حسن بیگ زردابی و اسماییل بیگ قاسپیرالی ایدئیالاری‌نین وحدتی، طالع بنزرلیگی  

       میلّی دوشونجه و میلّی ایدئیانی اینکیشاف ائتدیره‌رک میلّتین ایستیقلالی اوغروندا موباریزه آپاران ضیالی‌لار خالقین توکنمز، زنگین خزینه‌سی‌دیر. ائله بونا گؤره ده 19. عصرین ایکینجی یاریسیندان باشلایان میلّی شوعورون اویانیش مرحله‌سیندن آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین یارانماسینا قدر اولان زنگین تاریخی دؤور اینکیشاف تاریخیمیزین اینتیباه مرحله‌سی کیمی دَیرلندیریلیر. چونکی بو دؤورون ایجتیماعی-سیاسی، کولتورولوژی، معاریفچی، ادبی-بدیعی اینکیشافی‌نین میلّی موباریزه حرکاتی ایله اوزلاشماسی تاریخی حادیثه‌‌نین باش وئره‌جگینی ثوبوت ائدیردی. حسن بیگ زردابی‌دن باشلایان  " ایتیحادی-ایسلام "  یولوندا موباریزه م.شاهتاختلی، ع.حسین‌زاده، ا.آغاوغلو، ع.توپچوباشوف، ن.نریمانوف، ج.محمدقولوزاده و باشقا میلّی دوشونجه آداملارینی یئتیشدیردی.  

  میلّی موباریزه‌یه قوشولماق ایجتیماعی تفکّوره مالیک اولماغین ائله مرحله‌سی‌دیر کی، بؤیوک ایدئیالارلا یاشایان شخصیت‌لر فعالیت‌لری، هم ده منسوب اولدوقلاری درین معنویات‌لاری ایله عئینی روحون داشیییجی‌لاری اولدوقلارینی ثوبوتا یئتیره بیلدیلر.   

  روح و دوشونجه بیرلیگی میلّتین خیلاصی یولوندا موتشکّیل‌لیگین اساسینا چئوریلدی. میلّته سئوگی، خالقا صداقتلی اؤولاد اولماغین ضیالی‌لیق نومونه‌سی، میلّی اینکیشافین، ایجتیماعی موباریزه‌نین سیستملی، مرحله‌لی اینکیشاف تکامولو –  " ایتّیفاق یارادیلماسی "  فیکری زردابی‌نین میلّی موجادیله‌ده بوتون ضیالی‌لارا پروقرام-تؤوصیه‌سی ایدی. 

  زردابی‌نین ایدئیالاری عوموم روسیه تورکلری‌نین میلّی ایستیقلال دوشونجه‌سینده بؤیوک شؤعله‌لرله آلوولانان بیر اوجاقدان پایلانان اودا بنزه‌ییردی. ائله بیر اودا کی، یئتیشدیگی هر بیر اوجاقدا مینلرله کؤنول‌لری میلّت سئوگیسی‌ ایله آلوولاندیراجاقدی. ائله بونا گؤره ده ح.زردابی‌دن، یعنی  " اوجاغین "  اصل منبعییندن باشلامادان ای.قاسپیرالی یارادیجی‌لیغینا کئچه بیلمه‌مگیمین سببینی آچماغا چالیشاجاغام. 19. عصرین سونو – 20. عصرین اوّل‌لرینده عوموم‌روسیه تورکلری‌نین میلّی دوشونجه و میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین  " فیکیر آتاسی "  و موعلیمی ح.زردابی‌ اؤز ایدئیا و آرزولارینی مینلرله یاخیندا، اوزاقدا یاشایان سویداش‌لارینا سخاوتله اؤتوره بیلمیشدی.

  اونون فیکرینجه، معاریفچی‌لیکدن باشلایان میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی میلّتین ترقّی‌سینی دیل، دین و میلّت کونتکستینده ایره‌لی‌یه  دوغرو آپاراراق دونیانین تکامول پروسه‌سینده اؤز یئرینی توتماغی قارشیسینا مقصد قویمالی‌دیر.    

 ​

میرزه‌ بالا محمد‌زاده‌‌نین دونیاگؤروشونده  تورکچولوک، آذربایجانچی‌لیق و ایستیقلالچی‌لیق 

  دوکتور فایق علی اکبرلی        

    آذربایجان تورک موتفکّیری میرزه بالا محمدزاده (1898-1959)  باکی‌نین قالا کندینده دونیایا گلمیش، اوّلجه 7-جی  " روس-تاتار "  مکتبینده و م.محمودبیلی‌نین رهبرلیک ائتدیگی  " روشدیه " ده  اوخوموش،  1915-جی ایلده باکی پولیتکنیک تکنیکومونون اینشاات-معمارلیق بؤلمه‌سینه داخیل اولموشدور. تکنیکومدا اوخودوغو دؤورده  " محمدیه "  کومیته‌سینه داخیل اولان محمدزاده یاخین دوستو جعفر جبارلی ایله بیرلیکده بو تشکیلاتین فعالیتینده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیر.

