تورک بدیعی تفکّورونون و شئعیر دیلی‌نین اینکیشافیندا نسیمی‌نین رولو

مؤلیف: کامیل آللاهیاروو     

 کؤچورن: عباس ائلچین

  اورتا عصرلرده موسلمان تورکلرین بدیعی تفکّورونون و شئعیر دیلی‌نین اینکیشافیندا عیمادالدین نسیمی‌نین یئرینی و خیدمتلرینی آنلاماق و موعینلشدیرمک اوچون تورک شئعیر مدنیتی‌نین تکامول یوللارینا قیسا بیر نظر سالماق لازیمدیر.

 معلومدور کی، اسکی تورک شئعیری هر بیر بندده (تیرادادا) هر بیری بیر ساده جومله‌دن عیبارت اولان میصراعلارین سینتاکتیک باخیمدان بیر-بیرینه پارالئل قورولماسی و اونلارین سونلوقلاری‌نین دا اوخشار قرامماتیک قافییه ایله بیتمه‌سی، همچنین میصراعلارین اولینده اوخشار و یا عئینی سسلرین (آللیتئراسییا‌نین) اولماسی پرینسیپلرینه اساسلانیردی. بو شئعیر فورماسی قدیم تورکلرین سؤزون ماگیک گوجونه اینامی ایله باغلی یارانمیشدی. اوغورلو اوْو ائتمک، یاغیش یاغدیرماق، خسته‌لیکلری ساغالتماق و یا قارا قووّه‌لری اؤزلریندن اوزاقلاشدیرماق مقصدیله قدیم اینسانلار موختلیف روحلارا و تانریلارا دوعالار اوخویور و یا اونلارین شأنینه آلقیشلار سؤیله‌ییردیلر. بئله دوعالار، اووسونلار، آلقیش و قارغیشلار اوخونان زامان سؤزون تاثیر گوجونو آرتیرماق اوچون موختلیف سؤزلر، سؤز بیرلشمه‌لری و جومله‌لر دفعه‌لرله تکرار اولونوردو و بوتون بو پارالئل تکرارلار متنده ریتم و آهنگی ده خئیلی آرتیریردی. بو تکرارلارین یاراتدیغی بدیعی-ائستئتیک تاثیر قووّه‌سینی آنلادیقدان سونرا اینسانلار آرتیق بیله‌رکدن، شوعورلو صورتده اونلارین بدیعی ایمکانلاریندان بهره‌لنمه‌یه چالیشمیش و اؤزلری و طایفالاری اوچون عزیز و موقدس سایدیقلاری مؤوضو و مطلبلری بئله یوکسک و طمطراقلی اوسلوب اساسیندا قورماغا چالیشمیشلار. آوازلا اوخونان متنلرده "ماناس" ائپوسوندا، "دده قورقود کیتابی"ندا و س.) بو یوکسک بدیعی اوسلوبا خاص اولان عونصورلر (جومله‌لرین سینتاکتیک باخیمدان اویغونلوغو، هئجا برابرلیگی باخیمیندان اونلارین بیر-بیرینه یاخینلیغی، آللیتئراسییا، قرامماتیک قافییه و سؤز تکرارلاری‌نین چوخلوغو و س.) موسیقی عامیللری‌نین تاثیری آلتیندا داها گوجلو شکیلده تجسّوم اولوندوغونا گؤره اونلاری پوتئنسیال-شئعیر، نقل ائدیلن، دانیشیلان متنلری ایسه (اورخون متنلری، "اوغوز-کاغان" داستانی، "دده قورقود کیتابی"‌نین نقل ائدیلن حیصه‌لری و س.) پوتئنسیال-نثر آدلاندیرماق اولار (7، 8-16). آللیتئراسییایا ایسه قدیم تورکلر قوهوملوق، یاخینلیق علامتی کیمی باخیردیلار و مضمونجا بیر-بیرینه باغلی جومله‌لرین و سؤز بیرلشمه‌لری‌نین اولینده عئینی سسلری ایشلتمکله، اونلارین معنا و قورولوش باخیمیندان دا ایلیشکیلی اولماسینی گؤسترمک ایسته‌ییردیلر (7، 34-35).

