تورانین باشکندی – اؤتوکن

  نامیق حاجی‌حئیدرلی 

          اؤتوکن اسکی تورکون دوشونجه‌سینه گؤره قوُتسال یئر ساییلیردی. تورکوستاندا ایلک تورک دؤولتی اولان هوُن ایمپراتورلوغونون، سوْنرالار ایسه گؤگ‌تورک دؤولتی نین باشکندی بوُردا یئرلشیردی. اؤتوکن‌ین هاردا اوْلدوغو تام دقیق‌لیکله بللی دئییل. لاکین معلوم‌دور کی، بو یئر حاضیرکی موْغولوستان اراضی‌سینده اوْرخوْن چایی‌نین منبع‌یینه یاخین اراضی‌ده اوْلوب. محمود کاشغارلی دا دیوان‌ لغات التورک اثرینده بو یئر  حاقیندا جمعی بیر جومله‌لیک بیلگی وئریر:  " اؤتوکن تاتار چؤللرینده، اوُیغور اؤلکه سینه یاخین بیر یئرین آدی‌دیر " . 

  تورکون داش یادداشی اوْلان اوْرخوْن-یئنی‌سئی یازی‌لاریندا اؤتوکن آدی تئز-تئز چکیلیر. بوُ حاقدا یازی‌نین داوامیندا آیریجا بحث اوْلوناجاق. اؤتوکن آدی  ایله باغلی ایکی فرقلی دوشونجه وار. بیرینجی دوشونجه اوْدور کی، اؤتوکن باشکندین-پایتاخت شهرین آدی ایدی. ایکینجی وِرسیون گؤره اؤتوکن اراضی‌نین، جوغرافیانین آدی‌دیر. هوُن ایمپراتورلوغونون و گؤگ‌تورک خاقانلیغی‌نین باش‌کندی ده اؤتوکن اراضی‌سینده ایدی. آراشدیرمالاردان بئله نتیجه‌یه گلمک اوْلار کی، ایکینجی ورسیوندا  داها عاغلاباتان‌دیر. اؤتوکن جوغرافیانین آدی‌دیر. باشکند‌ده بوُ جوغرافیادا یئرلشیردی.   

پاکیستان پولونون اوزرینده تورکیه بایراغی     

  پاکیستان ایسلام جومهوریتی‌نین هر زامان تورک دؤولت‌لری‌نین یانیندا اولدوغو هر کسه معلوم‌دور. بو صؤحبتده پاکیستان و تورکیه یاخینلیغی ایسه خوصوصیله قئید ائدیلمه‌لی‌دیر.     

  بو، ایستر دؤولت‌لر، ایسترسه ده، خالق‌لار آراسیندا سیخ علاقه  ایله موشاهیده اولونور. بو یازیدا  پاکیستان و تورکیه موناسیبت‌لرینی داها دا سیخلاشدیران تصادوفی بیر حادیثه  اطرافیندا صؤحبت گئدیر.  

 پاکیستانین پولو اوزه‌رینده حک اولونان تورکیه بایراغینین تاریخچه‌سی هارادان باشلاییر؟ 

  پاکیستانین میلّی پول واحیدی روپیه‌‌دیر. پاکیستان، 1988-جی ایلدن ایستیفاده ائتدیگی 1000 روپیه‌‌لیک اسکیناسیندا 2007-جی ایلده دییشیک‌لیک ائتمک قرارینا گلیب. ایلک واخت‌لار پولون اوزرینده پاکیستانین کئچمیش لیدری محمد علی جناح‌ین شکلی حک اولونموشدو. 2007-جی ایلده پاکیستان مرکزی بانکی پول اسکیناس‌لاری‌نین دیزاینیندا دَییشیک‌لیکله باغلی قرار وئریر. همین قراردا قئید اولونوردو کی، 1000 روپیه‌‌‌نین اوزرینده پاکیستان بایراغی دا حک اولونسون. آما بورادا تام تصادوف نتیجه‌سینده سونرادان تاریخه چئوریله‌جک بیر حادیثه  باش وئریر.