  او، م.ا.رسول‌زاده‌نین تؤصیه‌‌سی ایله  " آچیق  سؤز "- ه مقاله‌لر یازماغا باشلامیش، عئینی زاماندا  " قورتولوش " ،  " دوغرو سؤز "  کیمی درگی و قزئت‌لرده مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدیر. 1917-جی ایل 2-جی روسیه  اینقیلابیندان سونرا  " اتفاق متعلّمین "  و  " گنجلر صداسی "  درگی‌لری‌نین  فعال یازارلاریندان اولان میرزه بالا  " موساوات "-آ عوضو اولموشدور. جومهوریت دؤورونده محمدزاده  " گنجلر یوردو "  درگیسی‌نین رداکتوررو اولوب، 1919-جو ایلین اوکتوبروندا  " موساوات "-ین 2-جی قورولتاییندا پارپارتیانین باکی کومیته‌سی‌نین عوضوو سئچیلمیشدی.   

​

آذربایجان ادبیاتیندا ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسیندا ادبی مجلیس‌لرین رولو 

 تنزیله رستم خانلی 

اؤزت

  اون دوققوزنجو عصرین اوّلینده روسیه‌نین ایشغالچی‌لیق سیاستینه قارشی خالقین موقاویمت و دیره‌نیشی ایله باشلانمیش اینتیباه عصرین  ایکینجی یاریسیندان اعتیباراً تورک میلّی تفکّورونده‌کی  ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اوروپا معاریفچی‌لیک و تنقیدی رئالیزم باخیش‌لاری ایله سنتزی نتیجه‌سینده آذربایجاندا اؤزونه‌مخصوص، شرقده و غربده آنالوقو اولمایان، آذربایجان  " فردیّتچی‌لیگینی اؤزونده احتیوا ائدن "  ایسلام-تورک-اوروپا مضمونلو بیر دموکراتیک حرکات فورمالاشدیردی.  آذربایجان نه شرقده کی  رادیکال ایسلام ماهیتلی موستقیل‌لیک حرکات‌لارینی، نه غربده کی  میلّتچی و میلّتچی اولدوغو قدر آتئیست و غرب کوسموپولیتیزم روحلو کومونا ایدئیالارینا کؤکلنمیش اینقیلابی چئویریلیش‌لر یولونو اؤز  موستقیل دؤولتچی‌لیک آرزولارینا ایدئال سئچمه‌میشدی. آذربایجان تام فرقلی، اونون فردی‌لیگینی، اؤزونه‌مخصوص‌لوغونو آچیق شکیلده ایفاده ائدن، آیدین‌لاری‌نین، او جومله‌دن ادبیاتی‌نین، تاریخی‌نین، فلسفه‌سی‌نین روحوندان گلن هومانیست،   اینسانی دَیرلری جمعیت حیاتیندا آپاریجی قووّه‌یه چئویرمک آماجیندا اولان بیر دؤولت اوغروندا عملی فعالیت  مئیدانینا گلیب چیخمیشدی. میرزبالا محمدزاده  " آذربایجان میلّی منشورو "  آدلی مقاله‌سینده همین یولون  یولچولاری‌نین عوض‌سیز خیدمت‌لرینی آشاغیداکی کیمی قئید ائتمیشدیر: " آذربایجان میلّی منشورونون خولاصه‌سی، ایستیقلال فیکری‌نین تأسیسینده واقف‌دن توتموش جاویده قدر، ذاکردن باشلامیش جاوادا قدر، میرزه فتحعلی‌دن اوزئییره  کیمی،  " اکینچی "-دن  " آذربایجان "-آ و  " یئنی قافقازیا " یا " دک هر بیری‌نین اولدوقجا بؤیوک رولو و دَیری 

  اولموشدور. 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین اینکیشافی، میلّی شوعورا حاکیم کسیلمه‌سی و موستقیل دؤولتچی‌لیگه ایستیقامتلنمه‌سی بیر سیرا جیدی حادیثه‌لرله شرط‌لنمیشدیر. اونلاردان بیری آذربایجان تورکجه‌سی‌نین فارس و عرب دیل‌لریندن قاباغا کئچمه‌سی: هم تدریس پروسه‌‌سینده‌، هم درس‌لیک‌لرده، هم بدیعی ادبیاتدا، هم ده یئنی مئیدانا چیخان مطبوع نومونه‌لرده اؤز یئرینی توتماسی ایدی. دیگر بیر مقام ایسه، ا19.عصرین ایکینجی اون‌ایل‌لیگیندن باشلایاراق فورمالاشان،ایجتیماعی شوعور، میلّی اؤزونودرک پروسه‌سی اوزرینده اؤز جیدی تاثیرینی قویان و تزاریزمین آپاردیغی روس‌لاشدیرما، مسیحی‌لشدیرمه‌سیاستینه قارشی بیر موقاویمت مرکزی کیمی تشکّول تاپان ادبی مجلیس‌لرین  ‌فعالیت شبکه‌سی‌نین گئتدیکجه گئنیشلنمه‌سی، تکجه قلم اهلینی دئییل، علمه، معاریفه هوسی اولان هر کسی اؤز جرگه‌سینده بیرلشدیره‌رک ایجتیماعی فیکرین فلاقمانینا چئوریلمه‌سی ایدی. ندنسه 19. عصرده ایستیقلال ایدئیاسی‌نین فورمالاشماسی باره ده یازان مؤلیف‌لرین چوخ آز قیسمی همین پروسه‌لرده بو ادبی مجلیس‌لرین رولونا توخونموش، اکثر حالدا ایسه، اونلاری کلاسیک عروض‌چولوق، ایجتیماعی حیاتدان اوزاق موحافیظه‌کارلیق اوجاق‌لاری کیمی تقدیم ائتمیشلر. 

