​

محمدامین بوغرانین یاشاییشی و دوغو تورکیستانین موستقیل‌لیگی اوغروندا آپاردیغی موباریزه‌لر

محمدامین بوغرا ( 1901 خوْتن- 1965 تورکیه)، اویغور سیاستچی و یازیچیسی، دوغو تورکیستان ایسلام جومهوریتی‌نین قوروجوسو و ایلک جومهور باشقانی‌ ایدی.

گیریش

   محمد امین بوغرا، 1901-جی ایلده دوغو تورکیستا‌نین خوتن شهرینده سایقین بیرعاییله‌ده دونیایا گلدی. بؤلگه‌‌نین ساییلمیش دین عالیملریندن اولان آتاسی پیرعابدین حاجینی کیچیک یاشدایکن ایتیردی. دؤرد قارداش و ایکی باجیسییلا بیرلیکده آناسی سکینه بانو خانیمین تربیه‌سی آلتیندا بؤیودو. سکینه بانو خانیم ایسه، 1863-جو ایلده خوتن بؤلگه‌سینده موستقیل خوتن خانلیغینی قورموش اولان عبدالرحمان پاشا‌نین 2. گؤبکدن نوه‌سیدیر. 9 یاشیندا خوتن‌ده ایلک تحصیلینی آلارکن 10 یاشیندا آناسینی ایتیردی و عمیسی‌نین حیمایه‌سینه گیردی. 22 یاشیندا ایسه قاراقاش ناحیه‌سینده‌کی او دؤورون مشهور مدرسه‌لرینده یوکسک دین تحصیلینی عرب و فارس دیللرینده تاماملادی. 1922-1930 ایللری آراسیندا خوتن و قاراقاش ناحیه‌لرینده تفسیر و حدیث مؤوضولاریندا موعلّیم اولاراق وظیفه یئرینه یئتیردی. 
   محمدامین بوغرا یوکسک علمی و ناطیق‌لیک قابیلیتیندن اؤتری قیسا زاماندا بؤلگه‌ده اون قازاندی. اویغور تورکلری طرفیندن حؤرمتلی و نوفوزلو دین آداملارینا وئریلن حضرتیم عونوانییلا خاطیرلاندی. گونوموزه قدر محمد امین بوغرا، دوغو تورکیستاندا محمد امین حضرتیم اولاراق یاد ائدیلیر. گنج یاشدایکن عربجه و فارسجا دیللرینده شعرلر یازماغا باشلامیشدی. او دؤورلرده دوغو تورکیستاندا یئنی- یئنی اینکیشافا باشلایان تحصیلده موعاصیرلشمه فعالیتلرینه آکتیو اولاراق قاتیلدی. حتّی اؤزو ده تورکیه‌دن گلن موعلّیملردن بیر مودّت موعاصیر علم تربیه‌سی آلمیشدی. 
   محمد امین بوغرا، گنج موعلّیم و طلبه‌لری تشکیلاتلاندیریب وطنینی ایشغال ائدن چین حاکیمیتی‌نین دهشت وئریجی ظولم و باسقیلارینا قارشی چاره‌لر آختاردی. چین ایشغالچیلاری‌نین ظولمو حددن آشماقدا ایدی. اویغور تورکلری ان ساده اینسان حاقلاریندان بئله محروم ائدیلمیشدیلر. اصلینده چوخ ضرر چکمیش وضعیتده اولان اکینچیلر و اصنافلار آغیر وئرگیلردن باشقا چین اوردوسونا و بیگلره (چینلی بوروکراتلارا) "آلوانگ سئلیک" آدییلا خراجلیق اؤده‌مک مجبوریتینده ایدیلر. بو حاقسیزلیغا قارشی یوکسلن سسلر درحال قانلی بیر شکیلده سوسدورولوردو. 

