ایران توركلری: دیل سیاستی، فولكلور عنعنه‌لری

پروفئسور ایسماییل كازیموو 

 

  یاساق و قاداغالار ایللرینده ایرانا گئتمك، قان قارداش و باجیلاریمیزلا گؤروشمك بیزیم اوچون موشكول مسله‌لردن بیری ایدی. كندیمیز سرحدین - آراز چایی‌نین دوز كناریندا یئرلشیر. سرحدین او طرفینده دانیشاندا بیز ائشیدیردیك، بیز دانیشاندا اونلار. حسرت ایدیك او یئرلره. 30-جو ایللرده قوهوملاریمیزین بیر چوخو آرازی كئچه‌رك او تایا آدلامیش، داها گئرییه قاییدا بیلمه‌میشلر. اوشاق واختی تیكانلی مفتیللرین كناریندا دایانیب او طرفه باخاندا روس عسگرلری‌نین هده‌سیندن قورخاراق گئرییه بویلانمیشام… 

  ایندی قوهوملاریمیزین سسی-سوراغی اهر شهریندن گلیر. اهرله تبریزی 85 ك‌م. مسافه بیر-بیریندن آییریر… 

  او دا یادیمدادیر كی، 90-جی ایللرین اوللرینده سرحدده تیكانلی مفتیللرین سؤكولوب آتیلماسی، او تایلی-بو تایلی قارداش و باجیلارین هارای سسلری! آغیر ایللر اولسا دا، سئوینجیمیزین حددی-حودودو یوخ ایدی. كول-كوس، تیكان باسمیش، مین ایللر بویو آیاق ایزلری كسیلمیش خودآفرین كؤرپولری‌نین اوستوندن او طرفه-بو طرفه آددیملاییردیق. دوستوم، گؤركملی شاعیر-پوبلیسیست علیرضا خلفلی‌نین او طرفلره اوز توتاراق دئدیگی میصراعلار سئوینج و كدریمیزی عكس ائتدیریردی. سونرالار اونون «حسرت كؤرپوسو» آدلی آیریلیق پوئزییاسی‌نین ان گؤزل اؤرنگی یاراندی… 

  گئریده قالان ایللر ایران توركلری اوچون ده ایكی قات یاساق! بیری اوزون مودت قارداش و باجیلاریندان آیری دوشمه‌لری، دیگری ایسه شاعیر دئدیگی كیمی… 

  طالئعیمه سن باخ، 

  دوشونجه‌لریم یاساق، 

  دویغولاریم یاساق، 

  كئچمیشیمدن سؤز آچماغیم یاساق، 

  گله‌جگیمدن دانیشماغیم یاساق، 

  آنامدان آد آپارماغیم یاساق… 

  …بیلیرسن؟ 

  آنادان دوغولاندا بئله 

  اؤزوم بیلمه‌یه –بیلمه‌یه 

  دیل آچیب دانیشدیغیم دیلده 

  دانیشماغیم دا یاساق ایمیش، یاساق! (ب.سهند). 

  ب.سهند جنوبی آذربایجانین ان عوصیانكار شاعیریدیر: 

  آنجاق بیر سؤزم وار- من ده اینسانام، 

  دیلیم وار، خالقیم وار، یوردوم-یووام وار، 

  یئردن چیخمامیشام گؤبه‌لك كیمی- 

  آدامام، حاقیم وار، ائلیم، اوبام وار… 

  «دوشونولموش دیل سییاستی» ایران توركلری‌نین آلینلارینا، طالئعلرینه یازیلمیش قارا بیر یازیدیر.دوغما دیلینده تحصیل آلا بیلمه‌مك، دوشونجه‌لرینی بؤلوشدورمه‌مك، دیلین تصویر و ایفاده زنگینلیگیندن و س. ایستیفاده ائده بیلمه‌مك خالقین دؤزولمز و آجیناجاقلی تاریخیدیر. بلی، بیر زامانلار صفویلر ساراییندا دیپلوماتیك بیر دیله چئوریلن آنا دیلی فارسین سییاستینه قوربان وئریلیر. بونون ماهیتینی عالیملر بئله گؤستریرلر: «دیل…سییاسته اینسانلارین اونسیت احتییاجلاری واسیطه‌سیله باغلیدیر. محض بو احتییاجلاردان ایره‌لی گلن سپئسیفیك اونسیت منافعلری‌نین مؤوجودلوغو ساحه‌سینده دیل سیاسی فئنومئن اولور» و «عئینی زاماندا سیاسی تأسیسات و موسیسه‌لرین داخیلی حیاتی دا دیل واسیطه‌سیله تشكیل اولونور و نیظاملانیر. بونونلا علاقه دار اولاراق سیاسی فعالیتین ایختیصاصلاشمیش دیلی یارانیر كی، اونا دا یییه‌لنمك سیاسی حیات مئیدانینا چیخماغین و اورادا اوغورلو فعالیت گؤسترمه‌یین ایلكین ضروری شرطلریندن بیری كیمی چیخیش ائدیر» (عبدوللایئو، س. 43). 

  آذربایجان موستقیللیك قازاناندان سونرا چتینلیكلر آرخادا قالدی، گئدیش-گلیش باشلادی. بعضی مقصدلر اوچون ایرانا گئتسك ده، منی ده بیر تدقیقاتچی كیمی بورادا تاریخن ازلی ساكینلر اولموش و ایندی ده یاشایان توركلرین حیاتی، معیشت طرزی، گون-گوزرانی، ائتنوقرافییاسی، فولكلورو، دیلی و س. دوشوندورور. خوصوصن ده، دیقتیمیزی بورادا یاشایان آذربایجانلیلارین دانیشدیغی دیل و اونون شیوه‌لری جلب ائدیر. 

  تاریخه نظر سالاق: 10. یوزایللیكدن اعتیبارن اوغوز توركلری‌نین ایرانی اؤزلری اوچون یورد یئری سئچدیكلرینی بعضی قایناقلار گؤسترسه ده، اصلینده بو تورپاقلار توركلرین ازلی آنا یوردو اولموشدور. توركلرین آنا یوردونون شكسیز-شوبهه‌سیز بو یئرلر ده اولدوغو تدقیقاتلاردا اؤز تصدیقینی تاپمیشدیر. كئچن اون‌ایللیكلرده ان موهوم پروبلئم ائ.ا. 3-1 مین‌ایللیكلرده اؤن آسیادا تورك وارلیغی‌نین ثوبوتو اولموشدور. بوتؤو و آیدین متنلر الده ائدیلمه‌سه  ده، میخی یازیلاردا موحافیظه اولونموش كوللی میقداردا ائتنونیم، توپونیم و آنتروپونیملرین تحلیلی آذربایجان آبوریگئنلری‌نین توركلر اولدوغونو ثوبوت ائتمیشدیر (بلاگا رافائل، س. 272؛ كازیموو، آلتی ج.، 2009، س. 8). 

