Til mas'alası

Abusupyan Aqay 1917 yil

Til mas'alası — сan berip сan alağan ullu bir mas'ala. Din mas'alasından soň, til mas'alasından ullu mas'ala yoq. Til yağından tüz bolğan millet özgelerden har zaman alğa barır. Til yağından bir qıyını yada bir tersligi bolğan millet har zaman artda qalır. Orus paçalıqnı üç-dört ay aldınğı zamanlarında [1]til mas'alasından bahs etmege [2]amalıbız yoq edi. Oruslar bizge amal busa öz tilibizni unutdurup, orus til berejek ediler. Maktaplarda, madrasalarda, cağrapiya yimik, tawarıx yimik dünyanı ilmuların orus til bulan tügül busa oxumağa iznu bermey ediler. Murat — bizin oruslaşdırmaq edi.

Алишер НАВОИЙ

علی شیر نوایی

«ЛИСОНУТ-ТАЙР»
(ҚУШ ТИЛИ)

لسان الطیر

(قوش تیلی)

Тошкент

تاشکند 
Адабиёт ва санъат нашриёти

ادبیات و صنعت نشریاتی
1991

دانلود

YÜKLƏ

Lison ut-Tayr (II- qism)

Lison ut-Tayr (I- qism)

Alisher Navoiy

LXXVII

 Iskandarning elchilikka borg’oni hikoyati

«Bir kun Iskandar bu oyin ayladi,

Elchilikka o’zni ta’yin ayladi.

Aylyali Simurg’ni ul nomvar,

Ul kabutardekki bo’lgay nomabar.

Bordi ul kishvarg’akim borg’ay rasul,

Ayladi onda rasulona nuzul.

Dedi elga budur Iskandar so’zi,

Turfa bukim, erdi Iskandar o’zi.

Elchilardek so’z bayon aylar edi,

Uzi o’z hukmin ayon aylar edi.

El ne bilsunlarki, Iskandardur ul,

Yo’qki, qosid, hokimi kishvardur ul.

Yetkurub ahkomi noma’dudni,

Elga qosid ko’rguzub maqsudni.

Xalqning mingdin biri bilmay bu hol,

Qim nedur bu parda naqshida xayol.

Sen dog’i shahdin qilursen nukta go’sh,

Sog’inursen lek noqilni suro’sh».

Bildilar qushlar chu bu guftorni,

Akgladilar pardada asrorii.

Bori maqsudig’a ruxsat toptilar,

Komu matlubiga ulfat toptilar.

Oshno so’zlar bila ul peshvo,

Qildi ul begonalarni oshno.

Qildilar bori yana okdin savol,

K-ey hidoyat amrida sohib kamol.

Biz guruhebiz base zoru za’if,

Jism zoru jon nizoru tan nahif.

Ish azimu, yo’l yiroqu, xavf — ko’p,

Nechuk o’lg’oy azmimiz bu yo’lda jo’p.

Lison ut-Tayr (I- qism)

lison ut-tayr (II- qism)

Alisher Navoiy

 Kungillar Hamrozi

   Galaktikamizning er shari degan jahonida odamlar olami, hayvonlar olami, qushlar olami, hashoratlar olami va boshqa olamlar bor. Shu olamlar orasida bolalar olamiga ko’proq yaqini qushlar olami bo’lsa ehtimol. Shuning uchun bo’lsa kerakki, 9—10 yoshlardagi Alisher Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» («Qush nutqi») nomli dostonini juda yoqtirib qoldi va muttasil shu doston takroriga ruju’ qildi. «Lisonut-tayr»ning quyidagi parchasida yosh Alisher ta’lim olgan maktabda o’quvchilar o’qiyotgan muqaddas diniy va dunyoviy badiiy asarlar ko’zga tashlanadi, Talabalar saboq takroridan yo kalomullohni takrorlash mashqidan toliqqanlarida ustoz yoshlarning xotirasini mustahkamlash uchun qiziqarli kitoblar mutolaasiga rag’batlantirar ekan. Ularning biri Sa’diy Sheroziyning «Guliston», ikkinchisi ushbu sharq axloqi otasining «Bo’ston» kitoblarini o’qishga kirishar ekan, Alisherning sodda qalbi «Mantiqut-tayr»ga mayl etadi. Bu moyillik shu darajaga etadiki, u boshqa kitoblarga qaramay qo’yadi:

Yodima mundoq kelur bu mojaro,

Kim tufuliyat chog’i maktab aro,

Kim chekar atfoli marhumi zabun,

Har tarafdin bir sabaq zabtig’a un.