 11-جی یوزایللیگه قدر یارانمیش بوتون تورک متنلری یوخاریدا گؤستریلن پرینسیپلر اساسیندا قورولموشدور و همین دؤوره قدر یازییا آلینمیش هئچ بیر متنده ثابیت فورمایا مالیک و شوعورلو صورتده قورولموش هئجا شئعیرینه راست گلینمیر. آما ماحمود کاشقاری‌نین "دیوان لغات التورک" اثری‌نین ایلک تدقیقاتچیلاری بو آبیده‌ده نومونه کیمی وئریلن دؤردلوکلری هئجا وزنینده سؤیله‌نیلمیش فولکلور شئعیرلری کیمی آنلامیشلار. سونرالار معلوم اولدو کی، بو دؤردلوکلر یازیلی ادبیاتا منسوب آیری-آیری ایری حجملی شئعیرلردن نومونه کیمی وئریلمیش پارچالاردیر (8،71؛ 3، 3-24؛، 5، 7-28) و همین شئعیرلرین برپاسی زامانی آیدین اولدو کی، اونلار قاراخانیلر ساراییندا یاشامیش و عروضون بسیط نؤولرینده شئعیر یازماغا جهد ائدن ایلک تورک شاعیرلری‌نین اثرلریدیر (1، 100-101؛ 2، 21؛ 9، 349-350؛ 10، 22-67). تمیز تورک دیلینده اولان بو شئعیرلرده عرب و فارس سؤزلری ایشلنمه‌میشدیر. اونا گؤره ده بو شئعیرلرده عروض قایدالاری عرب و فارس دیللرینده اولدوغو کیمی اوزون و قیسا هئجالارین موعین قایدالار اوزره نؤوبه‌لشمه‌سی پرینسیپینه یوخ (تورک دیلینده، یعنی تورک سؤزلرینده هئجالار (سایتلر) اوزونلوق و قیسالیق باخیمیندان بیر-بیریندن فرقلنمیرلر)، آچیق و قاپالی هئجالارین عروضون بحرلری‌نین طلبلرینه اویغون صورتده نؤوبه‌له‌مه‌سی پرینسیپینه اساسلانیر. هم ده بو زامان قاپالی هئجالار همیشه اوزون، آچیق هئجالار ایسه وزنین طلبیندن آسیلی اولاراق بیر یئرده قیسا، دیگر شئعیرده ایسه اوزون کیمی ساییلا بیلر. عرب و فارس سؤزلرینده اولان بیر اوزون هئجا دیگر میصراعلارین اویغون یئرلرینده ایکی قیسا هئجا ایله عوض اولونا بیلر کی، بو دا میصراعلار آراسیندا هئجا برابرلیگینی پوزسا دا، کئیفیت (تلفّوظده برابرلیک) باخیمیندان عروض قایدالارینا تام جاواب وئریر. تورک سؤزلریندن عیبارت شئعیرلرده ایسه اوزون و قیسا سایتلر اولمادیغینا گؤره و بورادا عروض قایدالاری یالنیز آچیق و قاپالی هئجالارین نؤوبه‌لشمه‌سی پرینسیپینه اساسلاندیغینا گؤره، بئله شئعیرلرین سطیرلرینده هئجا برابرلیگی‌نین یارانماسی قاچیلمازدیر. محض بونا گؤره‌دیر کی، ایلکین تورک عروض شئعیرلری عروضون طلبلرینه یالنیز فورمال باخیمدان اویغون گلدیگی حالدا، تورک دیلی‌نین طبیعتینه اویغون اولان هئجا وزنی‌نین طلبلرینه داها دولغون جاواب وئریردی. مثلا، 716-جی ایلده گؤی‌تورکلره قارشی قییام قالدیرمیش کارلوق سرکرده‌سی تونا-تیگینین قتلی موناسیبتیله قاراخانی شاعیرلریندن بیری طرفیندن عروضون رجز بحری‌نین مربع-مرفوع (مستفعلون فاعلون: - - و - - و -) نؤوونده یازیلمیش اون بیر دؤردلوکدن عیبارت شئعیرین بوتون میصراعلاری (یالنیز بیر سطیرده عروض قایدالاری پوزولدوغونا گؤره هئجا برابرلیگی ده پوولموشدور) یئددی هئجادان عیبارتدیر. همین دؤردلوکلردن بیری بئله‌دیر:

 کؤنلوم ایچین اؤرته‌دی،

 یاتمیش باشیغ قارتادی.

