری نشر اولونماغا باشلاییر. بو ژورناللاردا میللی دیرلی بدیعی، علمی اثرلر ده چاپ اولونور. 

  بئله جه، اویغور شاعیر و یازیچیلاری اثرلرینی راحات نشر ائتمك ایمكانینا قازانیرلار. اویغور ادبیاتیندا بیر ایره لیله مه حیسس ائدیلمه یه باشلاییر. شاعیر و یازیچیلار تاریخی حادیثه لردن بحث ائدن بدیعی و علمی اثرلر یارادیرلار. بو اثرلرین ایچینده عبدالله طالیبین 1981-جی ایلده لطف اله مُطلیپین حیاتیندان بحث ائدن  " كاینام اؤركیشی " ، عبدالرحیم اؤتكورون 1980-جی ایلده چاپ ائتدیردیگی  " قاشقار كئجئسی "  (قاشقار گئجه سی) داستانی و 1985-جی ایلده چاپ ائتدیردیگی  " ایز " ، خئویر تؤمورون 1980-جی ایلده چاپ ائتدیردیگی  " موللا زئیدین قیسسئسی " ،  " علی "  آدلی تاریخی رومانی و عبدالخالیق اویغورون حیات موبارزه سیندن بحث ائدن  " بالدور اویانان آدئم "  (ایلك اویانان آدام)، توردی سامساكین 1986-جی ایلده چاپ ائتدیردیگی  " آخیرتتین گلگنلر "  (اخیرتدن گلنلر)، قایرت عبداللهین 1983-جو ایلده چاپ ائتدیردیگی  " تاش آبیده "  رومانلاری، طئییپجان هادی نین مانچو-چین حؤكومدارلاری نین ظولمونه قارشی 1864-1867-جی ایللرده اویغورلارین ایلی ویلایتینده كی  عوصیانا رهبرلیك ائتمیش صادیر پلوانین فعالیتیندن بحث ائدن  " پلوان گلدی "  (پهلیوان گلدی) حئكایه سی، محمدعلی زونونون 1981-جی ایلده رابیا سئییددین، آهمئت ضییاتی نین سئوگی و آزادلیق یولوندا موباریزه آپاراراق سونوندا قوربان اولان ایكی گنجین حئكایه سینی آنلادان، اون میندن آرتیق میصراعدان عیبارت اولان  " رابییه ایله سایددین "  داستانلاری داها چوخ دیقتی چكندیر. لاكین بو او قدر ده اوزون سورمور.  

  1990-جو ایلده آكتو رایونونون بارین كندینده باش وئرن سیلاحلی توققوشمالاردان سونرا سئنزور نظارتی آرتیر و یازیچی، شاعیر، ژورنالیستلر و صنعت آداملارینا قارشی تعقیبلر باشلاییر. 1991-جی ایلین فئورالیندان سونرا تانینمیش اویغور عالیمی، یازیچی تورقون آلماسین  " اویغورلار " ،  " هون تاریخی " ،  " اسكی اویغور ادبیاتی "  كیتابلاری تنقید هدفینه چئوریلیر، اوراداكی فاكتلارین تفتیشینه باشلانیلیر. تورقون آلماس و دیگر نوفوذلو اویغور ادیبلری  " پانتوركیست " ،  " اویغور شووینیستی " ،  " سئپاراتچی "  دئیه سوچلانیر، تعقیب و تنقیدلره معروض قالیرلار. بئله لیكله، اویغور ادبیاتی نین اینكیشافی لنگیدیلیر، تكرار دورغونلوق دؤورونه دؤنولور. 

  بوتون بونلارا باخمایاراق طیبجان علی یوپ(1930-1989)، قییوم توردی (1937-1997)، محمدجان صادیق (1934)، بوغدا عبدالله (1941)، قوربان بارات (1939)، عوثمانجان ساووت (1946)، امین احمدی (1944)، محمدجان راشیدین (1940)، روزی ساییت (1943-2001)، زوردون صابیر (1937-1998)، خئویر تؤمور (1922-1991)، اخت توردی (1940)، جلال الدین بهرام(1942)، محمدامین هوشور (1944)، محمد باغراش (1952)، خالیده ایسرایل (1952)، اختم اؤمر (1963)، توختی آیوپ (1945)، ایبایدوللا ایبراهیم (1951)، نورمحمد توختی (1949)، عبدالله ساووت (1950)، عبدو شكور محمدامین (1934-1995)، احمد امین(1950) و ب. اوچونچو دؤور اویغور ادبیاتی نین آپاریجی ادیبلریندن ساییلیرلار (باران لوكمان، 2007، 42).  

  آذربایجان آراشدیریجیلاریندان گوللو یولوغلو، ووقار موصطافا، قتیبه واقیف قیزی و باشقالاری اویغور مدنیتی، فولكلورو، تاریخی و ادبیاتی ایله باغلی قزئت و ژورناللاردا بیر سیرا ماراقلی مقاله لر درج ائتدیرمیشلر.  

    

  3.2.درامچیلیغین تاریخیندن  

  دوغو توركوستاندا عنعنه وی ژانرلاردا اثرلر چوخ یازیلسا دا، 1930-جو ایللره دك آوروپا مئتودلاری ایله یازیلمیش پیئسلره راست گلینمیر.  

  1934-40-جی ایللرده اویغور تئاترلاریندا یئرلی مؤلیفلرین اثرلری ایله یاناشی، او.حاجی بیلی نین  " آرشین مال آلان "  اوپئرئتتاسی و اؤزبك شاعیری همزه حكیمزاده نییازی نین 1918-جی ایلده یازمیش اولدوغو  " بای و موزدور "  پیئسی تاماشایا قویولور. بو اثرلر صحنه ده همیشه آلقیشلارلا قارشیلانیر.  