علی سعاوی (د. 8 دسامبر 1839 ایستانبول- اؤ. 20 مه 1878 ایستانبول)  عوثمانلیدوشونورو و یازیچیسی‌دیر. تورکچولوکفیکیری‌نین ایلک ائیلمچیسی اولاراق قبول ائدیلر. [۱]   

  2. عبدالحمیده قارشی ائتدیگی باشاریسیز کودتا گیریشیمی ایله بیلینن بیر  تاریخی شخصیت‌دیر. بو اولایدان یانا بیله‌سینه  " ساریقلی قیامچی "  دئییلمیشدیر.    

  عوثمانلی دؤولتی‌نین سیاسی و ایجتیماعی چتین‌لیک‌لرینه حل تاپماق اوچون چوخ دوشونوب داشینمیش، ایسلامی قایناق گؤتوره‌رک تورکچو، تورانچی گؤروش‌لر قارشی‌یا قویموش بیر آدام ایدی. سولطان عبدالعزیز دؤنمینده گنج عوثمانلی‌لار ایله بیرلیکده پاریس و لندن‌ده اولدی؛ حؤکومت علئیهینه یازی‌لار یازدی؛ قزئت چیخارتدی. عبدالحمید دؤنمینده  یوردا دؤنموش؛ بیر مودّت قالاتاسارای سولطانیسی مودیرلیگی ائتمیشدیر. بو وظیفه‌دن آلیندیقدان سونرا ایشسیز اولدوغو سیرادا تشکیلات‌لاندیردیغی بیر نئچه یوز آدام ایله چیراغان سارایینی باساراق 5. مرادی تاختا کئچیرمک ایسته‌دی؛ بو جهدی اثناسیندا یئددی سککیز حسن پاشا طرفیندن باشینا آلدیغی چوبوق ضربه‌سی ایله اؤلدو. 

تورک میفولوژی‌سینده کؤرپه‌لری لئیلک‌لرین دونیایا گتیرمه‌سی اینانجی‌نین کؤکلری

یازان: دوکتور پروین ارغون

    کؤچری قوشلاردان، اولان لئیلک، یاشام طرزی و گؤرونوشو ایله همیشه اینسان اوغلونون دیقتینی چکمیشدیر. دیگر بیرچوخ قوش نؤوعونه گؤره اوزون ساییلان بیلن یئتمیش ایل‌لیک عؤمور‌‌لری واردیر. چوخ یاشلی کیمسه‌‌‌لره  " لئیلک اتی یئمیش "  دئیلمه‌سی لئیلک ایله اینسان اوغلو آراسینداکی یاخین ایلگی‌یه ایشارت ائدیر. لئیلک‌‌لرین هر ایل عئینی یووایا دؤنمه‌‌‌لری، -تورک‌‌لرین اؤنم وئردیگی وجهی‌ ایله- تک قادینلی یاشاما‌لاری، بالا‌لارینی اوزون سوره یووادا اؤزنله بسله‌مه‌‌‌لری، عاییله‌‌لری نین یاشلی بیری‌‌لری ایله یاخیندان ایلگی‌لنمه‌‌‌لری، اونلارا یییه‌جک تأمین ائتمه‌‌‌لری، اینسان‌لا ایچ- ایچه او‌لاراق ائوین باجاسیندا یاشاما‌لاری اینسان اوغلوندا سایغی اویاندیرمیشدیر. گونوموزده ماهنی‌‌لارا، شعیر‌‌لره و افسانه‌وی متن‌‌لره میفولوژی آنلامی‌یلا قونو اولماغا دوام ائتمیشدیر. لئیلک‌‌لرین  پاییزی کؤچه حاضیرلانیرکن سرگیله‌دیک‌‌لری ویداع تؤرن‌‌لری و یاریش‌لاری دا اینسان اوغلو طرفیندن قوتسال تؤرن‌‌لر او‌لاراق ساییلیردی.[1] 

  بو یازیدا کؤرپه‌‌‌لری دونیایا لئیلک‌‌لرین گتیردیگی اینانجی، تورک اینانج سیستمینده قوش صورتینده تصویر ائدیلن دیشی حامی روح  " اوُمای "  باغلامیندا اینجله‌نه‌جکدیر. قوش بیچیمینده سانیلان اینسان روحو، دوغوم و کؤرپه ایله ایلگیلی او‌لاراق لئیلگین اسکی تورک‌‌لر آچیسیندان داشیدیغی آنلام، بو میفیک تصوّورون آنادولو جوغرافیاسیندا نه شکیلده گونجل‌لندیگی تثبیت ائدیله‌جکدیر. 