​

موسلمان تورکلرده شامانیزم قالیقلاری

عبدالقادر اینان

کؤچورن: عباس ائلچین

خوراسان و گورگان تورکلری‌نین، یعنی ایران-توران حودودونداکی تورکلرین ایسلام اوردولارییلا خلیفه عمر زاما‌نیندا تماسدا اولدیقلارینا دایر خبرلر واردیر. طبری‌نین نقل ائتدیگی بیر روایته گؤره گورگان بیگی اولان تورک صول ایله عرب سرکرده‌سی سوید ابن مقرن (قاهیره 1939 نشری، سُوِید، جوزء 3 ص. 233)  هیجرتین 18. ایلینده (م. 639) بیر موقاویله باغلامیشدیلار. (طبری، لیدئن چاپی ص. 658). بو روایت دوغرو ایسه تورکلرله عربلرین قارشیلاشمالاری قادیسیه ظفریندن ایکی ایل سونرا و نهاوند ظفریندن دؤرد ایل اؤنجه اولموشدور. خوراسانداکی تورک بیگلریندن نیزک تارخان و توخاریستانداکی قارلوق یابغوسو عرب اوردولارییلا هیجرتین 31. ایلیندن اعتیباراً بعضاً ووروشدولار، بعضاً ده باریشدیلار. نهایت، حجّاج‌ین و اونو سرکرده‌لریندن قُتَیبه‌نین سرت و مرحمتسیز سیاستلری خوراساندا گووه‌نی تأمین ائتدی. عربلر ماورالنهره گیردیلر. بوخارا و سمرقند فتح ائدیلدی. قُتَیبه‌نین موظفر اوردولاری هیجرتین 95 (م. 713) ایلینده فرغانا و داشکند اوزرینه گئتدی. بوخارادا بیر بوتخانا مسجیده چئوریلدی.
ایسلام اوردولارییلا ایلک تماسا گلن تورکلر زردوشت، بودا، مانی و قیسماً نسطوری مسیحی دینینده ایدیلر. [1] ایسلام دینی بونلار آراسیندا چوخ یاواش یئرلشیردی. بوخارا و سمرقند فتحیندن سونرا عربلر، کیچیک تورک بیگلیکلری ایله دئییل، بلکه بؤیوک تورک خاقانلیغی اوردولارییلا قارشیلاشدیلار. بو تورکلر شامانیست ایدیلر. دوغو کؤک تورک (گؤک‌تورک) اوردوسو ایسلام طرفیندن فتح ائدیلن سوغد اؤلکه‌سینه، یعنی سمرقند چئوره‌سینه گیردیلر. اورخون یازیتلاریندا بو اولای ذیکر ائدیلمکده‌دیر. باتی کؤک تورک (تورگَش) خاقانی سوْلوُ ایسلام اوردولارینا اوزون مودّت، هیجرتین 119. ایلینه قدر، موقاویمت گؤستردی. [2] عربلر بو خاقانا ابومزاحم، یعنی " ووران اؤکوز" ،لقبینی تاخدیلار. 
هیجرتین 3. عصرینده ماورالنهر ایسلام مملکتی اولدو. فرغانادا و آشاغی سیردریا بویلاریندا موسلمان تورکلر چوخالدی. بونونلا بیرلیکده ایسلامیتین تورکلر آراسیندا یاییلماسی آنجاق هیجرتین 4. عصرینده اولدو. 
ابن فضلان، هیجرتین 310. ایلینده، تورک بولغار خانلیغینا گئدرکن قالابالیق اوغوز بویلاری و باشقیرد تورکلری ایچیندن کئچمیش، بونلارین یاشاییشلارینا، عنعنه و عادتلرینه دایر موفصّل معلومات وئرمیشدی. [3] اونون توصیفینه گؤره اوغوزلار و باشقیردلار شامانیست ایدیلر. اؤلولر کولتو، سو کولتو، دفن و یوغ (ماتم) تؤرنلری عئینیله 8. عصرده‌کی کؤک تورکلرده‌کی کیمی ایدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام دینی تاثیری آلتینا گیرمیش اولوردولار. موسلمانلارا خوش گؤرونمک اوچون کلمه‌‌ شهادتی سؤیله‌ییردیلر، "بیر تانری" دئییردیلر. آشاغی سیردریا حؤوضه‌سینده ایسلام سورعتله یاییلماقدا ایدی، سلجوق سوباشی بو شامانیست سویداشلاریندان آیریلیب موسلمانلارا قاتیلدی، اونون نوه‌لری زاما‌نیندا بوتون اوغوزلار موسلمان ساییلدی. 
ابن فضلان‌ین سیاحتیندن 30-40 ایل سونرا قاراخانلیلار دؤولتی بیردن-بیره تورک ایسلام دؤولتی اولاراق مئیدانا چیخدی. منکیبه‌یه گؤره قاراخانلیلاردان ایلک موسلمان اولان خاقان ساتوق بوغراخان ایدی (وفاتی 955). روایته گؤره اونون زاما‌نیندا ایکی یوز مین چادیر تورک خالقی موسلمان اولموش ایمیش. هر حالدا بو تورکلر آراسیندا ایسلام مورشید و داعیلری چوخدان بری فعالیتده اولموش اولسالار گرک. خوصوصیله اموی‌لر سلطنتینه دوشمن اولان پارتیلر، تورکلرین یاردیمینا گووه‌نیردیلر. بو یئنی موسلمان تورکلرین چوخو شوبهه‌سیز کی شامانیستلردن ایدی. بودیست و مسیحی تورکلرین تئیمور دؤورونه قدر موقاویمت گؤستردیکلری معلومدور. 
بو گون تورک میلتی‌نین یوزده دوخسانی موسلماندیر. بونلارین هامیسی عئینی تاریخده موسلمان اولموش دئییلدیرلر. حتّی عئینی قؤوم اولان اوغوزلارین تامامیله ایسلاملاشماسی ایکی عصر بویونجا داوام ائتمیشدیر. قیپچاق چؤللری‌نین ایسلاملاشماسی 9. عصردن 14. عصر باشلارینا قدر سورموشدور. 