 کئچمیش اؤزوک ایرته‌دی،

 تون گون کئچیب ایرته‌لور.

 کؤنلوم ایچین یاندیردی،

 یاتمیش یارامی ترپتدی.

 کئچمیش زامانلاری آختاردی،

 گئجه-گوندوزوم آختاریشدا کئچیر.

 بو قبیلدن اولان ایلکین تورک عروض شئعیرلرینده عرب-فارس سؤزلری اولمادیغینا گؤره اونلار ساده تورک اهالیسی اوچون ده تام آنلاشیقلی ایدی و خالق آراسیندا دا یاییلیردی. عروض وز‌نینی بیلمه‌ین ائل شاعیرلری اونلاری هئجا وزنی کیمی قاورایاراق، اونلارا اویغون شئعیرلر یازماغا باشلادیلار و بئله‌لیکله ده تورک ائل ادبیاتیندا یئنی وزن اورتایا چیخدی. بو وزن ائستئتیک جهتدن آللیتئراسییالی اسکی تورک شئعیریندن اوستون اولدوغونا گؤره سونونجونو تدریجن سیخیشدیراراق، 16-جی عصردن باشلایاراق اونون یئرینی توتماغا باشلادی.

 عروضون ساده و پریمیتیو نؤولرینده یازیلمیش ایلکین تورک شئعیرلری عروضون موسلمان ضیالیلاری‌نین ایدئالینا چئوریلمیش موسیقیلی آوازینی و آراملی آهنگینی اؤزونده جانلاندیرا بیلمه‌سه‌ده، بو شئعیر سیستئمی‌نین تورک دیلینه اویغونلاشدیریلماسی یولوندا ایلکین جهدلر کیمی قییمتلیدیر. قاراخانی شاعیرلری‌نین ان باشلیجا خیدمتلری ایسه اوندان عیبارتدیر کی، اونلار هئچ اؤزلری ده بیلمه‌دن تورک ادبیاتیندا یئنی شئعیر سیستئمی‌نین – تورک دیلی‌نین فونولوژی خوصوصیتلرینه ان چوخ اویغون اولان هئجا وز‌نی‌نین یارانما پروسئسینی سورعتلندیردیلر.

 قارشییا چیخان بوتون چتینلیکلره باخمایاراق، تورکیستان شاعیرلری عروضلا شئعیر یازماق سعیلرینده ایصرارلی ایدیلر، چونکی اؤز تورک کؤکوندن آیریلمایان قاراخانیلر اونلاری حیمایه ائدیردیلر. قاراخانیلر اؤز سارایلاریندا فارس‌دیللی شاعیرلر ساخلاسالار دا، دؤولت دیلی کیمی تورک دیلیندن ایستیفاده ائدیردیلر و بو دیلده ده عروض وز‌نینده شئعیرلر یازیلماسینا چالیشیردیلار. چونکی عروض وزنی ایستر رسمی ایدئولوگییا سوییّه‌سینده، ایسترسه ده ساوادلی آداملار و موسلمان ضیالیلاری آراسیندا ایسلام مدنیتی‌نین ادبیات ساحه‌سینده قانونی داشیییجیسی کیمی داها نوفوذلو شئعیر سیستئمی حساب ائدیلیردی. بوندان علاوه،یوسوف بالاساقونی، احمد یسوی و احمد ادیب یوکنکی کیمی تورکیستان شاعیرلری ایسلام دینینی، موسلمان مدنییتینی تورک اهالیسی آراسیندا یایماق اوچون آرتیق فارس و عرب ادبیاتیندا ثابیتلشمیش بیر سیرا مؤوضو و مطلبلری ده تورک دیلینده نظمه چکمه‌یه چالیشیردیلار.

