آذربایجان گولوش مدنیتی 

   نیظام‌الدین شمسی‌زاده 

  آذربایجان دونیانین ان قدیم اؤلكه‌لریندن بیری، مؤحتشم مدنیت مركزیدیر. آسیا و آوروپانی اؤزونده بیرلشدیرن بو قدیم دییار، بورادا یاشایان تورك‌اصیللی پولی‌ائتنیك خالقین ایستعدادی سایه‌‌سینده بؤیوك بیر مدنیت یارادیب. بو خالق همیشه تاریخله عئینی ریتمده نفس آلیب. یئر كوره‌سینده مؤوجود اولان اون بیر ایقلیمدن دوققوزو بو خالقا نفس وئریب، اونون سویونو، چؤرگینی، باغینی، بوستانینی دادا گتیریب، چوخ‌جهتلی خاراكتئرینی فورمالاشدیریب. 

    واحید عؤمراوْو، 

    فلسفه اوزره فلسفه دوكتورو 

       موعاصیر ایران تاریخ‌شوناسلیغیندا، تأسوف كی، آذربایجان دؤولت‌چیلیك تاریخی تحریف  اولونموشدور. عبداله فاضیلی قئید ائدیر كی، ایران تاریخچیسی احمد كسروی (تبریزی) ساسانی حاكیمیتی دؤورونده آذربایجان حاقیندا یازیر:  " ساسانیلرین واختیندا ایرانشهر آدلانمیش اؤلكه دؤرد حیصه یه (كۇستا) بؤلونموشدور.كۇست سؤزونه پهلوی دیلینده یازیلمیش ادبیاتدا دا تصادوف اولونور. لاكین سونرالار بو تئرمین آرادان چیخمیشدیر.ا.كسروی‌یه گؤره، كۇستلارین آدی آشاغیداكی كیمی اولموشدور: 

  1. خوراسان (شرق). بورایا موعاصیر خوراسان، خارزم، بوخارا، سوْغد، گورگان، سیستان، بلوجیستان و ایرانشهرین شرقینده اولان باشقا ایالتلر داخیلدیر. 

  2. خوْربَرانه (غرب). بورایا ایراق، كیرمانشاه، كوردوستان، هابئله، غرب ایالتلری داخیلدیر. 

  3. باختر (شیمال). بورایا آذربایجان، ائرمنیستان، گورجوستان، قافقاز، تپوریستان و دماوند داخیلدیر. 

  4. نیمروز (جنوب). بورایا خوزیستان، پارس، كیرمان، سكیستان و سند داخیلدیر. 

 آذربایجان خالق ناغیلی - گؤیچك فاطما 

      بیری وار ایدی، بیری یوخ ایدی، آللاهین بنده سی چوخ ایدی، بیر كیشی‌نن بیر آرواد وار ایدی. گونلرین بیرینده ایش بئله گتیردی كی، بو كیشی‌نین آروادی آزارلانیب اؤلدو. همین آرواددان فاطما آدیندا یئتیم بیر قیزی، بیر ده اوغلو قالدی. كیشی گؤردو كی، اوشاقلارا باخا بیلمه‌یه‌جك، اودو كی، آیری بیر آرواد آلدی. كیشی‌نین بو آرواددان دا بیر قیزی اولدو، آما بو یامان كیفیر قیز ایدی. بو آرواد گلن گوندن یئتیم فاطمانی گؤزو گؤتورمه‌ دی. اؤز قیزی‌نین آدینی دا فاطما قویدو. آما بو قیزینان اونون آسیمان تفاوت وار ایدی. یئتیم فاطما گؤزل گؤیچك بیر قیز، چیركین فاطما ایسه قارا كئچل ایدی. آنالیق یئتیم فاطماینان، اوغلانا گون وئریب، ایشیق وئرمیردی. اونلاری گاه سویا، گاه اودونا گؤندریردی. ائوده قاراباش كیمی ایشله‌دیردی.

آذربایجان پادشاهلاری

جلیل محمدقلی‌زاده

     هردن بیر منیم خیالیما بیر بئله شئی گلیر: 

  آذربایجاندا نئچه پادشاه وار؟ 

       بو باره ده آلمانییا سیاحی رئینقارت و اینگیلیس سیاحی بئككئر كیتابلاریندا یازدیقلاری معلومات بیر-بیریله موختلیفدیر. 

       رئینقارت سیاحتنامه‌سی‌نین 65-جی صحیفه سینده یازیر كی، آذربایجاندا 2522 پادشاه وار، آما بئككئرین سیاحتنامه‌سی‌نین 125-جی صحیفه‌سیندن آنلاشیلیر كی، آذربایجاندا 2323 پادشاه وار. 

       همین ایكی سیاحین آراسیندا كئچن ایل بو مسله‌نین باره‌سینده سوال-جاواب وار ایدی: رئینقارت آلمانییادا چیخان  " ترینخئن "  قزئتینده یازدیغینا بئككئر اینگیلتره‌ده چیخان  " تایمس "  قزئتی ایله جاواب وئرردی. 