  تاماشالاردا آكتیورلوق، رئژیسسورلوق، بسته كارلیق دا ائدن گنج لطف اله مُطلیپ خالق داستانلاری اساسیندا حاضیرلادیغی  " غریپ ایله صنم " ،  " طاهیر ایله زؤهره "  اوپئرالارینی دا خالقی نین موحاكیمه سینه وئریر.  

  اویغور آراشدیریجیلارینا گؤره، بؤلگه ده تئاترین منشایی چوخ قدیملره گئدیب چیخیر. رئفیك آهمئت سئوئنگیل  " تورك تییاتروسو تاریخی. اسكی توركلرده درام صنعتی "  كیتابیندا یازیر:  " چینده حوكومدار اولان ایلك اوچ سولاله نین قوروجولاری دا توركدور. بونلار میلاددان اؤنجه 2202 ایلیندن باشلایاراق میلاددان اؤنجه 250 ایلینه قدر حوكوم سورموشلردیر. گؤرولور كی، چینده ایلك دفعه تییاترودان بحث ائدیلمه سی -یعنی 1150 - توركلرین ایداره سی زامانینا عاییددیر…. چینده درام صنعتینی حیمایه ائدنلر و ایلرلتنلر توركلر اولدوغو كیمی، اورادا بو صنعتی قورموش اولانلار دا توركلردیر "  (سئوئنگول، 1969: 17-20).  

  آراشدیریجی علی عزیز ایسه م.اؤ. 139-جو ایلده توركوستانا گلن ایلك چین ائلچیسی جانق چیئنین:  " اویغورلار اؤز دیل و یازیسینا صاحیب اولماقلا قالماییب، اؤزلرینه اؤزگو موزیك، دانس، تییاتر، رساملیق و هئیكلتراشلیق آلانیندا دا چوخ زنگین اورونلره صاحیب دیلر "  (زیز، 1989:) فیكرینه دایاناراق اویغور تئاتری نین 2000 ایلدن چوخ یاشی اولدوغونو سؤیله ییر. بو فیكیرلری داوام ائتدیرن بیلگه تیگین  " اویغور تییاتروسو "  مقاله سینده یازیر:  " گرَك م.س. 629-دا توركوستانا گلن بوددا راهیبی شوان زانگین خاطیره لرینده، گركسه م.س. 981-ده  تورفانا گلن چین ائلچیسی وانق یئندئ نین راپوروندا و دیگر بیرچوخ چین  ایللیكلرینده بنزر قئیدلر بولونماقدادیر. دوغو توركوستاندا  " قیزیل مینگ اؤی "  دئیه بیلینن بوددا تاپیناقلارینداكی دانس و اوركئسترو رسیملری، 8-9. یوزایله عاید 27 اولوشلوك تییاترو اثری  " مایتریسیمیت " این اویغور توركجه سینده چئوریلیب صحنه لرده اوینانماسی، اویغور توركلری نین زنگین تییاتروچولوق گلنگینه صاحیب اولدوغونو گؤسترمكده دیر " . آلمان توركولوقو آ.و.گابیان بو مؤوزودا داها ایره لی گئده رك یازیر:  " …و دؤنم ایچ بؤلگلرده كی چینلیلره نازاران، اسكی سینجانین (دوغو توركوستان) بدیعی صنعتی، سسسیز تییاتروسو، دانسلی تییاتروسو، اوركئستراسی و ایلكل تییاتروسو بؤیوك جلب ائتمه گوجونه صاحیب دیر. الده بولونان الیازمالارا گؤره تورك اویغور آلفابئسینده یازیلان صحنه  اثرلری نین نین قونوسو چینجه صحنه اثرلریندن اوستونلوك گؤسترمكده دیر "  (تیگین، 1992:94، سایی 346).  

   دوغو توركوستاندا تئاترین گئریله مه سینه سبب كیمی ایسلامین یاییلماسینی گؤستریلیر. اصلینده، تئاتر ضعیفلمه میش، ساده جه فورماسینی دییشمیشدی. بئله كی، بؤلگه ده ایسلام یاییلدیقجا  " دانس، داربازلیك (جامبازلیك)، سئریك، كونچاك (كوكلا) اویونلاری، مئشرئپ (توپلو دانس)لار، مداحلیق، دوغون اویونلاری، سماعلار كیمی تییاترو عونصورلاری گونوموزده كی اولاشابیلمیش و چاغداش اویغور تییاتروسونون تملینی اولوشدورموشدور "  (تیگین، 1992:94، سایی 346). 

  آوروپا تیپلی تئاترین یارانماسی و اینكیشافی دولاییسی ایله ده اولسا چین ایشغالچیلارینا قارشی خالق عوصیانلاری ایله باغلیدیر. خالق عوصیانا قالخاندا قیسا مودتلی ده اولسا، موستقیللیك، موختاریت الده ائدنده ادبیاتین دا گوجلندیگینی گؤروروك. ان سانباللی میللی و بدیعی دیرلی اثرلر ده همین واختلاردا یارانیر.  