 موسلمان پوئتیکاسینا اساسلانان یازیلی پوئزییا‌نین تورک دیلینده ایلکین نومونه‌لری‌نین اورتا آسییادا یارانماسی دا تامامیله طبیعی ایدی؛ کارلوقلار و بیر سیرا دیگر تورک طایفالاری ایسلام د‌ینینی هله 9-جو یوزایللیکدن قبول ائتمه‌یه باشالمیشدیلار و قاراخانی حاکیملری ده تورک دیلینده یازیلی پوئزییا‌نین یارانماسینا خوصوصی دیقّت وئریردیلر. بونونلا بئله 10-12-جی یوزیللیکلرده تورکوستاندا تورک دیلینده یارانمیش پوئزییا نومونه‌لری عروضون طلبلرینه کیفایت قدر دولغون جاواب وئره بیلمیردی و عروضدان چوخ هئجا وز‌نینی خاطیرلادیردی. قاراخانیلاردن فرقلی اولاراق، 11-جی عصرده اورتا آسییادان عیراقا و شرقی آنادولویا قدر اوزانان بؤیوک بیر اراضینی ایشغال ائتمیش سلجوقلار رسمی دؤولت دیلی کیمی فارس دیلینی قبول ائتمه‌یه مجبور اولدولار. چونکی موختلیف خالقلارین مسکونلاشدیغی چوخ بؤیوک بیر اراضینی احاطه ائدن دؤولتده ایداره ائتمه سیستئمینی ساوادلی تورکلرله تامین ائتمک مومکون دئییلدی. تحصیل سیستئمینده ده سلجوقلار فارس دیلیندن ایستیفاده ائتمه‌یه مجبور ایدیلر. بوتون بونلارین نتیجه‌سینده آذربایجاندا و شرقی آنادولودا ایلکین دؤورلرده منشاجه تورک اولان شاعیرلر، او جومله‌دن ده خاقانی، نیظامی و جلال‌الدین رومی کیمی بؤیوک صنعتکارلار اؤز اثرلرینی فارسجا یازماغا باشلادیلار. بونون باشقا بیر سببی ده 11-جی یوزایللیکدن اعتیبارن ادبیاتدا فارس دیلینده یازماغین عنعنه حالی آلماسی ایدی. بونو دا قئید ائتمک لازیمدیر کی، او دؤورده یازیلی ادبی دیل کیمی اؤز آنا دیلیندن یوخ، یابانچی دیللردن یارارلانماق تکجه موسلمان شرقی اوچون دئییل، دونیا‌نین بیر سیرا باشقا رئگیونلاری اوچون ده سجییّه‌وی ایدی. بئله کی، بو مقصدله غربی آوروپا خالقلاری لاتین دیلیندن، جنوبی و شرقی اسلاولار اسکی بولقار دیلیندن، یاپونلار و کورئیالیلار ایسه چین دیلیندن ایستیفاده ائدیردیلر. هم ده آذربایجان و شرقی آنادولو اراضیسی‌نین ایسلامین دینی و مدنی مرکزلرینه داها یاخین اولماسی سببی ایله بورادا عرب-فارس تاثیری تورکیستاندا اولدوغوندان داها گوجلو ایدی. بوتون بونلارین نتیجه‌سینده آذربایجاندا و کونیا سولطانلیغیندا دینی ساحه‌ده عرب، دؤولت ایشلری، کارگوزارلیق و ادبیات ساحه‌سینده ایسه فارس دیلیندن ایستیفاده ائدیلیردی. بو دؤورده یارانان فارس‌دیللی ادبیاتین بؤیوک اوغورلارینا باخمایاراق، طبیعیدیر کی، اونون نتیجه‌لریندن یالنیز فارس دیلینی بیلن بیر قروپ ساوادلی آداملار – فئودال حاکیمیتی‌نین یوخاری طبقه‌لری، عیانلار و شهر اهالیسی‌نین بیر قیسمی (تاجیرلر، مأمورلار، دین خادیملری و س.) بهره‌لنه بیلردیلر. کؤچری و اوتوراق تورک اهالیسی‌نین اکثریتی اوچون ایسه بو ادبیات ال‌یئتمز و آنلاشیلماز ایدی.