  اصلینده ایسه، 19. عصر ایستیقلال ایدئیاسی یا بو مجلیس‌لرده مئیدانا چیخمیش، یا دا بو مجلیس‌لرده فعالیت گؤسترمیش اینسان‌لارین ادبی-علمی، بدیعی-پوبلیسیستیک، ایجتیماعی-سیاسی فعالیتیندن نشأت تاپمیشدیر. 

  آچار سؤزلر: ادبی مجلیس‌لر، آذربایجان ادبیاتی، ایستیقلال دوشونجه‌سی، دؤورون ادبی شخصیّت‌لری، تورکچولوک ایدئیالاری. 

علی سعاوی (د. 8 دسامبر 1839 ایستانبول- اؤ. 20 مه 1878 ایستانبول)  عوثمانلیدوشونورو و یازیچیسی‌دیر. تورکچولوکفیکیری‌نین ایلک ائیلمچیسی اولاراق قبول ائدیلر. [۱]   

  2. عبدالحمیده قارشی ائتدیگی باشاریسیز کودتا گیریشیمی ایله بیلینن بیر  تاریخی شخصیت‌دیر. بو اولایدان یانا بیله‌سینه  " ساریقلی قیامچی "  دئییلمیشدیر.    

  عوثمانلی دؤولتی‌نین سیاسی و ایجتیماعی چتین‌لیک‌لرینه حل تاپماق اوچون چوخ دوشونوب داشینمیش، ایسلامی قایناق گؤتوره‌رک تورکچو، تورانچی گؤروش‌لر قارشی‌یا قویموش بیر آدام ایدی. سولطان عبدالعزیز دؤنمینده گنج عوثمانلی‌لار ایله بیرلیکده پاریس و لندن‌ده اولدی؛ حؤکومت علئیهینه یازی‌لار یازدی؛ قزئت چیخارتدی. عبدالحمید دؤنمینده  یوردا دؤنموش؛ بیر مودّت قالاتاسارای سولطانیسی مودیرلیگی ائتمیشدیر. بو وظیفه‌دن آلیندیقدان سونرا ایشسیز اولدوغو سیرادا تشکیلات‌لاندیردیغی بیر نئچه یوز آدام ایله چیراغان سارایینی باساراق 5. مرادی تاختا کئچیرمک ایسته‌دی؛ بو جهدی اثناسیندا یئددی سککیز حسن پاشا طرفیندن باشینا آلدیغی چوبوق ضربه‌سی ایله اؤلدو. 

آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی و محمد امین رسول‌زاده

دوکتور فایق علی اکبرلی

   آذربایجان تورکچولوگو مفکوره‌سی میلّی آزادلیق حرکاتی‌نین تکامول پروسه‌سی‌نین منطیقی نتیجه‌سی اولماقلا یاناشی، ۲۰-جی عصرین اوللرینده دونیادا باش وئر‌ن موهوم حادثه‌لر (بالکان ساوا‌شی، ۱-جی دونیا ساواشی، ۲-جی روس بورژوا اینقیلابی و س.) و بیر سیرا دیگر عامیللر (میلّی اؤزونودرک، اینقیلابی ایدئیالارین گوجله‌نمه‌سی، چار روسیه‌سینی اسارتی آلتیندا اولان موختلیف خالقلارین آزادلیق حرکاتی) موهوم رول اوینامیشدی. محض بو تاریخی اولایلارین و میلّی آزادلیق حرکاتلاری‌نین تأثیری آلتیندا قوزئی آذربایجانداکی میلّی روحلو ایسلامچیلار-تورکچولر، لیبراللار و اینقیلابچیلار واحید عقیده اطرافیندا بیرلشه‌رک میلّی-موستقیل تاکتیک یوروتمگه باشلامیشلار. بو دؤورده‌کی حادثه‌لرین گئدیشی ایسه ایدئیا باخیمدان میلّی لیبراللارین و تورکچولرین، تاکتیک باخیمیندان ایسه میلّی اینقیلابچیلارین (مارکسیستلرین) دوزگون یول توتدوغونو تصدیق ائتمیشدی. آذربایجان تورکچولوگونون یارانماسیندا و اینکیشافیندا دا اساس تکان‌وئریجی، کاتالیزاتور رولونو ایسه تورکچولوک، ایسلامچیلیق و موعاصیرلشمک کیمی ایدئیا خطلری اوینامیشدیر.