عالم صبیان (درگی)

"عالم صبیان"- 1906-1912 ایللرینده  قیریمتاتار دیلینده،باغچا‌سارای‌دا چیخان اوشاق درگی‌سی ایدی. "اوشاقلار دونیاسی" آنلامیندا اولان " عالم صبیان"، اسماعیل قاسپرالی‌نین مطبعه‌سینده، "ترجمان" قزئتی‌نین علاوه‌سی اولاراق باسیلیب نشر ائدیلیردی. روسیه تورکلری‌نین ایلک اوشاق درگی‌سی اولان "عالم صبیان" دا، گولونج حکایه‌لر، تاپماجالار، ناغیل‌لار و چئشیدلی یازیلاری اوخوماق اولاردی. بونلار هم اوشاقلار هم ده موعلّیملرین فایدالانماسی اوچون ایدی.

"عالم صبیان"، اوشاق درگیسی‌نین 1911.نجی ایلینده چیخان ساییلاری(PDF)؛ Alemi-sibyan çocuk dergisinin,1911-ci yılında çıkan sayıları 

 یازان : عباس ائلچین شنبه ۱۳۹۸/۰۳/۱۸ 

چاناق قالا ساواشی

چاناق قالا ساواشی (تورکجه:  Çanakkale Savaşı اینگیلیسجه: Gallipoli Campaign) بیرینجی دونیا ساواشی اثناسیندا 1915-1916-جی ایللر آراسیندا عثمانلی دؤولتی ایله آنتانتا دؤولتلری(اینگیلس، فرانسه، آنزاکلار  ( آراسیندا باش وئرن دنیز و قورو دؤیوشو. ایتّیفاق دؤولتلری عثمانلی دؤولتی‌نین پایتاختی ایستانبولو آلاراق بوغازلارین ایداره‌سینی اله کئچیرمک، روسیه ایله اعتیبارلی قیدا و حربی تیجارت یولو آچماق،آلمان موتّفیقلریندن بیرینی ضعبفلتمک مقصدی ایله ایلک هدف اولاراق چاناق قالا بوغازینا گیرمیشلر. آنجاق هوجوملاری مووفّقیت‌سیز اولموشدور و ایکی طرفین ده چوخ آغیر ایتکیلر وئرمه‌سی ایله ایتّیفاق دؤولتلری گئری چکیلمیشلر. بو دؤیوش محو اولما وضعیتینده اولان بیر اؤلکه‌‌نین مؤحتشم غلبه‌سی کیمی اولاراق افسانه‌لشمیش، هر وطنداشین خاطیره‌سینده قالمیشدیر. بیر میلّتین گوجونو اورتایا چیخاراراق نه‌لر ائده بیله‌جگینی گؤسترمیش بو دؤیوش تورک قورتولوش ساواشینا دا تاثیر ائتمیشدیر.تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرااینگیلیس و فرانسه‌ دونانمالاری‌نین گئری چکیلمگه مجبور ائدیلدیگی گون، یعنی 18 مارت چاناق قالا شهیدلرینی آنما گونو اولاراق ائلان ائدیلمیشدیر. موتّفیقلر اوچون ایسه بو دؤیوش، عسگری باجاریقسیزلیق و فلاکت سیموولو اولاراق ساییلمیشدیر. ائریک بولک طرفیندن یازیلان دؤیوش علئیه‌داری ماهنیسی " And The Bant Played Waltzing Matilda " بو دؤیوشله علاقه‌داردیر.

