Cavad Heyət və 45 yaşlı "Varlıq" dərgisinin birinci sayı

Eynulla Mədətli

​

AMEA Fəlsəfə institutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix elmləri doktoru, fövqəladə və səlahiyyətli səfir

DOKTOR CAVAD HEYƏTİN ANADAN OLMASININ 100 VƏ "VARLIQ" DƏRGİSİNİN 45 İLLİYİNƏ HƏSR EDİLİR

2025-ci ilin mayın 24-də Doktor Cavad Heyətin anadan olmasının 100 illiyi tamamlanacaq. Eyni zamanda, onun təməlini qoyduğu, sahiblik və redaktorluq etdiyi, şəxsi vəsaiti ilə maliyyələşdirdiyi "Varlıq" dərgisinin (jurnalının) bu il 45 yaşı tamam olur. Qəlbində və əməllərində böyük Azərbaycan sevgisini yaşadan və təmsil edən bu nurlu şəxsiyyəti ölkəmizdə sevir və dəyərləndirirdilər. Güney Azərbaycanda haqlı olaraq Dədə Qorquda bənzədilən və el ağsaqqalı, vətənpərvər ziyalı kimi tanınan Doktor Cavad Heyət vətəni İranı ürəkdən sevən və onun elminə, mədəniyyətinə sədaqətlə xidmət edən alim və mütəfəkkir idi. İranda cərrahlıq sahəsində bir sıra ilklərin və tibb dərsliklərinin müəllifi olan həkim kimi, eyni zamanda, hələ Qacarlar dövründən adlı-sanlı ailənin mənsubu kimi həm şahlıq dönəmində, həm də İslam Cümhuriyyəti zamanında özünün ədəbiyyat, mədəniyyət, dilçilik, fəlsəfə, ilahiyyat və sair sahələrdəki tədqiqatları ilə şan-şöhrət qazanmışdı. İstanbulda tibb təhsili alması və yaranan ailə bağları bu ölkəyə, ardınca bütün türk xalqlarına onun gənclik dövründən formalaşan maraq və sevgisini daha da artırmışdı. Hələ sovetlər dönəmində, 1982-ci və 1987-ci illərdə Azərbaycanın görkəmli tibb professoru Nurəddin Rzayevin dəvəti ilə Bakıya gəlməyə nail olmuş, Bəxtiyar Vahabzadə, Xudu Məmmədov və başqa görkəmli alim və ədiblərimizlə tanışlıq və dostluq əlaqələri qurmuşdu. Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra daha tez-tez Azərbaycan Respublikasına səfər edən Cavad Heyət bizim tanınmış elm və mədəniyyət xadimlərimizin, yaradıcı ziyalılarımızın çevrəsində sevilən və dəyərləndirilən həmvətənimizə çevrilmişdi. Onun milli istiqlal şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə ilə dostluğu böyük şaxsiyyətlərin böyük dostluğundan daha üst səviyyədə idi və xarici səbəblər üzündən güneyli-quzeyliyə bölünmüş Azərbaycan xalqının vahidliyinin, birliyinin və bölünməzliyinin təcəssümü idi. Cavad Heyət Azərbaycanın bir çox Universitetlərin və elmi qurumların fəxri doktoru seçilmiş, 70 illiyi, 80 illiyi, 85 illiyi ölkəmizdə yüksək səviyyədə qeyd edilmiş, bir çox kitabları burada nəşr edilmiş, eləcə də haqqında kitablar, məqalələlər yazılmışdı. Ömrünün son aylarına qədər xəstələrini müalicə etməkdən, Azərbaycanın həm Güneyində, həm də Quzeyində maarifçilik fəaliyyətini davam etdirməkdən vaz keçməmişdi. Bu sətirlərin müəllifinin 1993-cü ildə Naxçıvan Dövlət Universitetində Doktor Cavad Heyətlə tanışlıqdan başlanan dostluğu Tehranda diplomatik xidmətlə əlaqədar çalışdığı 1996-2001-ci illərdə daha da yaxın və səmimanə olmuş və bu mənəvi bağlılıq böyük şəxsiyyətin vəfatınadək davam etmişdi.