Emgonurlar chun sabaq ozoridin,

Yo «Kalomulloh»ning takroridin.

Istabon tashxisi xotir, ustod

Nazm o’quturkim ravon bo’lsun savod.

Nasrdin ba’zi o’qur ham doston:

Bu «Guliston» yanglig’u ul — «Bo’ston».

Menga ul holatda tab’i bulhavas,

«Mantiqut-tayr» aylab erdi multamas,

Topti sokin-sokin ul takrordin

Soda ko’nglum bahra ul guftordin.

Tab’ ul so’zlarga bo’lg’och oshno,

Qilmadi mayl o’zga so’zlarga yano.

Odat etdim ul hikoyatlar bila,

Qush maqolidin kinoyatlar bila

Chun birar so’zdin topib tab’im kushod,

Topsam erdikim nedur ondin murod,

Zavq ko’p xushhol etar erdi meni,

Sharhi oning lol etar erdi meni.

سومئر متنلری‌نین آذربایجان و قوموق ادبیاتینداکی ایزلری

علی شامیل

AMEA فولکلور اینسیتوتونون علمی ایشچیسی

کؤچورن:عباس ائلچین

 اؤزت:

    19-جو یوزایل‌لیگه‌دک قایناقلاردا قوموق ادبیاتی ایصطیلاحینا راست گلینمیر. قافقازی ایشغال ائدن روسییا موستملکه‌چیلیگینی اوزون عؤمورلو ائتمک اوچون خالقلاری بؤلمک، بیر-بیریندن آییرماق اوچون دورلو تله‌لر قوردو. یوزایللر بویو یازیلی ادبیاتی بیر اولان تورکلرین هر بؤلگه‌سی، هر قؤومو اوچون دیل، ادبیات، تاریخ یاراتماغا باشلادی. 1883-جو ایلده سانکت-پئتئربورقدا محمد افندی عوثمانووون یایینلاتدیغی " Nokayski, kumukski reç " کیتابی قوموق لهجه‌سینده ایلک کیتاب ساییلسا دا، قوموقلاردان توپلانمیش "مینکوللنون ییری" شومئر داستانی "بیلکامیس"لا، "ائنلیگیم سئنلیگیم ائشکینی آچ!" ناغیلی شومئرلرین کئچی قورد (بعض ده شیر) موتیوی و آذربایجانداکی "شنگولوم، شونگولوم، منگولوم، آچ قاپینی من گلیم" اوشاق ناغیلینی، "بوز اوغلان" ناغیلی "کیتابی دده قورقود"داکی بامسی بئیرگی، "کور اوغلو" ناغیلی "کور اوغلو" داستا‌نینی خاطیرلادیر.

     آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش "ملیک محمد" ناغیلی‌نین، قوموق متنلری و شومئر گیل کیتابه‌لریندکی متنلرله اوخشارلیغی آیریجا بیر آراشدیرما مؤوضوسو اولا بیلر.

    بو جور اوخشارلیقلار فولکلوردا دئییل، یازیلی ادبیاتدا دا جوخدور.

 آچار کلمه‌لر: شومئر متنلری، قوموق و آذربایجان تورکلری‌نین ادبیاتلاری، مینکوللنون ییری، "بوز اوغلان" ناغیلی، عوموم‌تورک ادبیاتی.

جمیله؛ چنگیز آیتماتوو  - قیرقیز تورکجه سینده

Жамийла

Чыңгыз Айтматов

     Ар дайым бир жакка жол жүрөрдө, мен ушул алкагы жөнөкөй жыгачтан жасалган сүрөттүн алдына келип турам. Мына эртең да айылга жөнөймүн. Сүрөттү карап, мен андан жолума ак тилек бата алып жаткан өңдүү, аны көпкө көз айрыбай тиктейм. Ушул күнгө чейин бул сүрөттү эч бир көргөзмөлөргө да берген жокмун, ал тургай айылдан туугандарым келгенде, көздөн далдалап бекитип коём. Анча эле жашыргандай эмнеси бар, уяттуубу деп, кокус оюңарга кетип жүрбөсүн, - жок бул сүрөттүн эч кандай ыксыз жайы деле жок, же болбосо, ага "көз тийип кетет" дегендей ал бир ашкан укмуш да эмес. Биринчи көрүшкө жөнөкөй эле кадыресе сүрөт. Бетине тартылган жер кандай жөнөкөй болсо, сүрөт өзү дагы ошондой жөнөкөй. Сүрөттүн тээ ички тереңинде - күзгү асмандын ала-бүркөк чет жакасы. Шамал бирин-серин булуттарды бир жакка бет алдырып, алыста кылтыйган чокуларга жандатып, кыялата айдап бара жатат. Андан берки көрүнүштө - бозоргон сары талаа, кең өзөн. Чет-четтен чийлер ыкташып, жаан-чачындан кийин топурагы борпоң тоборсуп карайган жолдо, катарлаш баскан эки жолоочунун изи тигинден бери чубайт. Жолоочулар улам жакындаган сайын алардын издери жерге даана түшүп, өздөрү азыр дагы бир-эки кадам шилтешсе, алкактын сыртына аттап, ушундан ары кетип калчудай сезилет. Айтмакчы, жолоочунун бири...