آذربایجان تورک‌لری‌نین ایمپراتورلوق قورما تاریخی‌نین ان پارلاق صحیفه‌سی : اوزون حسن دؤورو

  ائلشن میریشلی

     اوزون حسن موعاصیر عراق، تورکیه‌نین بیرحیصه‌سینی، جنوبی قافقازی، ایران اراضی‌سینی و سوریه‌نین بیرحیصه‌سینی احاطه ائدن دؤولت یاراداراق آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویرمیشدی. آغ قویونلو، اوّلجه بیر طایفا - اونون قوردوغو امیرلیگین و سونرا بیر اولوس - اونون قوردوغو بیر ایمپراتورلوغون و دؤولتین باشیندا اولان خاندانین آدی دیر.

 آغ قویونلو خاندانی اؤز‌لرینی اوغوز ائلی‌نین بایاندور بویوندان بیلیردیلر. اونا گؤره ده اونلارا بایاندورخان اؤولاد‌لاری و یا بایاندوریه ده دئییلمیشدیر. آغ قویونلو ائل و یا طایفاسینی تشکیل ائدن قبیله‌‌لر بونلاردیر پوُمَک، موصول‌لو، خوجا حاجولو، حمزه حاجولو، دابانلو، احمدلو، عزت‌الدین حاجیلو، حیدرلو، امیرلو،یورتچو، شیخلو، سلیمان-حاجولو، چاووُندور، دوْدوُرغا، دؤگر، قارغین، افشار و بیگدیلی. بو قبیله‌‌لرین ان موهومو پوُمَک و موصول‌لو اولموشدور.بونلار تورکمان‌لار آدی ایله ده مشهور اولموشلار.

بو قبیله‌‌لر ائل حالیندا شرقی آنادولودا یئرلشیب، یایدا ارزینجان-ارزوروم آراسیندا، قیشدا ایسه اورفا، ماردین اطرافیندا کؤچری حالیندا یاشاییردیلار. بو قبیله‌‌لر هولاکو‌لر ( ائلخانلی‌‌لار 1256-1353) زامانیندا دیگر تورکمان‌لارلا برابر آنادولویا گلیب،بو منطقه‌‌لرده یئرلشمیشدیلر. آغ قویونلو خاندانی امیرلیک قوروب، سیاسی قودرت قازاناندان سونرا حلب و یا سوریه تورکمان‌لاری و ذولقدر ائلی ده آغ قویونلو ائلینه قاتیلمیشدی. آغ قویونلو‌لارین بؤیوک پادشاهی اوزون حسن قاراقویونلو دؤولتینی ییخیب، اونون تورپاق‌لارینی ضبط ائتدیکدن سونرا آغ قویونلو ائلی‌نین موهوم قیسمی ایرانا گلدی و بورادا یئرلشدی. اوزون حسن 1423-جو ایلده آنادان اولموشدور. جلال‌الدین علی بیگ ابن عثمان بیگین اوغلو، قارا یوُلوُق عثمان بیگین نوه‌سی‌دیر. آناسی سارا خاتون‌دور. اوزون حسن آغ قویونلو دؤولتینی ایمپراتورلوغا چئویره‌رک 1453-1478-جی ایل‌لرده آغ قویونلو ایمپراتورلوغونون بیر سولطانی اولموشدور.