  همین یوزایللیكدن سلجوق آخینی‌نین بیر حیصه‌سی همین تورپاقلارا دا پناه گتیرمیش، یئرلی توركلرله قایناییب-قاریشمیشلار. بو آخی‌نین آردینجا اراضییه توركمنلر، قاشقایلار، خوراسان توركلری، خالاچلار، سونگورلار، ائبیوئردیلر، قازاخلار و اؤزبكلر ده گلدیلر. او زامان بو یئرلرده فارسلار دا مسكونلاشمیشدی، دیگر ائتنوسلار دا. اراضی آذربایجان آدلانیردی. بللیدیر كی، آذربایجان بیر جوغرافی آددیر. بو جوغرافی آددان ایستیفاده ائدن یادائللی سییاستچیلر اوغوز توركلری‌نین بیر قولونو آذری آدلاندیردیلار. بو سهو آددیم ایندی ده داوام ائتمكده‌دیر. خالقین ائتنیك كیملیگی بو آدلا تانیندی. بونا باخمایاراق، ایران توركلری اؤزلرینی تورك، دیللرینی ایسه تورك دیلی ساییرلار. دؤولتین رسمی دیلی ایسه فارس دیلیدیر. دوشونولموش یانلیش سییاست تورك دیلی‌نین یوزایللیكلر بویو بو بؤلگه‌ده یازی دیلی اولا بیلمه‌سینه انگل تؤرتمیش، (بونا ایمكان دا وئریلمه‌میش)، بو زنگین دیل ائوده-معیشتده، كوچه‌ده ایشلنمه‌یه باشلامیشدیر. بو توركجه فولكلور دیلی كیمی ده وارلیغینی قورویوب ساخلامیشدیر. 

  سیاسی دوروملاری ایندی ده آغیردیر. آزادلیقلاری اللریندن آلینیب. بیزیم كیمی آزاد یاشاماغی آرزولاییرلار. 

  ایران تاریخن آذربایجانلیلارین یاشادیغی بؤلگه‌لردندیر. 70 میلیونلوق اهالیسی اولان بو اؤلكه‌ده فارسلاردان سونرا چوخلوغو آذربایجانلیلار تشكیل ائدیر. بورادا 33 میلیوندان چوخ آذربایجانلی یاشاییر. 90-دان چوخ دیل و لهجه ده دانیشیرلار. (قدیر گول‌دیكن، س. 47-48). اونلارین دیلی دانیشیق دیلیدیر. اؤزلری ده اعتیراف ائدیرلر كی، بیزیم دیلیمیز عاییله-معیشتده ایستیفاده اولونور. آما بو دیلین شیفاهی شكیلده ایشلنمه ساحه‌لری دؤولت ایداره‌لرینده ده قیسمن ده اولسا یاییلیب. ایران رادیولاریندا بو دیلده ده بعضی وئریلیشلر آپاریلیر. 

  آذربایجان دیلی ایرانین تئهران، كرج، ساوه، قزوین، شیراز، اراك، قوم، خوراسان، همدان، اردبیل، غربی آذربایجان (اورمییه)، شرقی آذربایجان (تبریز)، زنجان و س. دییارلاریندا دانیشیلیر. بؤیوك كلینیكالاردا آذربایجان دیلی منشاجه فارس اولان حكیملرین ده اساس دانیشیق واسیطه‌سیدیر. 

  ایران توركجه‌لری حاقیندا ایراندا، توركییه ده، آذربایجاندا و دیگر اؤلكه‌لرده تدقیقاتلار آپاریلیر. ایران توركجه‌لری حاقیندا تدقیقاتلار ایلك دفعه  1960-جی ایللرین سونوندا باشلامیشدیر. گئرهارد دوئرفئر و طلبه‌لری 1968-1973-جو ایللر آراسیندا ایرانین توركلر یاشایان بؤلگه‌لرینه گلمیش، اساسن خالاچ و خوراسان دیللری اوزرینده جیدی تدقیقاتلار آپارمیشلار. بو دیالئكتلره عرب، فارس و كورد دیللری‌نین تاثیری ده گؤستریلمیشدیر.تدقیقات آپاران آراشدیریجیلاردان سمیح تئزجان، V.Hesche, S. Fazsy, ، م.ف.بوزكورت، س. تولو و باشقالاری‌نین زحمتینی قییمتلندیرمك لازیمدیر. گ.دوئرفئر و طلبه‌لری خالاچ‌چایی حؤوضه‌سی‌نین سپئسیفیك دیلینی كشف ائده‌رك توركولوژی عالمده تانیندیلار (گئرهارد دوئرفئر، س. 264-266). 

  ایراندا تورك دیلی‌نین بیر سیرا دیالئكتلری مؤوجوددور. ماراقلیدیر، نوفوذ اعتیباری ایله كیچیك تورك توپلولوقلاری‌نین (خالاچلارین، توركمنلرین، خوراسانلارین، قاشقایلارین و سونگورلارین) دیللری ایراندا داها چوخ آراشدیرما اوبیئكتینه چئوریلدیگی حالدا، ان بؤیوك تورك توپلولوغو اولاراق تانینان آذربایجان توركلری‌نین دیلی یئترینجه تدقیق ائدیلمه‌میشدیر. ایراندا بو دیلین آراشدیریلماسینا ایمكان وئریلمه‌میشدیر. 

  دیالئكت آراشدیرمالاری، دیل و خالقین تاریخینه دایر اؤنملی فاكتلار وئره بیلیر. مثلا، خالاچ توركجه‌سی‌نین كشفی، اسكی آنادولو توركجه‌سینده كی  دیل علامتلرینی داها چوخ قورویوب ساخلایان خوراسان توركجه‌سینه عایید آپاریلمیش تدقیقاتلار تورك دیلی و دیالئكتلرینی یئنیدن تصنیف ائتمك مجبوریتینی اورتایا آتمیشدیر. پروفئسسور ائلبروس عزیزووون تدقیقاتلاری بو جهتدن اؤنملیدیر. 

  آذربایجاندا ایران توركلری‌نین دیلی، داها دوغروسو، آذربایجانلیلارین دیلی ادبی دیل ایستیقامتینده نظردن كئچیریلمیشدیر. آمئا-نین موخبیر عوضولری توفیق حاجییئوین، نیظامی جفرووون، پروفئسسور نیظامی خودییئوین اثرلرینده بو دیلین تیپیك و خاراكتئریك خوصوصیتلری م.شهرییار، ع.توده، ب.آذر اوغلو، مدینه گولگون و باشقا شاعیرلرین اثرلرینه ایستینادن اؤیره‌نیلمیشدیر. 

