Köruğlı

(Qazaqşa)

Begäli sınşı xanğa at sınap beretin sınşı eken. Birneşe ret at sınap beredi. Tağı bir küni at sınawğa ketedi. Ol ketkende äyeli jükti eken, jükti äyeli Begäli ketken soñ, dünïeden ötedi. Bir künderi: «Äyeliniñ qabırınan bala şığıp jür»,— degen söz boladı. Begäli äyeliniñ qabırınan bala şığıp jür degendi estip: «Ne isteymin?» — dep xanğa baradı.
Sonda xan Begälige bılay dep aqıl qosadı: «Sen barıp er jasat, onıñ üstine şırış jaqtır, qwırşaq jasat, asıq alıp, bärin de alıp barıp kördiñ awzına qoy. Äyel bala bolsa qwırşaq oynar. Er bala bolsa, erge minip alıp jerdi sabalap otırar. Er körge sıymaydı ğoy, balanı şırış ustap alıp jibermes, sosın ustap alwğa boladı», — dedi.
Osı zattardı qoyıp, özi molanıñ tübine barıp, buğıp jata qaladı. Bir mezgilde bala körden şığıp, erge minip alıp, «şw-şwlep» jerdi sabalay bastaydı, qwırşaqtardı laqtırıp tastaydı. Bunı körip Begäli balanı ustay aladı, bala baqırıp jılaydı:
«Meniñ emip jatqan aq mamam bar, şeşem de, äkem de sen emes»,— deydi. Jılap qoymağan soñ balanı qaytadan qoya beredi. Bala körge kirip qayta şığıp: «Aq mamam bar edi, şeşem bar edi, birewi de joq, qw süyek bolıp jatır, äkem sen ekensiñ»,— dedi.
Balanı ertip, üyine alıp barıp, balanıñ atın körden şıqqan Köruğlı dep qoydı. Toğız kün toyın, on eki kün oyın jasaydı. Bir-eki jıldan keyin, balası ösken soñ, xan Begälige tağı at izdetip jiberedi. Sol ketkennen üş ay jürip, üş at arıtıp, bir Ğïrat degen attı alıp keledi, onı xanğa aparıp beredi. Ol at toqsan urğanda ayağın toğız basadı. «Sınşınıñ közi ağarğan eken, közin oyıp alıp, atın özine aparıp beriñder»,— deydi xan.
Begäliniñ közin oyıp alıp attı özine äkelip beredi.
Begäli balasına aytadı: «Bir julım üy tigip, attı sonıñ işine qoy, eki jağına eki şelek sw qoyıp, üydiñ esigin jap, öziñ qaytıp kelip qarama»,— deydi.
Köruğlı: «Qarağanda, bunıñ nesi bar, men bir qarayınşı»,— dep oylaydı, qaytıp kelip qarasa, attıñ eki qanatı bar eken, onı samawırdağı swğa salıp tur eken.
«Qanatı bar attı jaman dep äkemniñ közin oyıp aldı»,— dep Köruğlı köşege şığıp alıp, xannıñ ata-babasın qoymay sökken. Üyge qaytıp kelip;
— Äke, attıñ qanatı bar eken ğoy, — deydi.
— Balam, birewge ayttıñ ba? — dep suradı äkesi.
— Aytqanım joq, köşege şığıp xannıñ ata-babasın qoymay sögip qayttım, — depti.
Begäli:
— Oybay, balam attı alıp kele gör, — depti. Köruğlı attı alıp kelip, sol atqa minip ekewi qaşadı, ol kezde Köruğlı segiz jasta eken. Qaşıp kele jatıp:
— Apırmay, äke, mına bir qasqa at bizge jetti ğoy.
— Balam, ol käri ayğırdıñ balası-dı, äri-beri şapqan soñ bwını talıp, jete almay qaladı, — depti.
Bir zamanda:
— Äke, mına bir sur at jetti ğoy, — depti.
— Ol jetip eş närse qılmaydı, ol bir qwlıqtıñ balası edi, — depti.
— Äke, mına bir qara at jetti ğoy, — depti.
— Äy, käpir, üş qwlıqtıñ balası edi, bir köziniñ sası bar edi, qalıñ bozdıñ işimen twra künniñ astına qaray jür, közine kün şağılıp, ter quyılğasın qalar, — depti, aytqanınday qara at jüre almay qalıptı.
Sonda türıp Begäli sınşı balasına:
— Ä, balam, künniñ batısında ne kördiñ?— depti.
Sonda bala:
— Bir qara qoyu bult körinedi,— depti.
— Ol bult emes, Jämbilbeldiñ tawı, onıñ Temirqazıq jağında jalğız ayaq jolı bar-dı, sol jolmen jür, sol taw bizdiñ mekenimiz bolar,—depti. Sol tawdıñ künşığıs jağınan barıp üstine şıqsañ, üstinde keñ üy bar, tawdıñ etegine barıp tüs, — depti. — Künbatıs jağında bir äwlïe bar, soğan bar, äwlïe ne berer eken, — depti.
Erteñine bala barıp tünep qaytıp kelipti.
— E, balam, ne qıl dedi,— depti.
— Ana kewekte bir kisiniñ kïer kïimi, qarw-jarağı bar, sonı barıp al, dedi, — depti.