  چین ایشغالچیلارینا قارشی دؤیوشموش خوجا جیهانین دول قادینی دیلشاد سولطان پئكینه آپاریلاراق زورلا چین ایمپئراتورونا آرواد ائدیلمه یه چالیشیلمیشدیر. او، بونا اعتیراض ائتدیكده زهرله نرك اؤلدورولموشدور.  " بو، اصیل تورك قادینی چینده و دوغو توركوستاندا عیفت و ناموس سیموولو ساییلدی. اؤلدورولن اری هوجا جیهانلا بیرلیكده ساواشلارا قاتیلمیش، یارارلیقلار گؤسترمیش اولان دیلشاد سولطان آدینا چینده و آوروپادا ادبی اثرلر یازیلدی. "  (توركلوك، 1991:19) 

  اویغورلاردا چین ایشغالچیلارینا بویون اَیمه ین قادین یالنیز دیلشاد سولطان اولمامیشدیر. اونلارین سایی یوزلرله اولسا دا، تاسسوف كی، چوخ آز حیصه سی سیموولا، ادبی قهرمانا چئوریلمیشدیر. بئله ادبی قهرمانلاردان بیری ده نازیقوم خانیمدیر.  " 1827-جی ایل موجادیلسینه قاتیلان نازیقوم ایدی. نازیقوم قاشقاردان ایلی وادیسینه سورگون ائدیلن قادینلاردان بیری اولوب چینلیلره بویون اَیمه دی. غئیری موسلمان بیری ایله ائولندیریلمك اوچون یاپیلان باسغیلارا تكباشینا قارشی قویدو. اونون ایسمی اویغور خالقی نین میللی تاریخینده اونودولماز ایز بوراخدی. چینلیلری یئردیگی قوشمالار اویغور خالقی نین قلبینده دواملی یاشادی "  (توران، 1992:769). 

   نازیقوم سورگون اؤنجه سینده و سورگونده بیر چوخ جنگاور  " كوشاكلاری " (موباریز، دؤیوشه چاغیریش روحلو شئعیرلر) سؤیله میش و اونو خالقی آراسیندا یایمیشدیر. اویغور خالق آغیز ادبیاتی نین اؤنملی اثرلری ساییلمیش بو  " كوشاكلار "  گونوموزه قدر گلمیشدیر. یئنی اویغور ادبیاتی نین اؤندرلریندن اولان،  " موسلمانلارین چینلیلره قارشی جیهادی " ،  " چانموزا یوسوپخان "  و ب. موباریز پوئمالارین مؤلیفی بیلال ناظیم (1824-99) بو قهرمان قادین و همین دؤورده خالقینا توتولان دیوان حاقیندا  " نازیقوم "  پووئستینده بؤیوك صنعتكارلیقلا بحث ائتمیشدیر. (كارتكایا، 1972:756) قازاخیستان س س ر خالق آرتیستی ك.كوژامییاروو 1956-جی ایلده  " نازیقوم "  اوپئراسینی یازمیشدیر. 

   " دوغو توركیستاندا یاشاماقدا اولان توركلرین سایی (اویغور توركلری چوغونلوقدا اولماق اوزه ره قازاق ، قیرقیز، اؤزبك، تاتار) یاقلاشیق 30 میلیون جیواریندادیر. بونلارین ایچینده اویغور توركلری نین سایی 20 میلیونا یاخیندیر "  (قاشقارلی، 1992:18). بونا باخمایاراق  " ادبیات و صنعت ایشلرینده دوغو توركیستان توركلری رئال حیاتی عكس ائتدیرن اثرلر یازما ایمكانینا صاحیب دئییللر "  (دیش ایشلرینده، 1999:5). اونو دا اعتیراف ائتمه لی ییك كی، دوغو توركوستاندا چین ایشغالچیلارینا قارشی خالقین موقاویمتینه حصر ائدیلن اثرلرین سایی آذربایجان ادیبلری نین روسییا ایشغالچیلارینا قارشی یازدیقلاری اثرلردن قات-قات چوخدور. 

    

  5.1.چاغداش درامچیلیغین یارانماسی و اینكیشافی 

  اویغورلار آراسیندا صحنه اثرلری نین یارانماسیندا، فورمالاشماسیندا و اینكیشافیندا سووئتلر بیرلیگینده یاشامیش و بورادا تحصیل آلمیش تئاتر خادیملری نین رولو بؤیوكدور. «بو صنعتچیلاردن مومین افندی 1932-ده آرخاداشلارییلا بیرلیكده اؤز یازدیغی  " پئریخون "  آدلی تییاترو اثرینی اورومچیده صحنه له میش و بئله جه چاغداش اویغور تییاتروسو 1932-دن ایتیبارن باشلامیش اولور. 1934`ده قورولان  " سینجان اؤلكیلیك مئدئنی آكارتیش اویوشمیسی (دوغو توركیستان كولتور یاییم بیرلیگی) و بونا باغلی اولاراق دوغو توركیستانین موختلیف بؤلگلرینده تاسیس ائدیلن  " صنایع نفیسه "  (20-جی یوزیللیگین باشلانغیج ایللرینده آذربایجاندا بو آددا مدنی-معاریف تشكیلاتلاری واردی - ه.ش.) آدینداكی صنعت هئیت لری نین بؤیوك چابالارییلا قیسا بیر سوره ایچینده اورومچی، تورفان، قولجا باشدا اولماك اوزه ره دوغو توركیستانین هر یئرینده تییاترو فعالیت لری جانلانمیش و خالق آراسیندا ایلگی ایله ایزلنمیشدیر "  (تیگین، 1992:94، سایی 346). 

   اویغور تئاتر صنعتچیلری آوروپا تئاتر مكتبی ایله چینلیلرین سزینسیلرینی اویغونلاشدیرماق و سینتئزینی یاراتماق اوچون جهد گؤستریردیلر. چین آكتیور صنعتی نین باشلیجا خوصوصیتی ساییلان تصوور اولونان اشیالارلا اویناماق، شرطی ایفاده واسیطه لری، اوصوللاری، سیمووللاشدیریلمیش ال-قول حركتلری اویغور تئاتر تاماشالارینی بیزیم آلیشدیغیمیز تاماشالاردان خئیلی فرقلندیریر. 