قوشون چکمه‌دن، تورک دونیاسینی فتح ائدن شاعیر

علیشیر نوایی(1501-1441)

اگر بیر قوم، گر یوز، یۉقسه‌ مینگدور،

معین تورک اولوسی خود مېنینگدور.

آلیبمېن تحتی فرمانیمده آسان،

چېریک چېکمه‌ی خیتادین تا خوراسان.

خوراسان دېمه کیم، شیراز و تبریز،

کی قیلمیشدور نَی‌یی کیلکیم شکر ریز.

کۉنگول بېرمیش سۉزومگه تورک جان هم،

نې یالغیز تورک، بلکه‌ تورکمان هم.

نې ملک ایچره‌کی بیر فرمان ییباردیم،

انینگ ضبطیغه بیر دېوان ییباردیم.

افغانستان‌ده‌گی تورکی مطبوعات‌نینگ قیسقه‌چه تاریخی

یازوچی: الحاج محمد کاظم امینی

افغانستان‌ده مـطـبـوعـات تـاریـخی رسمی صورت‌ده، امیر شیر علی‌خان حـکمدارلیگی پیتی‌ده «شمس النهار» نـاملـی جـریـده‌نینگ نشـرگـه ایـتـیـلیـشـی بـیـلـن باشله‌نسه هم، انه شو دولتی مطبوعات اون تورتینچی شمسی هجری عصرنینگ بیرینچی رُبعی‌نینگ سونگی‌گه‌چه، فقط‌گینه اولکه پایتختی بولگـَچ کابل‌ده خاص بیر نرسه‌گه ایله‌نیب کیتگن ایدی. شوکبی محمود طرزی محرریتی آستیده کابل‌ده اوز ایش و فعالیتینی باشله‌گن «سراج الاخبار» ۱۲۹۰ نچی هجری شمسی ییل‌نینگ میزان آیی، اکتوبر ۱۹۱۱ موقوت نشریه‌سی، همده «امان افغان»، (۲۲ حمل ۱۲۹۸ هجری- ۱۲ اپریل ۱۹۱۹) نشریه‌سی هم انه شو وضعیت‌گه ایگه ایدی

آخوندووون یئنی الیفبا اوغروندا موباریزه‌سی

میصیر محمدلی

      موستملکه‌چیلیک اؤزونون بوتون پیس طرفلرینه باخمایاراق، اگر آز-چوخ موترقّی سیویلیزاسییایا عاییداتی وارسا، حاکیم اولدوغو جوغرافییادا اینفراستروکتور و مکتب، تئاتر، کیتابخانا کیمی مدنی اینستیتوتلارین اینکیشافیندا خوصوصی رول اوینایا بیلیر. بو باخیمدان 19-جو عصر چار موستملکه‌چیلیگی ده آذربایجاندا سوسیال-مدنی اینکیشاف اوچون موعین واجیب شرطلری یاراتدی.  