— E, quday bergen eken, barıp alıp kel, — depti. Barıp alıp keldi.
Bir künderde tawdıñ astınan kireşi jürdi. Äkesi balasına:
— Kireşige barıp otın al, otın jaq ta, öziñ tamaq iş, mağan tamaq ala kel,— depti.
Tünde tamaqtanıp, jatıp qalğan soñ, bekterin öltirip, qaraşasın tüye-müyesimen aydap tawdıñ üstine şığardı. Tawdıñ üstine şıqqan soñ, birewin ağa, birewin ini qılıp ağayın-twmalastay bolıp otıra beredi.
Bir küni Köruğlı otırıp äkesinen:
— Kegiñ ketken jer bar ma?— dep suradı. Sonda äkesi:
— Şırağım, bayağıda Besbatır degen batır meniñ qarındasımdı tartıp alıp ketti, — depti.
Köruğlı Besbatırdıñ elin izdep ketedi. Bir künderde Köruğlı Besbatırdıñ elin tawıp, üy sırtınan kelip, söyles degende, bir kempir şığadı.
— E, balam, kimdi izdep kelesiñ? — depti.
— Meniñ izdep kele jatqanım Besbatırdıñ eli, — depti.
— Şırağım, onda seniñ ne isiñ bar edi? — depti.
— Iqtïyarsız tartıp alıp ketken bir apayım bar edi, — deydi.
— Ol apañ men, biraq meni ne qılasıñ, alıp jürwiñe jaramaymın, aljıp ölwge qaldım, onan da Besbatırdıñ Aqdinäs attı sulw qızı bar, oğan men «sırttağı kisige şalap aparıp ber» deyin şalaptı ustap turıp, bir qolınan tart, men köterip jibereyin, atıña mingestir de qaş, äne, süytseñ seniñ kegiñ qaytadı,— deydi.
— Sırttağı kisige qımız apar,— deydi.
Qız qımız alıp şığadı. Köruğlı qımızdı ustay turıp, qızdı bir qolınan tartıp edi, kempir artınan köterip jibe- redi.
— Besbatırdıñ bes kün uyıqtaytın uyqısı bar, biraq oyansa, jetedi, sen qapı bolma, — dedi de qala berdi kempir.
Ol ketken soñ Besbatır oyandı, qara ayğırğa minip tura qwdı, Besbatır Köruğlığa jaqındağanda bir darïyağa tap boladı. Köruğlı Ğïrattı darïyağa salıp jiberip edi, Ğïrat ar jağına barıp dürs ete tüsti. Qara ayğır qarğıp edi, bir ayağı swğa malına tüsti, sonda Besbatır:
— Köruğlı tura tur, men sağan bata bereyin, — deydi. «Qara at zärin Ğïrattıñ şeşesine berip edi, Ğïrattıñ zärin basqağa bermegeysiñ, jolıñ bolsın jüre ber, joldasıñ qayırlı bolsın», — dedi de, Besbatır qala berdi. Aqdinästi alıp Köruğlı äkesine qaytıp keldi.
Bir küni Köruğlı Aqdinäske:
— Osı qara jerdiñ üstinde meniñ qayratıma şaq keletin kisi bar ma eken? — deydi.
Sonda Aq Dinäs:
— Meniñ äkem Besbatır seni taqımına qısıp alıp keter edi, — deydi.
Sonda Köruğlı:
— Men seniñ äkeñniñ basın äkelip bereyin, — dep kete berdi.
Aqdinäs:
— Äkem Täşkent pen Qoqannıñ arasında jalğız özi kire salıp jüredi, bara ğoy, — dedi. Aytqanınday Täşkent pen Qoqannıñ arasında kire salıp ketip baradı eken. Köruğlı jaqınday barğanda, Besbatır:
— Köruğlımısıñ, qonaq bol, tüs beri, — deydi.
Sonda Köruğlı:
— Men tüspeymin, — deydi.
— Olay bolsa, keyin tura tur, — deydi Besbatır.
Sonan soñ Besbatır atına minip, Köruğlığa qarsı barıp Köruğlınıñ jelkesinen ustap alıp, taqımına qısıp, attan tüsiredi. Onıñ atın alıp:
— Bul attı Aqdinäs kelip alıp ketsin, — deydi. Bir küni Köruğlı Besbatırdı añdıp jürip, qol oqpen atadı, ol oğı ötpeydi. Besbatır «qonıp jürgen masa men sona bolar» dep jüre beredi.
Bir mezgilde Besbatırdıñ tañ uyqısı kelip ketkende Köruğlı onı atıp qaladı, oq jılp ötip ketedi.
Besbatır Köruğlığa: «Meniñ işigimdi alıp beliñe orap qoy, meniñ arwağım sağan qonadı», — deydi. Sonda işikti sınayın dep ağaşqa orap qarap edi, ağaştı qïıp tüsedi, Besbatırdıñ oyı «Köruğlını söytip qïıp tüssin» degeni eken.
Köruğlı Besbatırdıñ basın kesip alıp, eline kelip, Aqdinäsqa:
— Mine äkeñniñ bası,— deydi.
— Ä, Köruğlı, sen meniñ äkemniñ arwağın uyıqtatıp attıñ ğoy, bolmasa, sen öltire almaytın ediñ, — dedi. Sen mağan äkemniñ qara atın ber, qonağına soydırıp, üstine jay saldırıp keleyin, —dedi Aqdinäs. Söytip eline barıp äkesiniñ basına jay saldırıp qayttı.