عثمان باتور

کؤنوللر فاتئحی دیلشاد خاتون 
نامیق حاجی‌حئیدرلی

   تاریخده ایکی اونلو، تورک سویلو دیلشاد خاتون اولوب. بیری 14-جو یوزایللیکده آذربایجان اراضیسینده یاشاییب. موغول اصلیللی چوبانلیلار (چوبانیلر) سولاله‌سی‌نین سارای منسوبو اولوب. اؤنجه سولطان ابو سعید باهادورون، سونرالار باهادور اؤلندن سونرا ایسه، شئیخ حسن جلاییرین آروادی اولدو. 
حاقّیندا صؤحبت آچاجاغیم دیشاد خاتون ایسه 18-جی یوزیللیکده دوغو تورکوستاندا دوغولموشدو. دوغولدوغو بؤلگه‌ده و چینده بو گون ده بو قهرمان تورک قیزی حاقّیندا افسانه‌لر دولاشماقدادی. چین‌لیلر اونو داها چوخ "شیانگ فئی/ Şiang Fei" آدییلا تانیییر. بو سؤزون چین دیلینده بیر سیرا آنلاملاری وار. "موقدّس" ،"عولوی" ،"اوجا" کیمی دئییملری ایفاده ائدن بو سؤز، "گؤزل قوخولو خانیم" آنلامینی دا وئریر. 

سومئر و تورک فولکلوروندا بوزقورد اوبرازی

ایسلام صادیق

کؤچورن: عباس ائلچین

     قورد اوبرازی، تورک فولکلوروندا و میفولوگییاسیندا قورد اوبرازی‌نین خصوصی یئری وار. بو اوبراز حاقّیندا ایندییه قدر چوخ یازیلیب و هله چوخ یازیلاجاق، چونکی اونون پوئتیک تحلیل اوچون وئردیگی ماتئریال زنگین، ایمکانلار گئنیش‌دیر. هر بیر آراشدیریجی قورد اوبرازینا فرقلی آسپئکتدن یاناشیر، اونو اؤز تحلیل پریزماسیندان کئچیریر، اونا گؤره ده همیشه یئنی سؤز دئمک، یئنی فیکیر سؤیله‌مک اولور.

«کیتابی-دده قورقود» و «کوراوغلوو» ائپوسلاریندا قورد اوبرازینا خوصوصی محبّت اولدوغو آیدین گؤزه چارپیر. ایندی بللی اولور کی، بو سئوگی‌نین، سایغی‌نین کؤکو «بیلقامیس»آ باغلی‌دیر. «کیتابی-دده قورقود»دا «قورد اوزو موبارک‌دیر»، «یئنی باییرین قوردونا بنزه‌ردی ییگیدلریم»، «ایسسیز یئرین قوردو کیمی اولاشدیلار»، «آزوای قورد انیگی ائرکگینده بیر کؤکوم وار» (۱، ص.۱۱۱، ۱۱۴، ۱۴۷)، «کوراوغلو»دا «نه قدر سفیل گزره‌م، آدیم قورد اولدو، قورد اولدو»، «کوراوغلونون قورد اوغلویام» کیمی میصراعلار چوخدور و بونلار بیزه تانیش‌دیر. هر ایکی ائپوس تورک پوئتیک تفکّورونون محصولودور. قورد بور­دا تورک کاراکتئری‌نین ایفاده‌سی اوچون سئچیلمیش اوغورلو بدیعی تصویر واسطه­سیدیر، بنزه‌تمه‌دیر.