  همین عالیملرین اثرلرینده او تایداكی آذربایجان دیلی‌نین بو تایداكی دیلله واریانتلاری قارشیلاشدیریلیر، عومومی و فرقلی جهتلر چؤزولور: «حاضیردا آذربایجان ادبی دیلی‌نین شیمال و جنوبدان عیبارت ایكی نورما واریانتی فورمالاشمیشدیر… ادبی دیلین جنوب واریانتی كلاسیك دیلین زنگین تاریخی عنعنه‌لرینی اینكار ائده‌رك تزه‌دن فورمالاشیر، یعنی اؤز اینكیشافینا دیالئكت سویییه‌سیندن باشلاییر… بو پروسئس عومومن ادبی دیلین مئیدانا گلمه‌سی و فورمالاشماسی‌نین چیخیش وضعیتینه مووافیقدیر: بیر دیالئكت (بو حالدا تبریز دیالئكتی چیخیش ائدیر) اؤز فونئتیك، لئكسیك و قرامماتیك قورولوشو ایله ادبی دیلین اساسیندا دایانیر، - نورمانین واحیدلشمه‌سی و استاندارتلاشماسی پروسئسی باشلاییر» (قادژیئو ت.ای، س. 246؛ حاجییئو، 1987، س. 200-207). 

  آذربایجان دیلی ایستر شیمالدا، ایسترسه ده جنوبدا تظاهور ائتسین، عئینی دیلدیر، لاكین آذربایجان دیلی‌نین شیمالداكی ادبی تظاهورو ایله جنوبداكی ادبی تظاهورو آراسیندا موعین فرقلر مؤوجوددور (جعفروو، بیر ج.، س. 237؛ خودییئو، 145). 

  كونكرئت اولاراق تبریز دیالئكتی حاقیندا پروفئسسور محرم محمدوو نامیزدلیك دیسسئرتاسییاسی یازمیشدیر (مممدوو، 1980). 

  موهاجیر شاعیرلرین دیل و اوسلوبونا دا حصر ائدیلمیش آراشدیرمالار مؤوجوددور. 

  ایرانا ایكی دفعه  سفر ائتمگیمده منده باشقا بیر تصّورات یاراتدی. دوغما قارداش و باجیلاریمیزین دانیشیق دیلی‌نین فونئتیك، مورفولوژی، لئكسیك و سینتاكتیك خوصوصیتلری، دئمك اولار كی، آز اؤیره‌نیلمیشدیر. یازیلی قایناق اولاراق موهاجیر شاعیرلرین اثرلرینه ایستیناد ائدیله‌رك بو دیلین بعضی مقاملاری نظردن كئچیریلسه ده، اساس، دومینانت دانیشیق دیلی و بو دیلین ایشلك دایره‌سی، ائلجه ده بو دیلین شیرینلیگی ایندییه كیمی لازیمی سویییه ده اؤیره‌نیلمه‌میشدیر. 

  مسله‌یه بیزیم آذربایجان دیلی ایله ایراندا دانیشیلان دیلین موقاییسه‌سی فونوندا یاناشماق لازیمدیر. دانیشیغین زنگین و شیرینلیگی. نیطقین آیدین و تمیزلیگی. موراجیعتین، ائتیكئتلرین اؤزونه‌مخصوصلوغو، ائتیك نورمالارین سپئسیفیكلیگی، داورانیش مدنیتی‌نین، دوشونجه مدنیتی‌نین كامیللیگی و س. آدامی نه قدر حئیران قویور، آذربایجانلیلارلا قارشی-قارییا گلنده، صؤحبتلشنده. 

  فولكلور بو خالقین ائتنو-مدنی دوشونجه‌سی‌نین محصولودور. فولكلور موتیولری بو خالقین دانیشیق دیلینی «جیلوولاییب الینه آلیب». بیزی تبریزه آپاران عادی بیر تعكسی سوروجوسونون نیطقی مانیلرله زنگیندیر. دیقت ائدین: 

  گؤزوم هارانی داغلار، 

  داغی آرانی داغلار. 

  من ایسترم گؤروشمك 

  كسیب آرانی داغلار. 

  ** 

  بو یول گیدیر تبریزه 

  هوس گلیرم بیزه 

  تانریم بیزه قوووت وئر 

  واراق وطنیمیزه. 

  ** 

  دورنا سانیننان كئچر، 

  اؤتر ساننینان كئچر، 

  ایگید وطن یولوندا، 

  اؤلر جانینان كئچر. 

  تبریزده «آغلین گؤزو» اولان آتالار سؤزلری ایله ماراقلانیرام. زؤهره ننه‌نین دیلیندن: اوغول، تبریزده آغاج آز اولار، اونا گؤره ده بئله بیر آتالار سؤزو یارانمیشدیر: آغاجی چوخ اولان كندین قابری آز اولار؛ آغاران ساچ ایله آغلایان گؤز گیزلنمز؛ اوغول، دیل وار بال گتیرر، دیل وار بئلا گتیرر؛ اوغول، بیزیم آداملار دینج اولار. دینج آدام نه حاكیم گؤرر، نه حكیم؛ ننه تبریزین قارلی داغلارینا باخیر، كؤكس اؤتورور: اوغول، هر آغاران قار اولماز. ننه، آخی او آغاران قاردیر. بلی اوغول، او قاردیر، من مثل اوچون دئدیم. هله دالی دا وار: هر ایشیلدایان قیزیل دئگول. تبریزدن قیزیل آلسان، احتیاطلی اول، قاریشیغی اولار. 

  بو خالقین آتالار سؤزلری زنگیندیر، دقیق دئیه بیلمرم، زؤهره ننه‌نین سؤیله‌دیگی بو آتالار سؤزلری بیزده ده وار، یا یوخ. 

  بیزی یولا سالان نورانی بیر آذربایجانلی‌نین آلقیشلاری: اوغلوم بین بوداغ اولاسان؛ آللاه آچیق یول وئرسین؛ آللاه كؤمگین اولسون؛ آللاه یاخشی یول وئرسین و س. 

  اهرده بیر قوجا كیشیدن تاپماجالار دئمگینی خواهیش ائتدیم: یاغیش یاغیردی، قوجا اوزونو گؤیه توتوب دئدی: آنام آتلاندی خالی قاتلاندی قویروق بوللاندی قوما ساپلاندی. معناسینی سوروشدوق، یاغمور،-دئدی). قوجا بیر آز دایاندی، یولدان كئچن مال-قارایا باخدی: دؤرت دؤزلو بیر پینار اونون سویو آغ (معناسی: اینك ممه‌سی). قوجا الیمده كی  جیب تئلوفونونا باخدی: اوغول، دانیشیرام دمیردن جاواب گلیر كندیندن (معناسی: تئلئفون). 