​

"‌اوغوزنامه‌"‌لرده تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری

  آغاوئردی خلیل    

  فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

     تورک دؤولت‌چیلیک عنعنه‌لری اورتا عصرلرده گئنیش یاییلمیش  "اوغوزنامه"‌لرده ده عکس اولونوب. معلومدور کی،  "اوغوزنامه"  - اوغوزلارین کیتابی دئمک‌دیر. بو کیتاب اورتا عصرلر اوغوز عنعنه‌سینه اویغون اولاراق اؤزونده زنگین فولکلور ایرثینی عکس ائتدیریر. بونونلا یاناشی بو کیتاب‌لاردا اوغوزلارین دؤولت‌چیلیک تاریخ‌لری و عنعنه‌لری ده گئنیش یئر آلیر. اسکی  "اوغوزنامه"‌لردن بیری حاقیندا  " 1309-1340-جی ایللرده میصیرده یاشامیش اوغوز-سلجوق منشألی ابوبکر بن عبدالله بن آیبک دواداری اؤزونون عرب دیلینده یازاراق 1309-جو ایلده تامالادیغی  "‌درر التیجان‌ و غرر تواریخ‌ الازمان‌‌"  (شؤهرتلندیریلمیش‌لرین تاریخیندن بیر اینجی) آدلی کیچیک حجملی تاریخ اثرینده معلومات وئریر و ایلک دفعه   "اوغوزنامه"  سؤزونو ده او ایشله‌دیر. اونون گؤستردیگینه گؤره ساسانی حؤکمداری انوشیروان‌ین (حاکیمیت ایللری: 531-573) مَرودن بُزرگمهر بُخْتَگانفارسی‌یه مخصوص اورتا فارس دیلینده یازیلمیش همین کیتاب ابو مسلم خراسانی‌نین (755- جی ایلده اؤلدورولوب) خزینه‌سیندن تاپیلیب. آیبک دواداری‌نین حاقیندا دانیشدیغی اثر چوخ گومان کی، تورکجه یازیلمیش بیر قهرمان‌لیق داستانی اولموش و 826-جی ایلده باغداددا یاشایان سوریه‌لی حکیم جبراییل بهشی طرفیندن عرب دیلینه ترجومه اولونوب. همین نوسخه‌دن ایستیفاده ائدن آیبک دواداری کیتاب حاقیندا یازیر:  "من ایسته‌ییرم بو طایفانین (تورک‌لرین) هارادان گلدیکلری و اونلارین سلف‌لری حاقیندا بونلارین اؤزلری‌نین دوغما دیللرینده (اویغور دیلینده) یازیلمیش" اولو خان آتا بیتیکچی"  آدلی کیتاب‌لارینا اساسلاناراق دانیشیم. بونون آدی‌نین معناسی  "‌بؤیوک حؤکمدار - آتا حاقیندا کیتاب‌"  دئمک‌دیر. بو ائله بیر کیتابدیر کی، قدیم تورک‌لردن موغول‌لار و قیپچاق‌لار بونونلا سئوینیر و ممنون اولوردولار، بو کیتابین اونلارین یانیندا بؤیوک حؤرمتی واردی. همچنین دیگر تورک‌لرین  " اوغوزنامه "‌آدلی بیر کیتاب‌لاری وار. اونو الدن-اله گزدیریرلر. اوندا اونلارین باشینا گلن روایت‌لر و ایلک حؤکمدارلاری حاقیندا معلومات وار‌" .  

قوردلار و مانقوردلار

دونیا تاریخینه وادبیاتینا یؤن وئرن چوخ زنگین سؤزلو و یازیلی مدنیت عونصورلرینه صاحب اولان تورکلر، کؤچلر، دؤیوشلر و تیجاری علاقه‌لر نتیجه‌سینده بیر چوخ قومله ائتکی‌لشیم ایچینده اولموشلار. بو ائتکی‌لشیم نتیجه‌سینده هله یازی‌نین اولمادیغی دؤورلرده زنگین بیر سؤزلو مدنیت خالقین دیلینده بویدان بویا، نسیلدن نسیله کؤچوروله‌رک گونوموزه قدر گلمیشدیر. سؤزلو مدنیت اورونلریندن افسانه‌لر و داستانلار آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر. داستانلاردا یئر آلان آغاج، ایشیق، قورد وس. کیمی موتیولر داستانلارین کیلید نؤقطه‌لرینی اولوشدورورلار. بو موتیولردن قورد موتیوی، تورکلرین یارادیلیشی و سویلاری‌نین داوامینی ساغلاماسی‌یلا ایلگیلی آنلادیلان افسانه‌لرین وارلیغی سببیندن آیری بیر اؤنمه مالیک‌دیر.