  1934-40-جی ایللرده اویغور تئاترلاریندا یئرلی مؤلیفلرین اوپئرئتتالاری و اؤزبك شاعیری همزه حكیمزاده نییازی نین 1918-جی ایلده یازمیش اولدوغو  " بای و موزدور "  پیئسی ده بؤیوك مووففقیتله صحنه لشدیریلمیشدیر. همین ایللرده اویغور تئاتری نین رئپئرتواریندا  " آنارهان " ،  " شرمنده لر "  (رذیل لر)،  " قریپ ایله صنم " ،  " پرهاد ایله شیرین " ،  " قؤنچم " ،  " كانلیك تاغ " ،  " شانق خای كئچیسی "  (شانخای گئجه سی) پیئسلری آپاریجی یئر توتور. 

  او.حاجی بیووون  " آرشین مال آلان "  اوپئرئتتاسی خالق آراسیندا او قدر گئنیش رغبت قازانمیشدیر كی، بو گونكو نسیل بئله اوپئرئتتانین ماهنیلارینی زومزومه ائدیر. 

   " بو ییللاردا زونون گئدیری، شوكور یالكین، آرمییا عالی سایرام (نیمشئهیت)، ضییا سئمیدی، عبدالله روزی كیمی یازار وبسته چی لرین  " پئرهاد ایله شیرین " ،  " جهالتین جفاسی " ،  " لئیلی ایله مجنون " ،  " قریب ایله صنم " ،  " قونچم " ،  " شانق خای كئچیسی "  (شانخای گئجه سی)،  " اؤگئی آنا "  آدلی تییاترو اثرلی ایللرجه صحنه لردن ائنمه میشدیر (تیگین، 1992:95، سایی 346). 

  میللی آزادلیق موباریزه سی نتیجه سینده 1944-جو ایلده اویغور اؤندرلریندن عیسا یوسوف آلپتكین، محمد امین بوغرا، مسعود صبری بئیكؤز چینلیلرله بیرگه قورولموش حؤكومتده یئر آلدی. سئنزورا داها اونلارین یازیلارینا انگل اولا بیلمیردی. اؤلكه ده بیر میللی اویانیش واردی. 1947-جی ایلده یئنی حؤكومتین باش كاتیبی عیسا یوسوف آلپتكین 80 نفرلیك  " سئن مین جو یی "  (اوچ اؤلكه) گنجلر تئاترینی قورور. اورومچی صحنه سینده معسود صبری بئیكؤزون یازدیغی  " نییاز قیز "  پیئسی ایله محمد امین بوغرانین یازدیغی  " كوتلوك توركان "  اوپئراسی نین صحنه یه چیخماسی اویغور درامچیلیغی نین اینكیشافینا گوجلو تكان وئریر (توران، 1992:778).  

  عومومیتله، میللی شعوورون اویاندیغی، چین ایمپئرییاسی نین ضعیفله دیگی 20-جی یوزیللیگین 30-40-جی ایللرینی اویغور درامچیلیغی نین  " آلتون دؤورو "  آدلاندیریرلار. چونكی بو دؤورده زونون قدیری، لطف اله مُطلیپ، هامیت حاكیم، ضییا سمیدی، قاسیمجان قمبری كیمی صنعتكارلار  " جهالتین جفاسی " ،  " قؤنچم " ،  " گولنیسا " ،  " سامساك آكانگ كاینادی " ،  " كورش قیزی " ،  " چین مودئن " ،  " بوراندین كئیینكی آپتاپ " ،  " كانلیق تاغ " ،  " زولومغا زاوال " ،  " پیریخون " ،  " امت ایله سرراپ "  و س. درام اثرلرینی یازیرلار (اویغور بوگونكو زامان ادبیات تاریخی، 2001: 294).  

  چوخ تأسوف كی، بو یوكسه لیش اوزون سورمور. سووئت-چین رهبرلری نین بیرگه پلانی اساسیندا اویغور اؤندرلری 1949-جو ایلده موسكوادان - سووئت حؤكومت رهبرلری ایله دانیشیقلاردان گئری قاییداركن SSRİ اراضیسینده طیاره قضاسینا سالیناراق اؤلدورولورلر. دوغو توركوستان تامامیله چین كومونیست رئژیمینه تابع ائدیلیر. بو آغیر ایتكی اویغور ادبیاتی نین دا، ایجتیماعی فیكری نین ده بؤیوك ایتكیسینه چئوریلیر.  

   طیاره قضاسیندا هلاك اولانلار آراسیندا دؤولت آدامی، سیاسی خادیم و درامچی محمدامین بوغرا دا واردی. اونون اؤلومو ایله درامچیلیق ساحه سینده بیر دورغونلوق یارانیر. بونا باخمایاراق، صحنه بوش قالمیر. دونیا و چین درامچیلاری نین اثرلریندن ترجومه لر ائدیله رك صحنه لشدیریلمه یه باشلانیر. اویغور درامچیلاری سوسیالیست رئالیزمی آدلاندیریلان مئتودا اویغونلاشاراق صینفی موباریزه نی اؤنه چكن اثرلر یارادیرلار. بوتون ساحه لرده اولدوغو كیمی، درامچیلیقدا دا كومونیست ایدئولوگییاسی حاكیم اولور. اثرلرین اساس مؤوضوسونو صینفی موباریزه، كئچمیشده كاسیبلارین وارلیلار طرفیندن ایستیثمار و تحقیر ائدیلمه سی، كومونیستلرین حاكیمیت اوغروندا موباریزه ده قازاندیقلاری غلبه لر، پرولئتار دیكتاتوراسی نین دونیانی خیلاص ائده جگی ایدئیاسی نین تبلیغی و س. تشكیل ائدیر.  