  بونلار ائله بئله مسله‌لر دئییل. تاریخ بویو نسیللردن-نسیللره اؤتورولموش فیكیر وارلیغیدیر، سؤز وارلیغیدیر. 

  دیل اونلار اوچون بلا گتیرمیشدیر. آذربایجاندا سووئتین داغیلماسینا كیمی ایرانلا علاقه‌لرین اولماماسی اوجباتیندان بوردا یاشایان آذربایجانلیلارین دیلی اوزرینده كیفایت قدر آراشدیرما آپاریلمامیشدیر. 

  فارسین ایجازه‌سی اولمادان اولكی دؤورلرده بو دیل باره ده آراشدیرما آپارماق، آنا دیلی اوغروندا موباریزه آپارماق، بو دیلین زنگین عنعنه‌لرینی اؤیرنمه‌یه قاداغا قویولوب. صؤحبتلرده ائشیتدیم كی، دیل آزادلیغی اوغروندا موباریزه آپاران بیر قروپ گنجین دیرناقلارینی چیخاریب گؤله آتیبلار. دیللرینی آغزیندان قوپاریبلار… 

  فارس خالقی دا بو دیلده گؤزل دانیشیر. فارس بو دیلین شیرینلیگینی، اعجازكارلیغینی دویماسا، بو دیلده سربست دانیشا بیلمز. اینصافن دئیك كی، اصلا فارس منشالی اولان حكیملرین خسته‌لرله رفتاری، هیپوكرات آندینا صداقتی، بوتون میلتدن اولان خسته‌لره عئینی گؤزله باخماسی چوخ-چوخ تقدیره‌لاییقدیر. موقاییسه ائدك بیزیم آذربایجانلی حكیملرله (هامیسی یوخ) ایرانداكی حكیملرین رفتار و موناسیبتینی. بیزده حكیم وار كی، سؤزون آچیغی، خسته‌دن پول قوپارماق اوچون اونون خسته‌لیگینی قاباردیر. اورداكی حكیملر ایسه خسته‌دن نه پول اومور، نه ده… بیز پیس وردیش ائتمیشیك. ایران حكیملرینه شیرینلیك آدی ایله پول تكلیف ائدنده: -آغا، سن نه ائدیرسن، بیزلر آلماریق. كاسسایا وئردیگین پول بس ائدر بیزیم اوچون… 

  عالیم-یازیچی آغارحیم رحیمووون ایران حكیملری باره ده فیكرینی بوردا وئرمك یئرینه دوشر: حكیم حسنتاش:- باكیدان ایرانا خسته‌لر آخیشیر. بیز اونلاری قارداش خالقین نوماینده‌سی كیمی موعالیجه ائدیریك. بوندان سونرا دا او فعالیتیمیزی داها دا اینكیشاف ائتدیرمك، قارداش-باجیلاریمیزین ساغلاملیغی كئشیگینده دایانماق بیزیم موقدس بورجوموزدور و اینسانی مسئولیتیمیزدی. بیز قربه، آوروپایا گنجلری گؤندریریك. اونلار موعاصیر تئخنیكانی، اونلارلا ایشلنمه یوللارینی منیمسه‌‌دیلر. طیببی بیلیكلره موكمّل یییه‌لندیلر. بؤیوك تجروبه قازاندیلار. ایندی ده گلیب ایراندا و دیگر اؤلكه‌لرده فعالیت گؤستریرلر. منه ائله گلیر كی، آذربایجان اؤز یوكسك ایختیصاصلی كادرلارینی یئتیشدیرمكده بیر قدر لنگیییر» (رحیموو، س.116). 

  ایران توركلری‌نین موراجیعتلری آدامی اووسونلاییر. ایران توركلری «آغا» سؤزونون «كیشی» معناسیندان ایستیفاده ائدیرلر، قادین و كیشیلرین «آغا» كلمه‌سی‌نین اینتوناسییا چالارلاری آداما نه قدر لذت وئریر. صمیمیلیك، مئهریبانچیلیق، قوناغا حؤرمت ان عالی فورمادادیر. 

  اونلارین بیزدن فرقی اولان تابولاری، ائوفئمیزملری وار. سعیده آدلی بیر آذربایجانلی قیزین دانیشیغینا فیكیر وئرین. 

  - آغا، ددم اؤلوب، عؤمرون سیزه باغیشلاییب. ننمنن باهم یاشاییرام. 

  بعضاً بو دیل قاریشیر. فارس سؤزلری بو گؤزل دیلین فوسونكارلیغینا اؤز تاثیرینی گؤستریر. 

  موشاهیده‌لر گؤستریر كی، ایرانین آذربایجان دیالئكتلری‌نین زنگین سؤز وارلیغی مؤوجوددور. شفته‌لی سؤزو ایله ماراقلاندیم. قونشو كندلرین بیرینده بو سؤزه شلی، دیگرینده ایسه هولو دئییرلر. یول بویو كندلرین بیرینده آریچیلیق پئشه‌سی ایله باغلی هانسی سؤزلرین ایشلندیگینی سوروشدوم.-آغا، بیزده آری ساخلانیلان یئره «كندیل» دئییرلر. آریلارین عاییله‌سینه «پؤر» دئییرلر. بال آریسی «چیبین» آدلانیر. بونلار، فیكریمیزجه، فارس منشالی سؤزلردیر. 

  بیله‌سووار شیوه‌سینده بیچقی (میشار)، بیرجیننی (ایكی شاهی)، برگیك (قوراقلیقدان عمله گلن چاتلاق)، موشقورد (اوتون قالیغی) و س. لئكسیك واحیدلر ده ایشله‌نیر. 

  گئرمی شیوه‌سینده بیزیم ایشلتدیگیمیز «گدیك» سؤزو «گردنه» شكلینده‌دیر. بو گدیك ایلین بوتون فصیللرینده دومان ایچینده اولور. قاتی دومان ان یاخینی دا گؤرمه‌یه ایمكان وئرمیر. یول بویو حركت ائدن ماشینلار بو گدیكده یوبانمالی اولورلار. 