   ماراقلیدیر، گؤره‌سن روس ایستیلاسی و چاریزمین تأمین ائتدیگی دونیوی تحصیل موحیطی اولماسایدی، حادیثه‌لرین سئیری نئجه دَییشردی؟ مثلا، روس تحصیللی بیر ضیالی و چار ظابیطی اولان ایسماییل بَی قوتقاشینلی شخصی وسایتی حسابینا شاماخی شهر مکتبینی آچماسایدی، میلّی مطبوعاتین بانیسی حسن بَی زردابی دونیوی تحصیل آلا بیلردیمی؟ یوخسا موللاخانا تحصیلینی داوام ائتدیریب، سیرادان بیر آدام کیمی یاشاییب عؤمرونو باشا ووراردی؟ و یا میرزه فتعلی آخوندوو آذربایجاندا سئکولار تحصیلین ایلک جیدی مودافیعه‌چیسی میرزه شفیع واضح‌له معلوم صؤحبتیندن سونرا حیاتی‌نین ایستیقامتینی دَییشه‌جک قراری وئریر؛ عبدالرحیم بَی حاقوئردییئو م.ف.آخوندووون اؤلومونون اللینجی ایل دؤنومو موناسیبتی ایله قلمه آلدیغی "میرزه فتعلی‌نین حیات و فعالیتی" آدلی مقاله‌سینده، "میرزه شفیع قیسا بیر مودتین ایچریسینده میرزه فتعلی‌نین دونیاگؤروشونو تامامیله دَییشدیردی، روس دیلینی اؤیره‌نیب دؤولت ایداره‌لرینده قوللوغا گیرمگی اونا مصلحت گؤردو" – یازیردی. نتیجه‌ده میرزه فتعلی روحانی اولماق فیکرینی باشیندان آتیر و شکی‌یه قاییداراق ائله او اثنادا آچیلان ایبتیدایی روس مکتبینه داخیل اولور، روس دیلینی اؤیرنمه‌یه باشلاییر. او، داها سونرا تیفلیسده روس دیلینی تام اؤیره‌نیر و موختلیف ساحه‌لره عایید روس و دونیا ادبیاتینا چیخیش الده ائدیر. فیرودون بَی کؤچرلی "آذربایجان ادبیاتی" اثری‌نین بیرینجی جیلدینده بو باره‌ده قئید ائدیر کی، "قوللوق ایشلریندن فاریق اولدوقدا آسوده واختلارینی میرزه روس کیتابلاری‌نین موطالیعه‌سینه صرف قیلیب، بیر چوخ معلوماتلار کسب ائدیب. اونون آرتیق سئودیگی فلسفه‌یه دایر، سیاسی و ایقتیصادی عئلملرینه مخصوص کیتابلار ایمیش". عومومیتله ایسه، م.ف.آخوندوو کیمی همین دؤورون بیر چوخ فیکیر آدامی‌نین آوروپا ایجتیماعی-سیاسی دوشونجه‌سی و فلسفه‌سیندن بحث ائدن اثرلرله تانیشلیغیندا، هومانیست ایدئیالاری منیمسه‌ییب تبلیغ ائتمه‌سینده روس دیلی موهوم واسیطه اولوب.

AFANDI HAQIDA LATIFALAR

     Xo‘ja Nasriddin afandi deyilganda beixtiyor odamlarning yuziga tabassum yoyiladi. Zero, Nasriddin afandi necha asrlardan beri o‘zining topqirligi, hozirjavobligi, aqlu donishmandligi bilan xalqning og‘irini yengil kilib, befahm, andishasiz, johil boyonlarning dodini berib kelyapti.

Ushbu kitobchaga jamlangan latifalar sizlarga manzur bo‘ladi, degan umiddamiz.

Nasriddin afandi nega kuldi

     Nasriddin afandining xotini achchiq garmdorini yaxshi ko‘rar, afandining esa achchiqqa sira toqati yo‘q edi. Shu sababdan tez-tez urishib turishardi. Bir kuni hatto ish qo‘ydi-chiqdigacha boribdi. Qarindoshu qo‘ni-qo‘shnilar o‘rtaga tushib ularni yarashtirib qo‘yishibdi. Afandining xotini endi ovqatga sira garmdori solmayman, deb tilxat beribdi.

Baribir o‘rgangan ko‘ngil deganlaridek, kunlarning birida Nasriddin afandi yo‘g‘ida xotini achchiqqina qilib osh damlabdi, oshga shunchalik ko‘p garmdori solganidan, beixtiyer ko‘zlari yoshlanibdi.

-Nima bo‘ldi, xotin? Nega yig‘layapsan? - so‘rabdi shu payt uyiga kirib kelgan afandi.

-Quvonganimdan, dadasi, - erkalanibdi xotini osh solingan laganni yashirarkan. — Meni yaxshi ko‘rishingiz rost ekan, bu kun erta qaytibsiz.

Afandi ham anoyi emas, darrov gap nimadaligini paykab, kulib yuboribdi.

-Siz nega kulyapsiz?

-Topqirligingga balli, xotin... Ammo, men xam achchiq ko‘z yosh to‘kamanmi, deb qo‘rqyapman.

-Nega? - so‘rabdi xotin.

-Nega bo‘lardi, tilxatingni yo‘qotib qo‘ydim-da.

Bu gapni eshitgan xotini xandon otib kulib yuboribdi.