  بو دؤورده  " توی " ،  " یئنی یئر " ،  " آشلیك "  (قیدا، ارزاق)،  " آغوست بورانلیری "  (اوقوست بورانلاری)،  " توی مارشی " ،  " تامغینی تارتیوئلیش "  (مؤهورو الده ائتم) كیمی صحنه اثرلری مئیدانا گلیر. دیقتی چكن اودور كی، یوللار كسیلسه، علاقه لر قیریلسا دا، آیری-آیری ایمپئرییالارین تركیبینده یاشاساق دا، یارادیجی اینسانلاریمیز عئینی مؤوضو اوزرینده ایشله میشلر. آذربایجاندا صمد وورغون  " فرهاد و شیرین "  (1941) اثرینی قلمه آلیب، چینین سینتزسیان-اویغور آوتونوم (موختار) رایونوندا دا آرمییا عالی سایرام نیمشئهیت  " پرهات ایله شیرین "  آدلی اثر یازمیشدیر. آذربایجاندا ثابیت رحمان  " توی "  كومئدییاسینی (1937)، اویغورلاردا ایسه زونون قدیری  " توی ایچینده توی "  (1954) پیئسینی (بو پیئس  " توی "  آدی آلتیندا صحنه لشدیریلیب - ه.ش.) یازمیشدیر (اویغور بوگونكو زامان ادبیات تاریخی، 2001:295). زونون قدیرینین سوسیالیست اینقیلابی نین غلبه سیندن بحث ائدن  " توی "  پیئسی 1956-جی ایلده چینده آزسایلی خالقلارین درام اثرلری نین موسابیقه سینده بیرینجی یئر توتموشدور. همین دؤورون ان یاددا قالان مدنیت حادیثه لریندن بیری ده آهمئت ضییاتی نین  " رابییه ایله سئییددین "  اوپئراسی نین تاماشایا قویولماسیدیر. 

  سوسیالیزم قوروجولوغونا یئنی آلیشان ادیبلر اؤلكه نی بوروین  " مدنی اینقیلاب " لا (كولژانر ایختیلالی) اوزلشیرلر.  " 60-جی ایللرین ایكینجی یاریسیندا چینده  " مدنی اینقیلابی "  آدی آلتیندا آپاریلان سیاسی كامپانییادا میلیونلارلا آدام جزالاندیریلمیش، بوتون وظیفه لر اوردونون الینه كئچمیش، اؤلكه نین ایقتیصادیاتینا بؤیوك ضربه لر دیمیشدی. بو كامپانییا گئدیشینده ضیالیلار تعقیبلره معروض قالمیش، مدنی نیهیلیزم تبلیغ ائدیلمیشدیر. چین علملر آكادئمییاسی، عالی مكتبلر باغلانمیش، بیر سیرا مدنیت آبیده لری محو ائدیلمیش، بیر چوخ كیتاب و نشرلر قاداغان اولونموشدو "  (اسئ، 1987:362، 10-جو جیلد).  

   " مدنی اینقیلاب "  ایللرینده اویغور صحنه سینده سانباللی بیر اثر گؤرونمور. اؤتن ایللرده یازیلمیش پیئسلر، حتّی خالق ماهنیلاری بئله  " بورژوازییا دؤورونون ادبیاتی " ،  " ساری اثرلر "  كیمی آدلار آلتیندا یاساقلانیر. یئرینی  " كیزیل چیراك " ،  " آك چاچلی كیز "  (اغ ساچلی قیز)،  " كیزیل بایراك لپیلدمكته "  (قیزیل بایراق دالغالانماقدا)،  " كورئش یولی "  (موجادیله یولو) كیمی چوخو چینجه دن چئوریلمیش تئاتر اثرلری اوینانیر (تیگین، 1992:96 سایی، 346). اساس مؤوضوسو یاپون و چین میلتچیلرینه قارشی كومونیستلرین موباریزه سینه، بو موباریزه ده گؤستردیكلری قهرمانلیقلارا، صینفی موباریزه نین دونیانی خیلاص ائده جگینه حصر اولونموش بدیعی و صنعتكارلیق باخیمیندان سؤنوك، یالنیز تبلیغات مقصدی داشییان بو پیئسلر اؤزونه تاماشاچی جلب ائده بیلمیر. 

    " مدنی اینقیلاب "  1976-جی ایلده باشا چاتیر و بوندان سونرا چین كوممونیست پارتییاسی  " مدنی اینقیلاب " ای تنقید ائدن قرار (1978) قبول ائدیر، ضرر چكنلره برائت وئریلیر، لاكین یارادیجی اینسانلار آسانلیقلا خوفدان خیلاص اولا بیلمیرلر. بونا باخمایاراق، اوللر یازیلیب صحنه لشدیریلمیش اثرلر یئنیدن تاماشایا قویولور، یئنی اثرلر یازیلماغا باشلانیر. زونون قدیری، سئیپیدین عزیزی، علی عزیز، اختم عؤمر كیمی درامچیلار صحنه نی جانلاندیریرلار. محمدعلی زونون، تورسون یونوس، تورسونجان لیتیپ كلاسسیك ایرثدن یارارلاناراق گونون طلبلرینه جاواب وئرن اثرلر یازیرلار. زوردون صابیر، توختی آیوپ، سمت دوقایلی، اختم عؤمر، توردی سامساق، حاجی اخمت كیمی صنعتكارلار پسیخولوژی پیئسلر یازماغا اوستونلوك وئریرلر.  