  ایران آذربایجانلیلاری‌نین دیلینده علمی اوسلوب فورمالاشیب. سون ایللر آذربایجاندا مودافیعه  اولونان دیلچیلیك اثرلری‌نین دیلینده بیزیم دیلدن فرقلی سینتاكسیس موشاهیده اولونور. مث.: «دونیانین موختلیف اؤلكه‌لرینده و موختلیف اونیوئرسیتئتلرینده مشهور عالیملر بئله سواللارا جاواب آراییب آختارماغا قورشانیبلار. چوخ سئوینجلیدیر كی، دیل و تاریخ عالیملری وئردیگیمیز سورغونون اهمیتینه دیقت یئتیریب و جاوابسیز قالمیش بو اساس سورتو حاقیندا دونیا خالقلاری‌نین تاریخی حیاتیندا آرتیق چالیشماغا باشلاییبلار…تورك میلتی گؤبه‌لك كیمی بیردن-بیره یئردن چیخماییب! مومكوندور تورك آدلان یوخ، باشقا آدلان اولسا دا، آما بو میلّت تاریخ صحنه‌سینده ان بؤیوك رولا مالیك‌میش! او میلتین دیلی وارمیش، كولتورو، مدنیتی واریمیش و س. بس او میلتین كولتورونو، دیلین نئجه، هارادا سوروب-سوراقلاییب آختارمالی‌ییق؟…بو زامان شومئرلر كلمه‌لری بیر-بیرینه قوووشدورماقلا یئنی سؤزلر یاراتماغا ال ووروبلار (رحمان پوراكبر خئیاوی مؤحسون اوغلو، س. 3، 5).  

  دیگر نومونه: ایراندا یاشایان آذربایجانلیلارین دانیشیغی خوصوصییله ساوادلیلارین دانیشیغی بیراز دییشیبدیر. بو دییشمه دیلین موختلیف ساحه‌لرینده او جومله دن، فونولوگییا ساحه‌سینده ده باش وئرمیشدیر، یعنی دیلین دانیشیق طرزلری و تلفّوظلری دییشیر كی، بونلاردان دا بیری آهنگ قانونودور (امیر خلیلزاده، س.16). بو جور علمی اوسلوب قئید ائتدیگیمیز تدقیقاتچیلارا مخصوصدور. تدقیقاتچیلار اؤز آنا دیلینده علمی فیكیرلرینی سربست فورمادا شرح ائتمیشلر. كورسیوده وئریلن فورمالار بیزیم علمی اوسلوبوموز اوچون مقبول دئییل. بو اوسلوبدا دانیشیق دیلی ائلئمئنتلری اوستون یئر توتور. بیزیم علمی اوسلوبوموز ایسه صیرف ادبی دیل نورماسینی احتیوا ائدیر، دوزدور، بیزیم علمی اوسلوبوموزدا دا دیگر اوسلوبلارین (بدیی، پوبلیسیست و س.) ائلئمئنتلری مؤوجوددور. 

  قئید ائدك كی، ا.خلیلزاده‌نین اوسلوبو بیزیم اوسلوبا داها چوخ یاخیندیر. 

  عومومیتله، موعاصیر آذربایجان دیلی اؤزونه‌مخصوص اینكیشاف قانونلاری ایله، جیلالانمیش موكمّل قورولوشو، زنگین سؤز وارلیغی، گئنیش ایفاده ایمكانلاری، یوكسك سویییه‌لی یازی نورمالاری، دیلده اولان سؤزلرین تمیزلیگی‌نین موقاییسه‌سی باخیمیندان اؤز اوستونلوگو ایله فرقله‌نیر. 

  ایران آذربایجانی دیالئكت و شیوه‌لرینده آهنگ قانونو موتامادی اولاراق پوزولور. بو حادیثه‌نی امیر اوروجعلی اوغلو خلیلزاده 2010-جو ایلده باكیدا -نسیمی آدینا دیلچیلیك اینستیتوتوندا مودافیعه  ائتدیگی نامیزدلیك دیسسئرتاسییاسیندا آراشدیرمیشدیر. 

  بیر آز دا تبریز حاقیندا: تبریز عجم عیالتیدیر. ایندی بو شهرین اهالیسی 1،4 میلیوندور. شهر اورمییا گؤلونون اطرافیندا یئرلشیر. چوخ اثرلیك تاریخی اولان بو شهرین موختلیف دؤولتلری اولوب: ائلخانیلر، آغ‌قویونلولر، صفویلر. 

  شهرده ایكی مین ایللیگی عكس ائتدیرن «تاۇری قالاسی» (تارمكیس) وار. شهر 3 دفعه  زلزله نتیجه‌سینده داغیلیب، ایران-عراق موحاریبه‌سینده ده شهر خئیلی ضرر چكیب. 

  تبریز شهری چوخ دا هوندور اولمایان داغلارلا احاطه اولونوب. شهر سانكی چالادا یئرلشیر. تمیز و قورو هاواسی، ایقلیمی، سویو آداما خوش تاثیر باغیشلاییر. داغلار قیرمیزییا چالیر. میس رنگینه. بو داغلاردان میس، مولیبدئن چیخاریلیر. ساخسی قابلار دوزلدیلیر، قیرمیزی كرپیچ ایستحصال اولونور. 

  بو گون تبریز یونگول صنایع مركزیدیر. شهرده ماشین ایستحصال اولونور. سئمئنت و كیمیوی زاوودلار فعالیت گؤستریر. 

  تبریزده كیتاب ساتیشی ماغازالاریندان ایران آذربایجانلیلارین سؤز وارلیغینی عكس ائتدیرن لوغتین اولوب-اولماماسی ایله ماراقلانیرام. بئله بیر وسایتین یوخلوغو دئییلیر. 

  یالنیز دانیشیق دیلینی عكس ائتدیرن بیر كیتابلا تانیش اولورام. موختلیف مؤوضولاری احاطه ائدن بو كیتابین بیر طرفینده (لوغت مقاله‌سینده) آذربایجان دیلینده سؤزلر، ایفاده‌لر و جومله‌لر، بوتؤو متن یازیلیب، فارس الیفباسیندا اونلارین قارشیلیغی گؤستریلیب. بو كیتاب فارس الیفباسینی اؤیرننلره كؤمك ائده بیلر. چونكی تبریز شهرینده ایجتیماعی موسیسه‌لرین آدلاری فارس الیفباسیندا یازیلیر. الیفبانی بیلمه‌ینلر اوچون بو موشكول اولور. كیتابدا بعضی جومله‌لره دیقت یئتیرك: بوردا هاوا بولوددور (بولودلودور)، گئجه فیرتینا قوپموشدو. بو گون ایسه آرتیق هاوا مولاییمدیر. البتّه، اورانین هاواسی توستولو و توز-تورپاقلیدیر. ائله‌دیر دایی! بورادا یازین اول گونلری هاوا دورو و سرین اولور، سونرالار ایسه ایستیله‌ییر (یستیلشیر) و بولاشیر. دئییرلر، تبریزه چوخ قار یاغیب، هاوا دا چوخ نیگاراندیر. دونن گون‌باتان چاغیندان یاغیش باشلادی. آنا دئییر كی، هاوا سویوخ و كوچه-باییر بوزلوخ اولسا، اوشاخلاری قویمایین ائشییه چیخسین… 

  كیتابدا فارس منشالی سؤزلرین آذربایجانلیلارین نیطقینده تئز-تئز ایشله‌دیلدیگی موشاهیده اولونور: مثلا، صحیییه و موعالیجه ساحه‌سینده ایشلنن سؤزلر و تئرمینلر: داواخانا، پروب (لوطفن واختیندا پروبا گلین)، تومن، درزیچیلیك پئشه‌سی ایله باغلی: خیشتك اوستو، زیپ و س. 