Qojanasır twralı äzilder

Qojanasır - türki xalıqtarına ortaq tulğa. Küldirgi äñgimelerdiñ keyipkeri twralı qızıqtar qazaq dalasında keñ tarağan.

Solardıñ bir parasın nazarlarıñızğa usınamız.

 ***

    Qojekeñ birde boyaw şeberxanasın aşadı. Şeberxanağa kelip-ketip jatqandardıñ biri Qojekeñdi muqatpaq bolıp:

— Qojeke, mına bir zattı eşkim estimegen, eşkim körmegen yağnï, qara da emes, aq ta emes, kök te emes, qızıl da emes, sarı da emes, jasıl da emes, qoñır da emes, sur da emes, bir tüske boyap berşi, — deydi.

Qojanasır onıñ kekesinin tüsine qoyadı:

— Jaraydı, aytqanıñ bolsın, tastap ket.

— Qaşan keleyin? — deydi anaw, qwlığın asırdım dep mäz bolıp.

— Qaşan kelseñ de öz erkiñ. Biraq sen keletin kün düysenbi de, seysenbi de, särsenbi de, beysenbi de, juma da, senbi de, jeksenbi de bolmasın, — deydi sonda Qojanasır.

***

اورتاق اونسییّت (تورکجه) دیلینه گئدیلن یولدا جیدّی آددیم

قازاخیستان پرئزیدئنتی نورسولطان نازاربایئو لاتین الیفباسی اساسیندا قازاخیستان الیفباسی‌نین واحید استاندارتی‌نین حاضیرلانماسی ایله باغلی سرانجام ایمضالاییب.

      صنعت.آز-ین خبرینه گؤره، بو باره‌ده قازاخیستانین دؤولت قزئتی اولان "ائگئمئن قازاقستان" قزئتینده معلومات یئر آلیب. سرانجاما اساسن 2017-جی ایلین سونونا کیمی لاتین قرافیکی ایله واحید قازاخیستان الیفباسی استاندارتی حاضیرلانمالیدیر. ن. نازاربایئو یئنی الیفبانین اؤیره‌نیلمه‌سی اوزره موتخصیصلرین 2018-جی ایلدن ایشه باشلاماسی و اورتا تحصیل موسسیسه‌لری اوچون یئنی الیفبا ایله درسلیکلرین حاضیرلانماسی باره‌ده ده گؤستریش وئریب. پرئزیدئنت بیلدیریب کی، 2025-جی ایلده قازاخیستان آرتیق سندلشمه‌نی، دؤوری نشرلری و درسلیکلری لاتین الیفباسی ایله چیخارمالیدیر.

 خاطیرلاداق کی، 1929-1940-جی ایللرده قازاخیستان لاتین الیفباسیندان ایستیفاده ائدیب.

"باشقورد" دیلی و "باشقورد" ائتنونیمینه بیر باخیش

      باشقوردلار جنوبی اوُرالدا یاشایان تورک قؤوملریندندیر. بو خالق حاقدا ایلکین معلوماتلار 9-10-جو یوزایل منبعلرینده "باشگیرد" ،"باشکئرد" ،"باشچئرت" ،"باشچارت" و دیگر آدلار آلتیندا بوگونوموزه گلیب چاتیب. خالقین آدی باشقورددور. باشقوردستان رئسپوبلیکاسی‌نین آدی و منشأیی ده ائله بو ائتنونیمه گئدیب چیخیر. باشقوردستان و باشقوردلار حاقدا معلوماتلاریمیز آزدیر. رئگیونال باخیمدان آذربایجان اراضیلریندن سون درجه کناردا یاشاسالار دا، بو خالقلا باغلی تاریخی، گئنئتیک، ائتنوقرافیک، ادبی، مدنی پروسئسلردن معلوماتلی اولماغیمیزا گرک وار. قدیم یازیلی آبیده‌لرده باشقوردلارین تورک قبیله‌لرینه منسوبلوغو کونکرئت اولاراق گؤستریلیر. مثلا، ماحمود کاشغاری‌نین "دیوان لغات التورک" اثرینده باشقورد دیلی‌نین قیرغیز، قیپچاق، اوغوز، توُخسی، یاغمی و دیگرلریله یاخینلیغی ثوبوت اولونور. بو اثرده باشقوردلار "ایییرمی موهوم و ایلکین تورک قؤوملریندن بیری کیمی" تقدیم ائدیلیب.

خارزم دستانلاری؛ کوراوغلو (اؤزبکجه)

Xorazm dostonlari; Go’ro’g’li

کوراوغلونون قازاق واریانتلاری

Köroğlu’nun kazak varyantları