​

سو آلتیندا قالمیش اویغارلیق – تورکلرین ایلک مسکنی

نامق حاجی‌حیدرلی

بیر زامان‌لار آرام اوقیانوسوندا مؤوجود اولموش موُ قاره‌سی ۱۲–۱۴ مین ایل اوّل یئرآلتی تکان‌لار نتیجه‌سینده اوقیانوسون درینلیک‌لرینده غئیب اولان اویغارلیغین آدی‌دیر. فرضیّه‌لره گؤره، موُ قاره‌سی اوستورالیا تورپاق‌لاریندان ایکی قات بؤیوک اولوب. بو قاره‌‌ده ۵۰–۷۰ مین ایل اوّل اویغارلیق ان یوکسک حدده چاتیب. ۲۰. یوزایللیگین اوّل‌لرینه قدر موُ قاره‌سی ایله باغلی بوتون بیلگی‌لر فولکلور موستویسینده ایدی و اونون حاقیندا دئییلن‌لر میف و افسانه حساب اولونوردو. ایلک دفعه اینگیلیس عالیمی جئیمس چؤرچوارد بو قاره حاقیندا علمی آراشدیرمالارا باشلادی و ۵۰ ایللیک تدقیقات‌لاردان سونرا، نهایت، ایتمیش قاره و اونون غئیب اولموش مدنیتی حاقیندا علمی دلیل‌لرله چیخیش ائتدی. بئله‌لیکله، موُ مؤوضوسو جیدی علمی آراشدیرمالارین اوبیئکتینه چئوریلدی.

میلّی منلیک و ایستیقلال دویغولاری‌نین آلوولو ترجومانی

رامیز قاسموف

فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت، آمعا ناخچیوان بؤلمه‌سی‌نین امکداشی

آذربایجان و تورک دونیاسی ادبیاتی‌نین گؤرکملی سیمالاریندان اولان احمد جوادین (1892-1937) یارادیجیلیغی میلّی دؤولتچیلیگین، او جومله‌دن، خالق جومهوریتی‌نین ترنّومو باخیمیندان چوخ زنگین و دَیرلی‌دیر.

دؤولت موستقیل‌لیگی‌نین الده اولونماسیندان یارانان میلّی غورور، سئوینج و فخارت دویغولاری ایستیقلالیمیزین بؤیوک نغمه‌کاری، گؤرکملی شاعیر احمد جوادین پوئزییاسیندا سون درجه موهوم اساس یئری توتماقلا ادبیاتیمیزدا یئنی میلّی پوئزییا مکتبی یارادیر. آذربایجان ادبیاتی و ایجتیماعی فیکری‌نین اینکیشافیندا توتدوغو عوضسیز مؤوقعیینه گؤره آذربایجان جومهوریتی‌نین پرزیدنتی جناب الهام علی‌یئف " احمد جوادین 130 ایللیک یوبیلئیی‌نین قئید ائدیلمه‌سی حاقیندا " سرانجام ایمضالادی. سرانجامدا شاعیرین یارادیجیلیغی، ادبی فعالیتی لاییقینجه دَیرلندیریله‌رک بیلدیریلیر: " احمد جواد ادبی-بدیعی فیکیر تاریخینده ایستیقلال شاعیری کیمی اؤزونه‌مخصوس دستی-خطی ایله سئچیلن، موستثنا مؤوقعیه مالیک سؤز اوستالارینداندیر. بوتون قلبی ایله باغلی اولدوغو دوغما خالقی‌نین موستقیل‌لیک ایدئال‌لارینا حیاتی بویو صادیق قالمیش صنعتکارین آزادلیق موتیولری ایله زنگین یارادیجیلیغی میلّی مفکوره‌دن یوغرولموشدور. آذربایجانین دؤولت رمزلرینی یوکسک شعریّتله آلوولو ترنّوم ائدن شاعیرین موستقیل دؤولتچیلیگه سئوگی آشیلایان اثرلری درین وطنپرورلیک دویغولاری‌نین حئیرت‌آمیز پوئتیک ایفاده‌سی‌دیر " .

" لئیلی و مجنون "ون تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

" سیرلر خزینه‌سی "‌ندن، " خسرو و شیرین "دن فرقلی اولاراق " لئیلی و مجنون " مؤوضوسو اعتیباریله ایمکان وئرمه ییب کی، نظامی اؤزونون تورکچولوک تعصوبکش‌لیگینی بو و یا دیگر درجه ده گئنیش عکس ائتدیرسین. لاکین محض همین اثرده ایکی ائله موهوم مسله‌یه توخونموشدور کی، داهی شاعیر-موتفکّیرین اتنیک منسوبیتی باره ده کیفایت قدر آیدین تصوور یارانیر.

بیرینجیسی اودور کی، شیروانشاه شاعیره مکتوبوندا " لئیلی و مجنون " مؤوضوسونو قلمه آلماغی سیفاریش وئررکن اونو دا مصلحت گؤرور کی، " فارس و عرب دیلی بزه‌گی ایله بو تزه گلینی بزه‌یه‌سن! بیلیرسن کی، من سؤز صرافی‌یام، تزه بئیتلری کؤهنه‌سیندن آییرا بیلیرم... بیر باخ گؤر کی، تفکّور موجروسوندن کیمین حماییلینه اینجی دوزورسن! تورکچولوک بیزه وفالی اولماغین صیفتی (علامتی) دئییل، تورکوارا دئییلمیش سؤز بیزه لاییق دئییل. او آدام کی یوکسک نسبدن دوغولموشدور، اونا یوکسک سؤز لازیمدیر " .