  تبریز دیالئكتی فارسین تاثیرینه داها چوخ معروض قالیب. كیرال فیلیز آدلی بیر عالیم بو گوجلو تاثیرین سینتاكتیك طبیعتینی اوزه چیخارمیشدیر (كیرال فیلیز، 2001). 

  اونلار ایكی‌دیللیلیك شراییطینده یاشاییرلار. دانیشیقلاریندا دیقلوسسییا- فارس-تورك دیقلوسسییاسی تئز-تئز موشاهیده اولونور. بو، شرق ادبیاتیندا دا گئنیش یاییلمیش بیر حادیثه  ساییلیر. بئله دیقلوسسییا فیكرین ایكی‌قات وئریلمه‌سی ایله منطیقی قوووتلندیریر. 

  بعضاً اؤلكه ده سهو اولاراق آذربایجان توركجه‌سی‌نین فارس تاثیری ایله آشاغی سویییه‌یه دوشمه‌سی فیكری تبلیغ اولونور، آما بو بئله دئییل، تبریز كیمی بؤیوك بیر شهرده دئمك اولار كی، هامی آذربایجانجا دانیشیر. بونونلا بئله، «ایراندا آذربایجان و فارس دیللری عئینی معنوی-ایجتیماعی مدنیتین داشیییجیسی كیمی مؤوجوددور؛ بو دیللرین ایكینجیسی‌نین ادبی رولو قانونی‌لشدیگی اوچون بیرینجیسینه تاثیر ائتمك ایمكانینا مالیكدیر، لاكین بو تاثیر نورمانین كئیفیتینی دییشمك ایقتیدارینا مالیك دئییل. چونكی شیمالدا رسمی اولاراق ایجتیماعی دیره مالیك نورما ائتالونو وار» (جعفروو، 2007، س. 268). 

  سالماس دیالئكتی‌نین تبریزده آپاریجی اولماسی حاقیندا دا صؤحبتلر گئدیر. بؤیوك شاعیر شهرییارین دیلی تبریز دیالئكتی‌نین عكسی كیمی قییمتلندیریلیر. 

  بایرامیدی گئجه قوشو اوخوردو 

  آداخلی قیز بی جورابین توخوردو 

  هركس شالین بیر باجادان سوخوردو 

  آی نه گؤزل قایدادی شال ساللاماق 

  بی شالینا بایراملیغین باغلاماق. 

  باكیچی‌نین سؤزو-سووو كاغیذی 

  اینكلرین بولاماسی، آغوزی 

  قیزلار دییئر: آتیل، ماتیل چئرشنبه 

  آینا تكین بختیم آچیل چئرشنبه 

  یومورتانی گؤیچك-گوللو بویاردیخ 

  چاققیشدیریب سینانلاری سویاردیق 

  اویناماقدان بیرجه مگر دویاردیق 

  علی منه یاشیل آشیق وئرردی 

  ایرضا منه نووروز گولو درردی. 

  توركییه اونیوئرسیتئتینده چالیشان بیر دیلچی سراب شیوه‌لری حاقیندا تدقیقاتلار آپاریب (گئجه ك.مئحمئت، 1985). بو، سراب شیوه‌لرینه عایید ایلك آراشدیرمادیر.ماحمود سرت‌قایا «گونئی آذربایجان توركجه‌سی گرامئری» (1998) آدلی دوكتورلوق ایشی یازمیشدیر. 

  «وارلیق» ژورنالیندا ایرانداكی آذربایجان توركجه‌سی‌نین وضعیتی حاقیندا چوخ سایدا مقاله‌لر چاپ ائدیلمیشدیر. بو مقاله‌لری جاواد هئیت، حمید نطقی، م.زؤهتابی، م. فرزانه كیمی عالیملر قلمه آلمیشلار. مقاله‌لرده بو بؤلگه ده یاشایان آذربایجانلیلارین دانیشیقلاریندا ایستیفاده ائتدیگی سؤزلرین اورفوقرافییاسی، دیلین تاریخی، ایران دؤولتی‌نین دیل سییاستی كیمی مسله‌لره گئنیش یئر وئریلمیشدیر. 

  اصلی سالماس شهریندن اولان بیر آشیق ایله (آشیق امیر عباسی) صؤحبتدن:

 بی دنه آشیخ وار ایدی، چالایدی؛ هامی مونون احتیرامین ساخلاردی؛ بی دنه آتی وار ایدی، كنده گئدردی، شهره گئدیدی ، قفه‌ده چالاردی؛ دا، بونون قارنی دویموشدی، هر كس دئییردی:-چال. دئییردی:- چالمیرام، آچیغی گلییدی. بیر گوننری بی نفرین یانینا گئتدی، دئدی كی، تانیردی مونو، دئدی كی، آشیخ چالیسان؟ دئدی:-ترگیمیشم چالماغی. بی گئدیر گئچدی. بی گون بو مونا دئدی:-آشیخ چالیسان یا یوخ؟ دئدی: - چاللام. دئدی: - نه جور چالارسان؟ دئدی:-نمنه وئیسن وئی. دئدی چالیسان؟ آتیم دا آژدی اؤزوم ده، هئش زادیم یوخدی. دئدی:- بی توربا سامان وئرریم، چالارسان؟ دئدی:-بعلی چاللام، سازی باسدی باغرینا. دئدی: 

  آششیخ زمانه چالار 

  زولفیم كمانه چالار 

  بیر توربا قیزیلا چالمییان جانیم 

  بیر چووال سامانه چالار. 

  چالدی. آشیغا دا بی توربا سامان وئردی، بی قدیر ده خشلیخ وئردی، دئدی:- دا چوخ گؤیونن گئتمه. اودی كی ضرب‌المثلدی، بونو قدیمنن دئییپلر «بیر توربا قیزیلا چالمایان جانیم، بیر چووال سامانه چالار». 