 آنجاق، معلوم اولدوغو کیمی، 13-جو یوزایللیگین سونلاریندا باش وئرن موغول هوجومو سلجوق دؤورونه سون قویدو. بوندان سونرا آذربایجاندا و شرقی آنادولودا دوروم هم ایجتیماعی-سیاسی، هم ده ادبی-مدنی باخیمدان تدریجن دییشمه‌یه باشلاییر؛ تورکلرین موغوللارلا تاریخی-مدنی یاخینلیغی، همچنین موسلمانلاشمیش تورکلرین موغوللارلا موقاییسه‌ده داها یوکسک مدنی اینکیشاف سویییه‌سینده اولماسی نتیجه‌سینده موغوللار تدریجن آسسیمیلیاسییایا اوغرایاراق، یئرلی اهالییه قاریشدیلار. آذربایجاندا و کونیادا ایرانپرست سییاست یورودن سلجوقلارین حاکیمیتدن گئتمه‌سی اؤز نؤوبه‌سینده بو بؤلگه‌لرده فارس‌دیللی ادبیاتین دا تنزّوله اوغراماسینا سبب اولدو. چونکی، سلجوقلاردان فرقلی اولاراق، هله "چینگیز خاندان باشلایاراق، ایلک موغول حاکیملری فارس کاتیبلری‌نین غلیظ و عیباره‌لی یازی اوصولونو خوشلامیردیلار" (11، 36). بئله‌لیکله، اؤز حیمایدارلاریندان محروم اولان و خالق کوتله‌لری طرفیندن قبول ائدیلمه‌ین فارس‌دیللی ادبیات موغول هوجوموندان سونرا هم آذربایجاندا، هم ده شرقی آنادولودا تدریجن سؤنمه‌یه باشلاییر.

 13-جو یوزایللیگین سونلاریندا آنادولو بَیلیکلرینده و آذربایجاندا شاعیرلر تورک دیلینده عروض وز‌نینده ایلکین شئعیرلر یازماغا باشلاییرلار. بعضی تورکولوقلار بئله حساب ائدیرلر کی، او زامان تورک ضیالیلاری ایران مدنیتی اساسیندا تحصیل و تربییه آلدیقلارینا گؤره اؤز آنا دیلینه و تورک دَیرلرینه "یوخاریدان آشاغییا" ،بیر نؤو حقارتله باخیردیلار (4،460) و حتّی، گویا "آنادولودا تورکجه یازان شاعیرلر تورکجه یازدیقلارینا گؤره اثرلرینده اوخوجولارا عوذرخاهلیق ائتمگی اؤزلرینه بورج بیلیردیلر. چونکی فارس مدنیتی اونلارا او قدر خوش ایدی کی، بونون موقابیلینده اؤز خالقلاری اونلارا کوبود گؤرونوردو" (6،148). آنجاق او زامانکی تورک شاعیرلری‌نین اثرلرینی دیقتله اوخودوقدا بیز گؤروروک کی، بو شاعیرلر هئچ ده تورک دیلی‌نین و مدنیتی‌نین "کوبود" اولماسیندان یوخ، عروض وز‌نینده تورکجه شئعیر یازماغین چتین اولماسیندان و بو سببدن ده اونلارین شئعیرلری‌نین بدیعی جهتدن ضعیف آلینماسیندان شیکایت ائدیرلر. مثلا، شاعیر قول-علی‌نین 122-جی ایلده تاماملادیغی "یوسیف و زولئیخا" پوئماسیندا اوخویوروق:

 آه دریغا، دئمه کیمسه دوزیمه‌دی،

فهمی، عقلی اکسیک کیشی یازیمادی.

بو ضیفین ایشبو نظمی آرزیمادی،

بو روباعی وزنی ایچره دوزسه ایمدی.

 بؤیوک فوضولی ده تورکجه گؤزل شئعیرلرین آز اولماسی‌نین اساس سببینی عروضون تورک دیلی‌نین خوصوصیتلرینه اویغون اولماماسیندا گؤرور:

  اول سببدن فارسی لفظیله چوخدور نظم کیم،

 نظمی-نازیک تورکی لفظیله ایکن دوشوار اولور.

 لهجه‌یی-تورکی قبولی-نظمی ترکیب ائتمه‌ییب،

 اکثرن الفاظی نامربوط و ناهموار اولور.

 منده توفیق اولسا بو دوشواری آسان ائیلرم؛

 نؤو بهار اولجاق، تیکندن برگی-گول ایظهار اولور.