       آخیردا معلوم اولدو كی، بئككئر آذربایجانین نمین آدیندا ویلایتینی نظره آلماییب و بورانین پادشاهلارینی حسابا داخیل ائلمه‌ییب و بو سببدن بئككئرین حسابیندا آذربایجان پادشاهلاری نین سایی 199 قدر اسكیك چیخیب

ایرواندا آذربایجان مطبوعاتی نین تمل داشی:  " لک-لک "  ساتیریک ژورنالی 

  شفق ناصیر 

  ژورنال بوتؤولوکده ادبیات ساحه‌سینه بوتون سایلاریندا گئنیش یئر وئرمیشدیر.  " لک-لک " ،  " هردم‌خیال " ،  " یئتیم جوجه " ،  " کئیفلی " ،  " جیننی " ،  " شئیطان "  ایمضالی شئعیرلرین مؤوضوسو سویداشلاری‌نین معنوی حیاتیندا مدنی گئری‌لیگین تنقیدی و ایفشاسینا  حصر ائدیلمیشدیر.  اکثر سایلاردا  " تاققیلتی "  باشلیغی ایله وئریلمیش دؤردلوکلر اؤزلوگونده گئنیش بیر مؤوضونو عکس ائتدیرمه‌سه‌ده، خالقین دیقتینی جمعیتده مؤوجود اولان ایجتیماعی قوصورلارا یؤنلدیر. بونلاردان بیر نومونه‌: 

  غرق اولمالی اولسان‌دا 

  دنیزلرده بوغولسان، 

  هئچ اولماسا دا مومکون 

  اگر ساحیله چیخماق. 

  نامرد الینه وئرمه الین، 

  ترکی-حیات ائت، 

  نامرد الینی توتماقدان 

  افضلدی بوغولماق. 

  بورادا ایفاده اولونان دنیز ....

پیوندهای فرهنگی ؛ تاریخی تركستان شرقی و آذربایجان

اوختای قاسیملی

    تركستان شرقی با مساحتی به وسعت 65/1 میلیون كیلومترمربع سرزمینی وسیع با آب و هوای معتدل و خشك است كه درست در وسط قاره آسیا قرار گرفته است كه از طرف غرب  به تركستان غربی،از جنوب به پاكستان ، كشمیر، افغانستان و تبت،از شمال به سیبری ودر نهایت از طرف شرق و شمال شرقی به چین و مغولستان محدود می باشد.در این سرزمین جمعیتی بالغ بر 50 میلیون ترك اویغور زندگی می كنند .تركستان شرقی  از سال1949 تحت اشغال دولت كمونیستی چین درآمده است و مردم این سرزمین از آن تاریخ به مبارزات استقلال طلبانه خود ادامه می دهند.

آذربایجان ائل ادبیاتیندان بیر ناغیل: قارا چوخا

یازان : عباس ائلچین

         گونلرین بیر گونونده ، قاراكیشی آدلی بیریسی، اؤزونو یاشادیغی قارا گوندن  قورتارماق اوچون قاراچوخاسی   نین  دالیسیجا  یولا  دوشدو.  هایانا  گئده جه گینی  بیلمیردی آنجاق باش توتوب گئتدی.

آز چوخ گئتدیكدن سونرا یول هاچالاندی، یولون آیریجیندا بیر قوجا قورد دایانمیشدی. كیشی قورخاراق:'' قورد اوزو اوغورلو اولار"  دئیه دوشوندو.

- « هاردان گلیب هارا گئدیرسن آی كیشی؟!» قوجا قورد سوروشدو.       

      كیشی قورخو ایله گونلری نین قاراگئچدیگیندن قاراچوخاسی نین دالیسیجا یولا دوشدوگونو، قوردا آنلاتدی. قورد بیرآز دوشوندوكدن سونرا:

-«ائله ایسه ، قاراچوخانی بولسان منیم ده بیر دردیم وار، درمانینی اوندان سورا بیلرسنمی؟» دئدی.

-« ندن اولماسین قورد قارداش ! سؤیله سنه! دردین ندیر؟..» قاراكیشی دئدی.

قورد ایچین چكه رك: « ایللر دیر باشیم آغراییر، بیلمیرم نئیله ملی یم» دئدی.

       قاراكیشی قوردون دردی نین درمانینی بولاجاغینا سؤز وئردی. قوجاقورد:« یولون آچیق اولسون» دئیه یولون ساغ قولونو  قارا كیشییه گؤستردی. قاراكیشی گئتدی...گئتدی ، یئتیشدی بیر كندین قیراغینا. بیر كندلی تارلاسی نین آویریندا گون اورتالیغا چیخمیشدی.كندلی كیشینی گؤرجك سسلندی:-« بویور گؤره ك قوناق ! هاردان گلیب هارا گئدیرسن؟...»

.......

فتحعلی خان قوبالی ( فتحعلی خان حسینعلی خان اوغلو‎؛ 1736، قوبا شهری – 29 مارت 1789، باکی شهری) — قوبا خانلیغی‌نین 6. خانی (1758 – مارت 1789)؛ 18.عصرین گؤرکملی آذربایجانلی دؤولت خادیمی و سرکرده‌سی.