  سالماس دیالئكتی‌نین اؤزونه‌مخصوص فونئتیكاسی وار: آ-أ عوضلنمه‌سی: قارا-قره، آخشام-أخشم؛ آ-ائ حالال-حئلئل، ناخیر-نئخیر، قارقا-قئرقه؛ اێ-ای عوضلنمه‌سی: قارێ-قاری، دئییرمانچێ-دئییرمانچی؛ او-اؤ عوضلنمه‌سی: اویون-اؤیون، اۇ-اۆ عوضلنمه‌سی: حۇضۇر-حۆضۆر، بو گۆن-بۆیۆن؛ ك-خ عوضلنمه‌سی: یئمك-یئماخ، گئدیردیك- گئتدیخ؛ ب-م عوضلنمه‌سی: بوندان-موننان،بونا-مونا؛ ر-ی عوضلنمه‌سی: وئر-وئی، بیر-بیی، ن-م عوضلنمه‌سی: ایستئكان-ایستیكام؛ ر-ل عوضلنمه‌سی: قورباغا-قولباغا، سورفه-سیلفا؛ گ-و عوضلنمه‌سی: ساغدان-ساودان (بو علامت قیپجاقلارا مخصوصدور. پئچئنئك قبیله‌سی‌نین بیری‌نین آدی یاودییاغدی شكلینده دیر. هر ایكی فورمانین معناسی «پارلاق» دئمكدیر و س. 

  موختلیف فونئتیك حادیثه‌لر: آرواد- آورات، اونونلا-اوننا، اونلار-اوللار، توتسونلار-توسسونلار، قارانلیق-غئراننیخ؛ آچیرلار-آچیللای، كسیرلر- كسیلله؛ اولسا- اوسسا، میثلی-میسسی؛ قیزیملا-قیزیمنان؛ آشدیلار-آششیلا؛ شالوارین- شاللاین؛ دؤرت-دؤت، قورت-گوت؛ بلكه- بكه؛ لعنت-نئهلت، پالتارین-پارتارین و س. بو جسور سس حادیثه‌لری چوخدور. 

  مورفولوژی فرقلنمه‌لر ده حال سیستئمینده اؤزونو گؤستریر: باشینا-باشووا، آللاهینا- آللاهووا، باشینا-باشان. ایندیكی زامان: گئدیر-گئدئی، گئدیر-گئدیی.تاریخن تورك دیللرینده ایندیكی زامانین مورفولوژی گؤستریجیلری چوخ اولموشدور. بیله‌سووار شیوه‌سینده دانیشانلار دا- ائی فورماسینی قورویوب ساخلاییبلار: اولئی، دورئی، باخئی و س. بو فورمالارین تاریخی كؤك و عنعنه‌لری اؤیره‌نیلمه لیدیر. كئچمیش زامان فورماسی: ایتیبدیر-ایتیت، یانیبدیر-یانیت و س. دئمك، كئچمیش زامان بو دیالئكتده -ایت،-ایت شكلینده تظاهور ائتمیشدیر. 

  قاینادیریق فعلی بیرینجی شخصین جمعینده دیر. اونلار- ایرانین بیله‌سووار شیوه‌سینده بو فورمانی «قاینادویوخ» شكلینده ایفاده ائدیرلر. -لار،-لر جملیك بیدیرن شكیلچی بیزیم دیلدن فرقلی گؤستریجی ایله دئییلیر: آداملار-آدامنای، قیزیللار-قیزیللای. 

  اصلا سونگورلو اولان بیر توركله-موعلیمله كلینیكادا تانیش اولدوم. ایلك دفعه  ائشیتدیگیم اوچون سونقور توركلری باره ده اوندان معلومات آلماق ایسته‌‌دیم: «اغا، ایرانین كیرمانشاه شهریندن 70 ك‌‌‌م قوزئیه دوغرو سونگور آدلانان بیر شهر وار. بو شهرین اهالیسی سونگور توركجه‌سینده دانیشیرلار. سونگور توركلری مونقوللار دؤنمینده بو بؤلگه‌یه گله‌رك مسكونلاشمیشلار. دانیشیغیمیزدا خئیلی سایدا مونقول كلمه‌لری ده قالیب. بو دیل یوخ‌اولما تهلوكه‌سی قارشیسیندادیر. یؤره‌ده یاشایان فارس و كوردلر طرفیندن سیخیشدیریلیر. سونگور توركلری دئیرلر: جئیرانلار قاتار گئلئر، دینجه لیب یاتار گئلئر. یاتاختان سو ایچمئیئ، دؤزئر گون باتار گئلئر. قاراداغین آلچاسی دؤشئنیبدی خالچاسی، بیر گؤزل قیز سئمیشئم، قیزیل گولون قونچاسی». 

  ایرانداكی تورك دیالئكتلری بیر-بیریندن اساس اعتیباری ایله فونئتیك واریانتلارا گؤره فرقله‌نیر. آذربایجان، سونگور (سونكور)، خوراسان، قاشقای، خالاچ توركجه‌لری بو و یا دیگر دیل جهتینه، سویییه‌لرینه گؤره بیر-بیریندن سئچیلیر. آما بونلارین آراسیندا خالاچلارین دیلی ان چوخ فرقلیلیك كسب ائدیر. حتّی قاشقای و سونگور توركجه‌لری آذربایجان توركجه‌سی‌نین شیوه‌لری كیمی قئید و تثبیت اولونور. 

  سؤزون دوزو، ایران آذربایجانلیلارین دیالئكتلری، شیوه‌لری حاقیندا یازیلان تدقیقاتلاردان خبرسیزیك. توركییه ده بو مؤوضویا ماراق گوجلو اولموش، بیر سیرا تدقیقاتلار آپاریلمیشدیر. تقدیر اولوناسیدیر كی، 2012-جی ایلده توركییه نین حاجیتپه اونیوئرسیتئتینده 4. اولوسلاراراسی توركییات آراشتیرمالاری سئمپوزییومو «دیللری و كولتورلری یوخ اولما تهلوكه‌سینه معروض تورك توپلولوقلاری» آدلی تدبیر كئچیره‌جك. یونئسكو خطی ایله موعین اولونموشدور كی، دونیادا 6700 دیلین یاریسی یوخ اولماق اوزره دیر. اونلارین ایچریسینده قاشقای و سونقور توركجه‌سی، خوراسان و خالاچ توركجه‌لری ده واردیر. اودور كی، بو توركجه‌لرین متنلرینی توپلاماق، اونلارین لئكسیك-قرامماتیك اینجه‌لیكلرینی اؤیرنمك یاخشی اولاردی. 