 گؤروندویو کیمی، تورک شاعیرلری هئچ ده اؤز آنا دیلینه و تورک مدنییتینه "یوخاریدان آشاغی" باخدیقلارینا گؤره یوخ، تورک دیلینده عروضلا شئعیر یازماغین چتین اولماسی سببیله فارسجا یازماغا مجبور اولوردولار. فارسجا یاخشی بیلن حاکیم طبقه‌لر ده محض فارس دیلینده یازیلمیش شئعیرلرین داها پوئتیک گؤرونمه‌سی سببیله فارس دیلینه اوستونلوک وئریردیلر. تورک شاعیرلری‌نین چوخو بونو آنلاییر و تورک بدیعی دیلی‌نین بو دورومونو اورک آغریسی ایله قئید ائدیردیلر. مثلا، آشیق-پاشا 1330-جو ایلده رمل بحرینده قلمه آلدیغی «غریب‌نامه» اثرینده یازیردی:

 تورک دیلینه کیمسه‌نه‌ باقماز ایدی،

 تورکلره هرگیز گؤنول آقماز ایدی.

 تورک داهی بیلمز ایدی اول دیللری،

 اینجه یولو، اول اولو منزیللری.

  شئیخ اوغلو موصطافا‌نین «خورشیدنامه» آدلی پوئماسیندا بو فیکیر داها کسکین شکیلده سؤیله‌نیلمیشدیر:

  ائلوم تورکدور، بیلوم تورکدور، دیلیم تات.

 اگرچی تات دیلینه واردورور یات،

 و لیکین روم ائوی‌نین قاومی یئکسر

 اینیگوپ تورک دیلینی سؤیله‌شورلر.

 بئله‌لیکله، بیز گؤروروک کی، تورک دیلینده عروضلا شئعیر یازماغین چتین اولماسینی و بو شئعیرلرین ریتم و موسیقی باخیمیندان عرب و فارس پوئزییاسی سویییه‌سینه یوکسله بیلمه‌مه‌سینی تورک شاعیرلری‌نین اؤزلری ده یاخشی آنلاییردیلار. لاکین اونلارین چوخو شیکایتلنمکدن باشقا بیر شئی ائده بیلمیردیلر. حتّی سولطان ولد، حسن‌اوغلو و قاضی بورهان‌الدین کیمی ایستعدادلی شاعیرلر ده بو مسله‌نین عؤهده‌سیندن لازیمی سویییه‌ده گله بیلمه‌دیلر. تورک عروض شئعیرینده ریتم و مئلودییا مسله‌لرینی لازیمی سویییه‌ده حلّ ائتمه‌دن ایسه اونو بدیعی تصویر واسیطه‌لری ایله زنگینلشدیرمک مومکون دئییلدی. بیرینجی مسله‌نین یوکسک سویییه‌ده حلی نسیمی‌یه، ایکینجی‌نین حلی ایسه فوضولی‌یه نصیب اولدو. بیز بورادا یالنیز بیرینجی مسله حاقیندا دانیشاجاغیق.