" خسرو و شیرین "-ین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی گنجوی " سیرلر خزینه سی "-ندن بیر نئچه ایل سونرا " خسرو و شیرین " داستان-پوئماسینی تاماملاییب آتابیگ محمد جهان پهلوانا هدیه گؤندرمیشدی.

او حؤکمدارا کی، اثرین اوّلینده حاقیندا یازیردی: " دؤورون حاکیمی، اوُلو ملیک آتابیگ کی، دونیادان ظولمون ایزینی کسدی. ابوجعفر محمد کی، سخاوتی اوجوندان سولطان محمود کیمی خوراسانی توتاجاق " ( " خسرو و شیرین "-دن وئریلمیش بوتون نومونه‌لر پروفسور حمید محمدزاده‌نین فیلولوژی ترجومه سیندندیر). نظامی جاهان پهلوانین کیچیک قارداشی، " چیندن خراج رومدان جیزیه آلان " قیزیل آرسلانی دا تعریفله‌میشدی: " قاپیسینی دنیز کیمی هامی‌یا آچار، خزر یوخسولوندان روم وارلی‌سینادک هئچ کس فضیلت دریاسیندان الی‌بوش قاییتماز " . آتابیگلرین " قلم تورکلری " نه گؤستردیکلری قایغینی شاعیر-موتفکّیر اونلارین معنوی بؤیوکلوگونون گؤستریجیسی سایمیشدی.

" سیرلر خزینه‌سی "‌نین تورک دونیاسی

نظامی جعفروف

نظامی یارادیجیلیغی‌نین تورک-موسلمان منشایی، ایدئولوژیسی و استِتیکی داهی شاعیر-موتفکّیرین ایلک پوئماسی اولان " مخزن الاسرار" ( "سیرلر خزینه‌سی"-ندن) اؤزونو بوتون مومکون میقیاس‌لاری ایله حیس ائتدیرمگه باشلاییر.

اساس حیس ائدیلن ده اودور کی، اؤز سؤز خزینه سی‌نین قاپی‌لارینی سخاوتله آچان صنعتکار آرتیق کئچمیش اَیام‌لاردا (فردوسی دؤورونده) اولدوغو کیمی جنگاورلیک داستانی دانیشمیر، عوموما اینسانین (و اینسانلیغین!) سؤزون گئنیش معناسیندا حیاتیندان، جمعیتین موختلیف طبقه‌لری‌نین " ترجومه‌یی-حال "-یندان بحث ائدیر. و بو، اونون ایدئیا-استِتیک مؤوقئعیینی عکس ائتدیرن ائله بیر استراتژی علامتدیر کی، تورکلوگه (و تورک دونیاسینا) موناسیبتینی ده موعینلشدیریر. بئله کی، " سیرلر خزینه‌سی "ندن باشلایاراق نظامیده تورکلوک اؤزونو حربی-سیاسی یوخ، معنوی جنگاورلیکده -ارنلیکده گؤسترمگین کلاسیک تجروبه‌لرینی وئرمکله پوست‌اپوس دؤورو اوچون سجیه‌وی اولان خوصوصیت‌لر تقدیم ائدیر.

توران نوروزون ایلکین وطنی کیمی

خئیبر گؤی‌یاللی

«تاریخ سومرده باشلاییر» - بو ایفاده گؤرکملی آمریکا سومرشوناسی س.ن.کرامره مخصوصدور. بو مشهور ایفاده تانینمیش سومرشوناسین کیتابی‌نین آدی‌دیر. زامان-زامان دانیلمیش، گیزله‌دیلمیش، تاریخین موختلیف قاتلاریندا مقصدلی شکیلده اوستو اؤرتولوب-باسدیریلمیش حقیقتین مردی-مردانه اعتیرافی‌دیر. گئجیکمیش بو اعتیرافین اوقیانوسون او تاییندان گلمه‌سی تاریخین بیر چوخ قارانلیق صحیفه‌لری‌نین اوزرینه ایشیق سالدی، بعضی حقیقت‌لری گئرچکجه‌سینه تصدیقله‌دی. آرتیق سومر‌لرین بشر مدنیتی‌نین ایلکین یارادیجی‌لاریندان اولما‌لاری دونیا تاریخینده بیرمعنالی اؤز تصدیقینی تاپیبدیر. تاریخین غوروردویولاسی بو سیویلیزاسیونا صاحیب دورماق ایسته‌ین‌لر چوخ اولوبدور. دونیا مدنیتی‌نی تاریخینی عدالتله آراشدیران بیر چوخ عالیم‌لر سومر‌لرین تورکلرین اولو بابا‌لاری اولدوقلارینی تصدیقله‌ییر‌لر. ق.وینکلر یازیردی: «بیزه گلیب چاتمیش سومر متنلری‌نین چوخونون دیل خوصوصیت‌لرینی هله‌لیک ایضاح ائده بیلمه‌سک ده، دونیادا ان قدیم مدنی دیل اولان سومر دیلی‌نین عومومی کاراکتری باره‌ده کیفایت قدر بیزده تصوور یارانیب. بو دیل اساس علامت‌لرینه گؤره تورک دیللرینه اویغون ایلتیصاقی قورولوشلو دیلدیر و سامی دیللری‌نین قورولوشوندان تامامیله فرقله‌نیر».