  بو دؤورده درامچیلیغا جاپپار قاسیم، ابلت قیوم، پرهات عبدالرحیم، نورنیسا عوثمان كیمی گنجلر گلیرلر (اویغور بوگونكو زامان ادبیات تاریخی، 2001:297). اویغور درامچیلیغیندا تاریخی دراملاری و زامانلاری بیر - بیرینه قاتان پیئسلرین سایی آرتیر. بو دا تصادوفی دئییلدی. سؤزونو سربست دئمك ایمكانی تاپمایان صنعتكارلار تاریخه اوز توتماقلا تصویر ائتدیكلری اولایلارین باش وئردیگی اؤلكه نی و زامانی دییشمكله فیكیرلرینی چاتدیرماق مجبوریتینده قالیرلار. باشقا سؤزله، میللی شعوورو اویاتماق اوچون بو اوسلوب اونلارین الینده بیر واسیطه یه چئوریلیر. خالقا دوغما اولان، یوزیللیكلردن كئچیب گلن سوژئتلر اساسیندا سؤز دئمكده ماهیر اولان اویغور درامچیلاری نین یازدیقلاری  " قریپ ایله صنم " ،  " پرهاد ایله شیرین " ،  " طاهیر ایله زؤهره "  دراملاری اوزون مودت صحنه دن دوشمور. زونون قدیرینین  " گولنیسا " ، سئیپیدین عزیزین  " آماننیسا "  تاریخی درامی آكتواللیغینا گؤره بو گون ده تاماشاچی ماراغیندان اوزاق دئییلدیر. 

  محمدعلی زونون  " مسلیهت چئیی " ،  " رابییه ایله سئییددین " ،  " موقام اوستازی " ،  " جنوبتیكی جنگ مارشی " ، تورسون یونوسون  " قانلیك ییللار " ،  " موقام اجداتلاری " ،  " دونیاوی تیلسیمات " ، تورسونجان لیتیپین  " سیز بیزگه ایشینمسیز "  (سیز بیزه اینانیرمیسینیز)،  " قئری ییگیت نین تویی "  (یاشی كئچمیش دلیقانلی نین تویو)، جاپپار قاسیمین  " جولمخان " ، امین احمدییله بیرگه یازدیغی  " مؤلچرتاغ بورانلاری "  (موللیفلر بو اثرین مؤوضوسونو مانجور سولاله سینه قارشی اویغور توركلری نین مشهور اوچتورپان عوصیانیندان آلمیشلار-ه.ش.)، آبلئت كئیومین  " وطن قوربانلاری " ، تورسونجان لیتیپ و شاهیدین گؤهری نین بیرگه یازدیقلاری  " چین مودئن " ، سمت دوقایلی نین  " ساری اؤلمیدو " ،  " رابییه ایله سئییددین " ، جاپپار قاسیمین  " ویجدان سوتی آلدیدا " ، توختی ایوپون  " قیصاص " ، زورددیم صابیرین  " تومان " ، اختم عؤمرین  " سیریتماق " ،  " سپقجی " ، پرهات عبدالرحیمین  " اؤركشله " ،  " سایقو دریاسی " ، حاجی اخمت كؤلتیقین  " یوروگیم "  اثرلری داها چوخ صحنه لشدیریلمیشدیر. 

   " قریپ ایله صنم " ،  " قانلیق ییللار " ،  " مؤلچرتاغ بورانلاری " ،  " چین مودئن " ،  " قئری ییگیتین تویی "  پیئسلری دفعه لرله اؤلكه ده كئچیریلن درام تئاتر موسابیقه لری نین موكافاتلارینی آلیر. جوملیدین  " قولام خان "  اوپئراسی ایسه  " بئش مین قورولوش "  درام موكافاتینا لاییق گؤرولور (سولطان، 1997:298).  

  اویغور تئاترشوناسلاری سون دؤور درامچیلیغیندان بحث ائدركن محمدعلی زونون، تورسونجان لیتیپ و تورسون یونوسه خوصوصی دیقت یئتیریرلر.  

  محمدعلی زونون (1939، قاشقار شهری نین ساقییه محلله سی) خیردا آلوئرله مشغول اولان بیر عاییله ده دوغولموشدور. 1955-1958-جی ایللرده سابیق شینجانق اینستیتوتونون دیل-ادبیات فاكولتسینده اوخوموش، عالی مكتبی بیتیردیكدن سونرا اوزون ایللر موختلیف كندلرده ادبیات موعلیمی ایشله میشدیر. ایلك یارادیجیلیغا شئعیرله باشلایان محمدعلی كلاسسیك ایرثدن ثمره لی بهره له نرك آهنگدار لیریك پوئزییا نومونه لری یارادیب.  " وصال سحری " ،  " گول میهری " ،  " قوجاقلا، او، سنین ددن "  شئعیرلر كیتابینی اوخوجولارین موحاكیمه سینه وئرمیشدیر.  

  اونون 80-جی ایللرده چاپ ائتدیردیگی  " ایكی اوخوغوجوم " ،  " قوش مسجید " ،  " موناپیقین اؤلومو "  و باشقا كیتابلارینداكی نثر نومونه لری اویغورلار آراسیندا ان چوخ اوخونان و ان چوخ سئویلن اثرلر ساییلیر. محمدعلی زونون ادبی یارادیجیلیغا ویجدانلا یاناشان اویغور ادیبلریندندیر. هانسی ژانردا یازماسیندان آسیلی اولمایاراق اثرلری همیشه دیقت مركزینده اولور. اونون  " گؤمولمز ایزلر "  فاجیعه سی داها مشهوردور. عبدالرحیم اؤتكورون 1910-جو ایللرین حادیثه لرینی عكس ائتدیرن  " ایز "  تاریخی رومانی اساسیندا یازیلمیش فاجیعه  میللی قهرمان تومور خلپی نین ظولمكار شاها قارشی موباریزه سیندن بحث ائدیر. 