 نسیمی اؤز پارلاق یارادیجیلیغی ایله بوتون عوموم‌تورک پوئزییاسینی یئنی بیر اینکیشاف سویییه‌سینه قالدیردی. تورک یازیلی شئعیر صنعتی‌نین اینکیشافیندا اونون خیدمتلری او قدر بؤیوکدور کی، بو باخیمدان اونو اؤزوندن اولکی تورک شاعیرلریندن هئچ بیری ایله موقاییسه ائتمک مومکون دئییلدیر. معلوم اولدوغو کیمی، تورک ادیبلری آراسیندا نسیمی ایلک شاعیردیر کی، عرب، فارس و تورک دیللرینده عئینی درجه‌ده یوکسک صنعت مزیتلری ایله سئچیلن اثرلر یازمیشدیر. شاعیرین اساس تاریخی خیدمتی ایسه سونونجو عامیل‌له باغلیدیر: نسیمی بیرینجی اولاراق تورک شئعیر دیلینی یاخین شرقین عنعنه‌وی پوئزییا دیللری حساب ائدیلن عرب و فارس بدیعی دیللری سویییه‌سینه یوکسلتدی. او، اؤز یارادیجیلیغی ایله ثوبوت ائتدی کی، تورک دیلینده ده اؤز گؤزل‌لیگی و کامیل‌لیگی ایله عرب و فارس لیریکاسی‌نین شاه اثرلریندن گئری قالمایان شئعیرلر یازماق مومکوندور. نسیمی‌نین ایری‌ حجملی دیوا‌نینا داخیل اولان شئعیرلر وزن و فورما باخیمیندان چوخ رنگارنگدیر. شاعیر اؤز شئعیرلرینده عروضون دوققوز بحریندن - هزج، رمل، رجز، مضارع، مُجتَثّ، خفیف، مُنسرَح، سریع و متقارب بحرلریندن ایستیفاده ائتمیشدیر. داها دوغروسو، او، بو بحرلرین ایگیرمی نؤوونده شئعیرلر یازمیشدیر. نسیمی تورک پوئزییاسیندا اؤزوندن اوّل ایستیفاده ائدیلن بوتون افاعیله نؤولریندن بهره‌لنمیشدیر. اونون دیوا‌نیندا غزل، قصیده، مستزاد، ترجیع‌بند، مثنوی، ملمع، تویوق کیمی شئعیر فورمالارینا راست گلینیر. بو شئعیر فورمالاریندان بعضیلری، داها دقیق دئسک، قصیده، مستزاد و ترجیع‌بند تورک پوئزییاسیندا ایلک دفعه نسیمی طرفیندن ایشله‌دیلمیشدیر. شاعیرین تورک عروض شئعیرینه گتیردیگی ان موهوم یئنیلیگی ایسه شئعیرلرینده تورک دیلی‌نین اینتوناسییا وورغولاری ایله عروضون مئلودیک وورغولاری‌نین وحدتینه نایل اولماسیدیر. بونونلا او، عروضون موسیقیسینی و ریتم آهنگینی تورک دیلینده تام دولغونلوغو ایله جانلاندیرا بیلمیشدیر.

 نسیمی‌نین حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌نین تبلیغینه حصر ائدیلمیش شئعیرلری اوسلوب آغیرلیغی ایله سئچیلیر. آنجاق اونون ساده اینسانی حیس‌لری وصف ائدن غزللری حزین موسیقیسی، صمیمیتی و ساده دیلی ایله اوخوجونو والئه ائدیر. رمل بحری‌نین مثمن محذوف نؤوونده یازیلمیش آشاغیداکی بئیتلرده متن وزن و ریتم باخیمیندان نه قدر دقیق تنظیملنمیشس، اینتوناسییا و دیل قانونلاری باخیمیندان دا او قدر سلیس و روان شکیلده قورولموشدور:

 دیلبرا، دیل سندن اؤزگه بیر دخی یار ایسته‌مز،

 چون میسّر اولدو زولفون، غئیری دیدار ایسته‌مز.

  کؤنلومه قیسمت ازلدن عشقینی چون قیلدی حقّ،

 تا ابد عشقیندن اؤزگه نسنه، زینهار، ایسته‌مز.

  بو دیلی-بیچاره‌دن سوردوم ندیر درده دوا؟

 دیلبرین لعلیندن آیری هیچ نه تیمار ایسته‌مز.

 بورادا بیر-بیرینی عوض ائدن و تاماملایان آهنگدار و موسیقیلی میصراعلار اوخوجونون قلبینی اوخشاییر. مئلودییا و ائموسیونال خوصوصیتلری باخیمیندان حافیظ‌ین شئعیرلرینی خاطیرلادان نسیمی غزللری وزن، ریتم و سس آهنگی باخیمیندان چوخ هارمونیک قورولوشا مالیکدیر. نسیمی اثرلری‌نین بدیعی ایفاده‌لیگینی آرتیران واسیطه‌لردن بیری ده آللیتئراسییادیر. بو عومومی فونکسییا ایله یاناشی، آللیتئراسییا اونون شئعیرلرینده معنا اهمییّتینه ده مالیکدیر:

 آل ایله آلا گؤزلرین آلدادی آلدی کؤنلومو،

 آلینی گؤر نه آل ائدر، کیمسه ایریشمز آلینه.

 بورادا «آل» سس بیرلشمه‌سی معنا و قرامماتیک جهتدن بیر-بیرینه باغلانان سؤزلر آراسیندا سس بنزرلیگی یاراتماقلا بئیتده‌کی ان موهوم اوبرازلاری داها قاباریق شکیلده نظره چارپدیریر.