بؤیوک چؤلون یئددی اؤزللیگی

نورسولطان نظربایئو تورک تاریخیندن یازدی:

"قازاخیستان بوتون تورک خالقلاری‌نین مقدس آتا یوردودور"

هر شئیین اؤلچوسو مکان، هر حادثه‌‌نین اؤلچوسو زامان‌دیر. مکان ایله زاما‌نین کسیشدیگی یئرده میلّی تاریخ باشلاییر. بو عادی بیر فیکیر دئییلدیر.

  آلمانلار، ایتالیانلار و یا هیندیستان‌لیلارین کئچمیشینه نظر سالساق، حاقلی اولاراق اونلارین مین ایللری احاطه ائد‌ن تاریخلرینده‌کی بؤیوک اوغورلاری ایله یاشادیقلاری یئر آراسیندا باغلیلیغا عایید سواللار میدانا گلیر. طبیعی کی، قدیم روما ایندیکی ایتالییا دئییل، آنجاق ایتالیانلار اؤزلری‌نین تاریخی کؤکلری ایله اؤیونورلر. قدیم قوتلار دا بیره بیر ایندیکی آلمانلار دئییل، آنجاق اونلار دا آلمانییا‌نین تاریخی ارثی‌نین بیر پارچاسی‌دیر. زنگین ائتنیک مدنییّته صاحب قدیم هیندیستان و ایندیکی هیندلیلری تاریخین فاصیله‌سیز آخیشیندا اینکیشافینی سوردور‌ن اؤزونه‌مخوصوص بیر سیویلیزاسییا اولاراق گؤرمک مومکون‌دور.

بو، تاریخه دوزگون یاناشما اولماقلا برابر، کؤکلریمیزی تانیماغا، میلّی تاریخیمیزی دریندن آراشدیراراق آچیلمامیش دویونلرینی ایشیقلاندیرماغا ایمکان وئرر.

قازاخیستان تاریخی ده آیری-آیری حیصّه‌لر حالیندا دئییل، موعاصیر عئلمی مئتودلارلا بیر بوتون اولاراق دوشونولمه‌لیدیر. بونون اوچون کونکرئت مودّعالاریمیز دا مؤوجوددور.

بیرینجیسی، اؤنمینه آز سونرا توخوناجاغیمیز ایلک دؤولته بنزه‌ر قوروملارین، پروتودؤولتلرین بؤیوک بیر قیسمی بوگونکو قازاخیستان اراضیسینده یارادیلیب و اونلار قازاخ میلّتی‌نین ائتنیک کؤکلری‌نین اساس عونصورلرینی فورمالاشدیرمیشدیر.

Nursultan Nazarbaev: Ulı dalanıñ jeti qırı

Keñistik – barlıq närseniñ, al waqıt – bükil oqïğanıñ ölşemi. Waqıt pen keñistiktiñ kökjïegi toğısqan kezde ult tarïxı bastaladı. Bul – jay ğana ädemi aforïzm emes.

Şın mäninde, nemisterdiñ, ïtalïyalıqtardıñ nemese ündi xalıqtarınıñ jılnamasına köz jügirtsek, olardıñ mıñdağan jıldı qamtïtın töl tarïxındağı ulı jetistikteriniñ deni osı elder qazir meken etip jatqan awmaqtarğa qatıstılığı jöninde suraq twındaytını orındı.  Ärïne, ejelgi Rïm degen qazirgi Ïtalïya emes, biraq ïtalïyalıqtar özderiniñ tarïxï tamırımen maqtana aladı. Bul – orındı maqtanış. Sol sïyaqtı, ejelgi gottar men bügingi nemister de bir xalıq emes, biraq olar da Germanïyanıñ mol tarïxï murasınıñ bir bölşegi. Polïétnïkalıq bay mädenïeti bar ejelgi Ündistan men bügingi ündi xalqın tarïx tolqınında üzdiksiz damıp  kele jatqan biregey örkenïet retinde qarastırwğa boladı.

Bul – tarïxqa degen durıs ustanım. Sol arqılı tüp-tamırımızdı bilwge, ulttıq tarïxımızğa tereñ üñilip, onıñ kürmewli tüyinin şeşwge mümkindik twadı.