نوروز دَیرلری دونیانی‌درک فلسفه‌سی‌دیر

نظامی جعفروف

مدنیت هر بیر خالقین مادّی و معنوی سیماسی‌نین گوزگوسودور. خالقی فورمالاشدیران، اینکیشاف ائتدیرن، واحید اخلاق، تفکّور، دونیاگؤروش و س. اطرافیندا بیرلشدیرن اونون ذره-ذره یاراتدیغی مدنیتی‌دیر. خالقلارین تاریخ صحنه‌سینده قالماسی، اؤز یئرینی قورویوب ساخلامالاری بیرباشا اونلارین یاراتدیقلاری مدنیتله باغلی‌دیر. او دا بللی بیر منطیقدیر کی، مدنیتینی قورویوب ساخلامایان خالقلار تاریخ صحنه‌سیندن سیلینمیشلر.

مدنیت تاریخی کاتقوری‌دیر. او، کونکرت زامان و مکاندا یارانیر، اینکیشاف ائدیر، تکمیل‌لشیر، بو و یا دیگر سببدن زامانین (سیاستین) باسقیسینا معروض قالیر، ایدئولوژی‌لرین پرینسیپ‌لری ایله اویغونلاشمادیغیندان اونون آیری-آیری کومپوننت‌لری یاساقلانیب اونوتدورولور. تاریخین چوخ بؤیوک مشققتلی سیناق‌لاریندان اؤز هونر و ایراده لری سایه‌سینده غالیب چیخمیش تورکلر هله میلاددان اؤنجه مؤحتشم بیر مدنیتین ایلکین یارادیجی‌لاری و قورویوجولاری اولموشلار. بو دَیرلی فاکتی زامان-زامان اؤز مأخذلرینده تورکلرله باغلی شانلی و غورورگتیرن صحیفه‌لری (الیازمالاری) مقصدلی شکیلده خاینجه‌سینه محو ائتمیش قدیم چینلی‌لر ده تصدیقله‌میشلر. قدیم چینلی‌لر اعتیراف ائدیردیلر کی، تورکلر بؤیوک سیویلیزاسیونون یارادیجی‌لاری‌دیر. اوزاق آلتایدان توتموش مرکزی اوروپایا قدر اوزانمیش بؤیوک بیر اراضیده بیر نئچه دفعه عظمتلی ایمپیراتورلوق‌لار قورموش قدیم تورکلر سونرالار موختلیف سبب‌لردن تاریخین آیری-آیری مقام‌لاریندا اؤز دؤولتچیلیک‌لرینی ایتیرمیشلر. تاریخه یولداشلیق ائتمیش بو بؤیوک ایمپیراتورلوق‌لار محض همین قدیم و زنگین مدنیتین سایه‌سینده قورولموش و ایداره ائدیلمیشدیر. قدیم تورکلر بو و یا دیگر سبب‌لردن اؤز اراضی و دؤولت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، خوشبختلیکدن، مدنیت‌لرینی ان چتین تاریخی سیناق‌لار دؤورونده بئله قورویوب ساخلامیشلار. آنجاق قدیم تورک تورپاق‌لاریندا قورولموش یاد دؤولت‌لر تورکلرین تورپاق لارینی موختلیف آدلار آلتیندا اراضی‌لره بؤلموش، بیر-بیریندن آرالی سالمیش، اونلارین ایقتیصادی و مدنی علاقه‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار. تورک خالقلاری‌نین یاشادیقلاری اوجسوز-بوجاقسیز اراضی‌لری اله کئچیرمیش تزار حؤکومتی و اونون معنوی داوامچیسی ساییلان سووئت دؤولتی اونلارین مادّی-معنوی مدنیت‌لرینه بو و یا دیگر فورمادا قاداغالار قویموشدولار.