 نسیمی شئعیرلرینده زنگین سس آهنگی یارادان موهوم واسیطه‌لردن بیری ده اونون اثرلرینده اولان درین و معنالی قافییه‌لردیر. شاعیرین قافییه‌لری زنگینلیگی و دقیقلیگی ایله دیقتی جلب ائدیر. نسیمی گؤزله‌نیلمزلیگی ایله سئچیلن جیناس قافییه‌لری ده چوخ خوشلاییر:

دوشدو یئنه دلی کؤنول گؤزلری‌نین خیالینه،

 کیم نه بیلیر، بو کؤنلومون فیکری ندیر، خیالی نه؟

 نسیمی پوئزییاسینداکی بدیعی اوبرازلار اساسن موسلمان پوئزییاسی اوچون سجییه‌وی اولان عنعنه‌وی اوبرازلاردیر. موسلمان مدنییتینه چوخ یاخیندان بلد اولان و اونون هومانیست عنعنه‌لرینی دریندن منیمسه‌ین نسیمی اؤز پوئزییاسیندا بو مدنییتین یاراتدیغی نورماتیو تصویر واسیطه‌لرینه و اوبرازلار سیستئمینه اساسلانمیشدیر.

 تورک کلاسسیک پوئزییاسی‌نین سونراکی اینکیشافینا نسیمی‌نین بؤیوک تاثیری اولموشدور. نسیمیدن سونرا گلن بوتون تورک شاعیرلری، حتّی فارسجا یازماغا مئیللی اولانلار بئله اؤز آنا دیلینده بدیعی اثرلر یازماغی دا اونوتموردولار. بوندان سونرا بؤیوک سلفی‌نین زنگین تجروبه‌سینه و بدیعی ایرثینه آرخالانان هر بیر تورک شاعیری اؤز دوغما دیلی‌نین اینکیشافی اوچون داها عزمله چالیشیردی. ان باشلیجاسی ایسه، اونلارین یاراتدیقلاری اثرلر اؤز بدیعی کامیل‌لیگی و ائستئتیک گؤزللیگی ایله آرتیق دؤولت رهبرلری‌نین و سارای عیانلاری‌نین بدیعی-ائستئتیک طلبلرینی لازیمینجا اؤده‌یه بیلدیگینه گؤره سونونجولار ‌نینکی شاعیرلردن فارسجا یازماغی طلب ائتمیردیلر، عکسینه، اؤزلری ده تورکجه شئعیرلر یازماغا چالیشیردیلار. تورک شئعیر دیلی‌نین بو سویییه‌یه یوکسلمه‌سینده ایسه، آرتیق قئید ائدیلدیگی کیمی، نسیمی‌نین میثیلسیز خیدمتلری اولموشدور.

ایستیفاده ائدیلمیش ادبیات

1-  Bartold V.V. Orta Asiya xalqlarının tarixinə dair 12 mühazirə. // V.V.Bartold. Əsərləri. 5-ci cild. Moskva, 1969 (rus dilində).

2- Bombachi A. The Turkish Literatures. İntroductory Notes on the History and Style. – PhTF. Vol. 2. 1964, p. 11-71.

3- Brockelmann S. Altturkestanische. Volkspoesie. I. Asia Major. 1923, p. 3-24

4- Brockelmann S. Altturkestanische. Volkspoesie. II. Asia Major. 1923, p. 18-36

5- Fitrət A. Ən əski türk ədəbiyyatı nümunələri. Səmərkənd-Toşkend. 1927.

6- Fomkin M.S. Sultan Veled və onun türk poeziyası. Moskva. 1994 (rus dilində).

7- Hüseynoğlu K. Azərbaycan şair mədəniyyəti. Bakı. 1996.

8- Köprülüzadə M.F. Türk dili ve edebiyyatı hakkında araşdırmalar. İstanbul. 1934.

9- Pelliot P. Sur la legende d`Oğuz-Khan en ecritere aurigoure. // Türkuche Turxan Texte. 1930.

10- Stebleva İ.V. 11-ci əsrdə türk bədii formalarının inkişafı. Moskva. 1971 (rus dilində).

11- Jan Punka. Fars və tacik ədəbiyyatı tarixi. Moskva. 1970 (rus dilində).