  موشاهیده‌لریم گؤستردی كی، بو دیلین فونئتیك، لئكسیك، قرامماتیك و س. خوصوصیتلرینی دریندن اؤیرنمك اوچون آذربایجاندا مركز اولان دیلچیلیك اینستیتوتوندا خوصوصی بیر قروپ یارادیلمالیدیر. بو قروپ ایرانین كندلرینده، ایالتلرینده، شهرلرینده موختلیف طبقه‌دن اولان اینسانلارلا گؤروشمه‌لی و اونلارین صؤحبتلری اساسیندا آیری-آیری دیالئكتلرین تیپیك و خاراكتئریك خوصوصیتلرینی اؤیرنمه لیدیرلر. 

  ایران توپونیملری حاقیندا آز یازیلیب. بو توپونیملرین تورك و فارس لایی تدقیق اولونمالیدیر. 

  چاتیشمایان تدقیقاتلارا یول آچیلمالیدیر. قوزئی و گونئی آذربایجانلیلاری‌نین دیل و دیالئكتلری موقاییسه اولونمالیدیر. مین ایللیكلر بویو دیلین درین قاتلاریندا اؤزونه یئر ائتمیش عومومی و فرقلی جهتلر موعینلشدیریلمه‌لیدیر. متنلر موختلیف دیالئكتلردن توپلانمالی و موقاییسه ائدیلمه لیدیر. ایرانین موغانی ایله بیزیم موغانین شیوه‌لری قارشیلاشدیریلمالیدیر. 

  قایناقلار 

  1.     عبدوللایئو ه. دیل، سییاست، سوسیال ترقّی. باكی، 1986. 

  2.     آغچایلی آ. باشی بَلالی دیلیمیز. «وارلیق»، سایی 87، 1993، س. 60-64 

  3.     بلاگا رافائل. ایران خالقلاری: أل كیتابی، 1997. 

  4.     بوزكورت فوات. توركلرین دیلی. آنكارا، 1999. 

  5.     جواد هئیت. سونگور توركلری\توركلر. آنكارا، 2002، س. 675-678 

  6.     جعفروو نیظامی. آذربایجان ادبی دیلی: شیمالدا و جنوبدا. سئچیلمیش اثرلری. بئش جیلدده، بیرینجی جیلد، باكی، عئلم، 2007، س 235- 313 

  7.     چئلیك موهیتتین. قاشقای توركچه‌سی. دوكتورا تئزی. مالاتیا، 1997. 

  8.     دوئرفئر گئرهارد. ایرانداكی تورك دیللری اوزه‌رینه گؤتتینگئندئ یاپیلان آراشتیرمالار ااوزه‌رینه. تورك دیلی، سایی 489، ائیلول آنكارا، 1992، س. 264-266 

  9.     دوئرفئر گئرهارد. ایرانداكی تورك دیللری. تدای-بئللئتئن، آنكارا، 1969، س. 1-11 

  10.   ارجیلاسون آ.بیجان. قارشیلاشتیرمالی تورك لهچه‌لری سؤزلوغو. آنكارا، 1991. 

  11.   اولییا چلبی. سیاحاتنامه‌‌سی. دؤرد (هاز: ی.داغلی، س.كاهرامان). یاپی كرئدی یایینلاری، ایستانبول، 2001. 

  12.   فرزانه. م.آ. آنا دیلیمیز و میلّی وارلیغیمیز اوغروندا موباریزه‌لر دفتریندن. «وارلیق» (سایی 93)، 1994، س. 78-79 

  13.   گئجه ك.مئحمئت. سراپ آغزی. قازی اونیوئرسیتئسی سوسیال بیلیملر ائنستیتوسو، یاییملانمیش یوكسك لیسانس تئزی. آنكارا، 1985. 

  14.   هاجییئو ت.ای. آذربایجان ادبی دیلی تاریخی. ایكی حیصه ، باكی، 1987. 

  15.   خلیلزاده امیر. ایران آذربایجانی دیالئكت و شیوه‌لرینده آهنگ قانونو. فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو علمی درجه‌سی آلماق اوچون تقدیم ائدیلمیش دیسسئرتاسییانین آوتورئفئراتی. باكی، 2010. 

  16.   خودییئو نیظامی. آذربایجان ادبی دیلی تاریخی. باكی، 1995. 

  17.   قدیر گول‌دیكن. ایراندا یاشایان 33 میلیون توركو دوشونونوز. «اذربایجان»، سایی 322، 1998، س. 47-48 

  18.   كالافات یاشار. ایران توركلوغو. ایستانبول، 2005. 

  19.   كازیموو غضنفر. سئچیلمیش اثرلری. 10 جیلدده، آلتی جیلد، باكی، «نورلان»، 2009. 

  20.   كئیهانی منوچهر. قاشقایلارین تاریخ و ائتنوگرافییاسی. شیراز، 2000. 

21.     Kıral Filiz. Das Gesprochene Azerbaidshanisch von İran, eine Studie zu den Syntaktishen Einflüssen des Persishen. Viesbaden, 2001.

  22.   Гاджиев Т.И. اوтнوшение истوрическوй диاлектوлوгии к диاлектاм в услوвиях дифференсирوвاннوгو языкا. Душاнбе، изд. «Дوниш»، 1984. 

  23.   مممدوو محرم. آذربایجان دیلی‌نین تبریز دیالئكتی. درس وسایتی. باكی، 2008. 

  24.   رحیموو آغارحیم. كؤورك قلبین تیتره‌ییشلری. باكی: بقو نشریاتی، 2011. 

  25.   رحمان پوراكبر خئیاوی مؤحسون اوغلو. شومئر و اورال-آلتای دیللری‌نین تاریخی-تطبیقی ایلگیلری. فیلولوگییا عئلملری نامیزه‌دی عالیملیك درجه‌سی آلماق اوچون تقدیم ائدیلمیش دیسسئرتاسییانین آوتورئفئراتی. باكی، 2006. 

  26.   سارای مئحمئت. تورك-ایران ایلیشكیلئری. آنكارا، 1999. 

  27.   ساریكایا ماحموت. گونئی آذربایجان توركچه‌سی گرامئری. یایینلانمیش دوكتورا تئزی، ائرجییئس اونیوئرسیتئسی، كایسئری، 1998. 

  28.   صرافی آ.ایران توركلری‌نین دیلی و فولكلورو. «وارلیق»، سایی 114-3، 1999، س. 60-71 

  29.   یاشار م.آ. دانیشیق دیلی-یازی دیلی. «وارلیق»، سایی 2، 1979، س. 3-7 

  30.   زؤهتابی م.ت. ایران توركلری‌نین اسكی تاریخی. تبریز، 1371. 

   كؤچورن: عباس ائلچین