چین قایناقلارینا گؤره قورددان توره‌ییش افسانه‌لریندن ایلکی حاقیندا بو حکایه روایت ائدیلیر:

ووُ-سوُن‌لارین باتی سینیریندا کیچیک بیر دؤولت وارمیش. هون حؤکمداری ووُ-سوُن کرالینا هوجوم ائتمیش و کوُنموْ-نون آتاسی اولان بو کرالی اؤلدورموش. کوُنموْ دا او سیرالار چوخ کیچیکمیش. هون حؤکمداری اونا قییا بیلمه‌میش، اونو ساغ بوراخمیش. اوشاغین اطرافیندا بیر دیشی قورد گزمگه باشلامیش. قورد اوشاغی امیزدیردیکدن سونرا اورادان اوزاقلاشمیش. بوتون اولان بیتنی گؤر‌ن هون حؤکمداری اوشاغین قوتسال بیر بالا اولدوغونو آنلامیش و اوشاغی بؤیودوب ووُ-سوُن کرالی ائتمیش. اورتا آسیاداکی ایلک قورد افسانه‌سی بو شکیلده اورتایا چیخمیشدیر.

səs fayili endir

Türklərdə cümhuriyyət fikri

Türklər tarixləri boyunca çox geniş coğrafiyalara dağılmışlar, oralarda dövlətlər qurmuşlar və varlıqlarını tarixin dərinliklərindən bu yana kəsintisiz sürdürmüşlər. Onlar, millət olaraq bir yerdə çeşidli səbəblərlə yaşama imkanını itirdiklərində, başqa bir yerdə əskisinə görə daha güclü dövlətlər quraraq, dünya tarixindəki yerlərini almışdılar. İşdə Türklərin bir-biri arxası sıra, bəzən bir öncəkindən daha böyük və daha gəlişmiş dövlət qurmalarının sonsuz və böyük bir yaşama potensialına dayandığı bilim çevrələrincə qəbul edilməkdədir. Hətta onlar dövlətlərinin yox olma təhlükəsiylə qarşı-qarşıya gəldikləri zamanlarda, yenidən yığışaraq, bütün çətinliklərdən qurtulmağı bacara bilmişlər və varlıqlarını davam etdirə bilmişlər.

ایسلامدان اؤنجه تورکوستان و آذربایجان، ایسلام دؤورونده ده تورکوستان، آذربایجان، یاخین شرق و تورکیه مرکز اولماقلا چین، هیندیستان، روسیه، افغانیستان، خوراسان، شرقی و اورتا آوروپا، بالکانلار، فارسیستان، قافقاز، آنادولو، روم ائلی، عراق، سوریه، مصر و شیمالی آفریقا تورکلرین باشلیجا حاکیمیت بؤلگه‌لری اولموشدور. تورکلر بو اؤلکه‌لرده بیر چوخ دؤولت و ایمپراتورلوقلار قورموشلار. بو عظمتلی تابلو تورک تاریخینده مادی و معنوی اولاراق تورکلرین شوعوروندا بیر سیرا سیاسی اینانج و مفکوره‌لرین تشکّولونده موهوم رول اوینامیشدیر.

دونیا تاریخینده بو موستثنا وصفلرله تا‌نینان، مادی و معنوی گوجلری، سیاسی تشکیلات و حربی قابیلیتلری ایله ده عصرلرله جاهان حاکیمیتی مفکوره‌سینه باغلانان تورکلر بؤیوک ایمپراتورلوقلار قوراراق اوزاق شرق، یاخین شرق، آسیا، آوروپا و آفریقا قیطعه‌لری آراسیندا دین و مدنیتلری چولغالاشدیراراق دونیا مدنیتی تاریخینده سیلینمز ایزلر بوراخمیش، دونیا مدنیتی‌نین اینکیشافینا عوضسیز خیدمتلر گؤسترمیشلر.

تورکلر چین، هیندیستان، یاخین شرق، روسیه، بالکان، اورتا آوروپا و آفریقا خالقلاری‌نین قانلارینا تورک قانی قاتمیش، سیاسی و مدنی اینکیشافلاریندا موهوم رول اوینامیشلار. بو گون بئله بو سادالانان مملکتلرده بیر چوخ یئرلرین آدلاری دَییشدیریلسه ده، قالان آدلارین بیر چوخو تورکلرین بو اؤلکه‌لرده‌کی خاطیره‌لرینی موحافیظه ائدیب ساخلاماقدادیر.