  تورسون یونوس (1942، یئركن بؤلگه سی) 1958-جی ایلده اورتا مكتبی، 1964-جو ایلده تئاتر اینستیتوتونون آكتیورلوق فاكولته سینی بیتیرمیش، شینجانق اوپئرا تئاتریندا ایشله میشدیر. ایلك یارادیجیلیغا شئعیرله باشلایان تورسون 1988-دن تئنقری تاغ كینو استودییاسیندا چالیشمیش و 80-جی ایللرده درامچیلیقدا گوجونو سینامیشدیر.  " قانلی ایللر " ،  " موغام اجدادلاری "  سیلسیله دراملارینی،  " كؤتولمیگن توی " ،  " كارامت بیر گون " ،  " آلتون بؤشوك " ،  " حسن و حوسن "  و س. اثرلری یازاراق صحنه لشدیرمیشدیر.  

  اویغورلار آراسیندا مشهور اولان 12 موغام اساسیندا یازدیغی  " موغام اجدادلاری "  سیلسیله دراملارینی خالقی نین طالعیی نین بدیعی دیلله عكسی آدلاندیرماق اولار. دیقتی چكن اودور كی، آذربایجانین تانینمیش شاعیر و دراماتورقو بختییار واهابزاده نین یازدیغی  " موغام "  پوئماسی یالنیز آد اوخشارلیغی ایله دئییل، مؤوضوجا دا  " موغام اجدادلاری " نا یاخیندیر. ب.واهابزاده نین پوئماسی اساسیندا دا تئلئویزییا و تئاتر تاماشالاری حاضیرلانمیشدیر. 

  تورسونجان لیتیپ (1945، اورومچی) 1982-جی ایلده شینجانقدا اویغور ادبیاتچیلار و صنعتچیلر بیرلیگینه داخیل اولموش،  " شینجانق صنعتی "  ژورنالیندا رئداكتور ایشله میشدیر. 1983-جو ایلده بیرپرده لیك  " ایزیتكو " ، 1984-جو ایلده  " توختانگ توختیمات " ای كومئدییاسینی، 1986-جی ایلده  " بیزگه ایشینمسیز " ، 1990-جی ایلده  " قئری ییگیتنین تویی "  پیئسلرینی یازان ادیبین بیزه معلوم اولان سون اثرلری  " تانگسیكش تومور خوتونلار "  و  " كچكوزدیكی قئریبلیق "  آدلی بیر پرده لیك لیریك دراملاریدیر. 1990-جی ایلده یازدیغی  " قئری ییگیتنین تویی "  درامیندا عنعنه وی توی مؤوضوسونو سئچمیش، 1988-جی ایلده اوپئرادا فعالیته باشلامیشدیر.  

  اویغور تئاتری نین آراشدیریجیلاریندان تیگین بیلگه یازیر:  " چاغداش اویغور تییاتروسونون مئیدانا گلیشی و گئلیشیب بوگونكو حاله گلیشمه سینده، كمبرهانیم، ذیكری ائلپئتتا، حسینجان جامی، رئیحان آبلیز، آیتیللا ائلا، هئلچئم سیدیك، عبدالكریم باكی و آبلیمیت سادیك كیمی بیر چوخ صنعتچیلرین بویوك امگی واردیر. اؤزللیكله، كمبرهانیم و آیتیللا ائلانین اویغور فولكلورونو، صنعتینی دونیایا تانیتمادا اوینادیغی رولو قئید ائتمه یه دَیَر... اویغور تییاترو نظریه چیسی تورسون یونوس شونو یازیر: «اویغور تییاتروسو اویغور خالقی نین دستانچیلیق صنعتیندن دوغموشدور كی، بیز اونو گلیشدیرمده یئنه عینی یولو تعقیب ائتمه لی ییك، ساقین بو یولدان چیخیر دا آوروپانین دراما و اوپئراچیلیق یولونا گیتمه مه لی ییك. بونون اوچون هر شئیدن اؤنجه اویغور خالق دستانلاری نین ایفاده قالیبلارینی، آبارتما یوللارینی و اونداكی گئنئل فلسفی فیكیرلری قاورایاراق اؤزوموزه اؤزگو باغیمسیز ایجابییت اوسلوبونو یاراتمامیز لازیم "  (تیگین، 1992:94، سایی 346). 

  ایستر آذربایجانلی، ایسترسه ده توركییه لی اوخوجو و ادبیاتشوناسین دوغو توركوستانداكی سویداشلاریمیزین یاراتدیقلاری ادبی اثرلر حاقیندا گئنیش بیلگیلری اولمادیغینا گؤره سئكور توران  " اویغور تورك ادبیاتی "  مقاله سینی بو سؤزلرله تاماملاییر: «1950-جی ایلدن سونرا ادبی قایناقلار كیفایت ائتمه دیگی اوچون اویغور ادبیاتی نین بو دؤنمده كی  اینكیشافیندان دانیشماق چتیندیر؛ چونكی دوغو توركوستاندان چوخ آغیر شرطلرله گلن كیتابلاردا چین ایداره چیلیگی نین گوجلنن سیاسی و مدنی باسقیلاری آچیق بیر شكیلده گؤرسنمكده دیر. بو دا گئنیش بیر آراشدیرما آپارماق اوچون انگل تؤره دیر " (توران، 1992:778). 

  سئكور تورانین بو فیكیرلرینی، منجه، آذربایجانا شامیل ائتمك اولماز. چونكی آذربایجانلا دوغو توركوستان اوزون ایللر عئینی ایدئولوژی جبهه ده، هم ده سوسیالیست دوشرگه سی اؤلكه لرینده اولدوغوندان گئدیش-گلیش، كیتاب موبادیله سی او قدر ده چتین اولمامیشدیر. بو گون ده چتین دئییل. سینتزسیان-اویغوردا بو گون یوزلرله آذربایجانلی وار. اونلار تیجارت، ایش اوچون گئدیبلر. علاقه لری ده چوخ سیخدیر. كاش اونلارین یوزده بیری قدر ده آراشدیریجیمیز گئده ایدی. هله لیك اونلاری انگلله ین یوخدور. 

  چینده یاشایان سویداشلاریمیزین سایلاری حاقیندا الیمیزده دوغرو بیلگی یوخدور. رسمی قایناقلار ایسه یالنیز سینجانگ اویغور موختار رایونونون اراضیسی نین 1،6 میلیون كوادرات كیلومئتر اولدوغونو یازیر. بو، توركییه جومهوریتیندن 2 دفعه ، آذربایجان رئسپوبلیكاسیندان ایسه 20 دفعه  بؤیوك بیر اراضیدیر. بعضی قایناقلاردا ایسه دوغو توركوستانین اراضیسی بیر میلیون 828 مین كوادرات كیلومئتر گؤستریلیر. (قاشقارلی، 1992:18، توركلوك، 1991:11). ایلك باخیشدا دیقتی جلب ائتمه ین بو فرقده كی  رقمه نظر سالساق گؤرریك كی، آذربایجان، ائرمنیستان، گورجوستان رئسپوبلیكالاری نین اراضیسیندن خئیلی بؤیوكدور.  

    

      سونوج 

  تاریخچی ائبئرهاردین یازدیغینا گؤره، چینین 1875-جی ایلده یئنیدن دوغو توركوستانی ایشغال ائتمه سی 10 میلیون اینسانین محوینه سبب اولدو. اونلار آراسیندا چوخلو ایستعدادلی گنج شاعیرلر، یازیچیلار، صنعتچیلر ده واردی. عومومیتله، دوغو توركوستاندا داها چوخ شاعیر و یازیچینین گنج ایكن دونیاسینی دییشدیگی موشاهیده اولونور كی، بو دا اؤلكه ده كی  ایرتیجاع نین حؤكم سوردویونو گؤستریر. تورك معمارلیغینا اویغون تیكیلن بینالار سؤكولوب یئرینده چین اوسلوبوندا بینالار تیكیلدی. توركجه اولان یئر آدلاری دییشدیریلیب چینلیلشدیریلدی. اهالی چینجه اوخوماغا و چینلیلرله ائولنمه یه تحریك ائدیلدی. میللی اخلاقی پوزماق اوچون قومارخانالار، مئیخانالار، فاحیشه خانالار و س. یارادیلدی. دوغو توركوستان، تورك و توركوستان سؤزلرینی ایشلتمك، قزئت، ژورنال نشر ائتمك، توركییه دن و موسلمان اؤلكه لریندن كیتاب و س. گتیرمك یاساقلاندی. بو دا ادبیاتین، صنعتین، مدنیتین اینكیشافیندا بیر دورغونلوق یاراتسا دا، میللی شعوورو دا اویاتدی. چین استراتئقلری اهالینی آسسیمیله ائتمك اوچون موسلمان، تورك قیزلارینی زورلا چینلی كیشیلره وئرمگی پلانلاشدیردیلار. بو پلانا قارشی چیخانلار خالق قهرمانینا چئوریلمیش، حیاتلاری بدیعی اثرلرین مؤوضوسو اولموشدور.  

  بئله لیكله، ادبیاتی عوموم بشری مؤوضولاردان اوزاقلاشدیریب خالقین گونده لیك پروبلئملرینی عكس ائتدیرمك سویییه سینه گتیرمیشلر.  

  1911-1933-جو ایللری دوغو توركوستاندا  " موستقیل چینلی باش والیلر دؤنه می "  آدلاندیریرلار. والیلرین بوتون تعقیب و تضییقلره باخمایاراق، همین ایللرده ادبیاتدا بیر دیرچه لیش، اویانیش حیسس ائدیلیر.  

  سووئتلر بیرلیگی نین تاثیری آلتیندا (1933-1944) اولدوغو دؤورده كومونیزم ایدئولوگییاسی نین تبلیغینه گئنیش یئر وئریلمیشدی. آشاغی طبقه دن اولانلارین ساوادسیزلیغی نین آرادان قالدیریلماسینا ایمكان یارادیلمیشدی. بوندان یارارلانان ادیبلر میللی شعوورو اویادان اثرلر یازماغا چالیشیردیلار. 

  1944-جو ایلده قورولموش حؤكومتده باش ناظیر اولان دوكتور. مسعود صابیر بایقوزونون  " نییاز قیز "  پیئسی، حؤكومت كونسئیی نین عوضوو اولان محمدامین بوغرانین  " كوتلوك توركان "  اوپئراسی صحنه یه قویولموشدو. بو دا سیاسی خادیملرین، دؤولت آداملاری نین صحنه اثرلرینه یوكسك قییمت وئردیكلرینی گؤستریر.  

  كومونیست ایدئولوگییاسینا خیدمت ائدن، كومونیزم قوروجولوغونو تبلیغ ائدن صحنه اثرلری نین بیر چوخوندا سطیرالتی، ائیهاملی، آما میللی حیسس اویاداجاق فیكیرلره راست گلینیر. 

  چینده كی   " مدنی اینقیلاب "  اویغور درامچیلیغینا، تئاترلارینا آغیر ضربه وورسا دا، اونون اینكیشافینی تام دایاندیرا بیلمه دی. 

  سون دؤنملرده بئله تعقیب و تضییقلر آزالماسا دا، چین حؤكومتی نین ادبیات اوزَرینده كی  نظارتی ضعیفله مه یه دوغرو گئدیر. خوصوصن صحنه اثرلری تاماشایا قویولاندا آكتیورلار نظارتین ضعیف اولدوغونو حیسس ائدن كیمی متندن كنارا چیخیب اؤز فیكیرلرینی بیر-ایكی ایفاده ایله ده اولسا، دئیه بیلیرلر. بو دا میللی روحون یوكسلمه سینه كؤمك ائدیر.