* * *

Künderde bir kün qalmaqtıñ xanı Şıntemir xalqına jar saladı:
— Köruğlınıñ Ğïratı men qarw-jarağın äkelip bergen kisiniñ töbesinen quyğan altındı eteginen tüsirer edim, — deydi.
Sonda bir mıstan kempir:
— Ä, Şıntemir, meni jelmayamen aparıp tastasañ, men äkelip berer edim, — deydi. Sonda onı Jämbilbeldiñ tawınıñ astına äkelip tastaydı. Kempir moyınına dorba salıp, qayırşı bolıp kelip, Köruğlınıñ üyine tüsedi.
Sonda Köruğlı:
— Şeşeme qımız ber,— deydi. Aqdinäs kempirge qımız quyıp beredi.
— Oybay, qarağım, tamaqtı kelistirip jasay almaydı ekensiñ,— deydi kempir.
— Ä, şeşe, tamaqtı sen jasay ğoy,—deydi Köruğlı.
Sonda mıstan:
— Qoy, qarağım, meniñ üyimde jetim balam bar ğoy, soğan barwım kerek qoy,— dedi.
— Eşteme etpes,— dedi Köruğlı.
— Bes kün qımız işpey otırasıñ,— dedi kempir.
Qımızdı äbden araq qılıp aşıtıp, Köruğlığa beredi. Ol mas bolıp jığılıp qaldı. Aqdinäske berip edi, ol da jığılıp qaldı. Qımızdı Ğïratqa da berip mas etedi.
Endi kempir Köruğlınıñ Ğïratına minip, qaraw-jarağın alıp Şıntemirge tarta beredi.
Bir mezgilderde Köruğlı esin jïıp, atın joqtap äyeli Aqdinäske aytqanı:

Kök Ğïratımnan ayrılıp,
Qanatım qaldı qayrılıp.
Basıma qayğı salındı,
Qarw-jaraq aldırıp,
Belim qaldı mayrılıp.
Er atınan ayrılsa,
Ölgeni bolar dünïede,
Men bir izdep keteyin,
Turıp munda ne eteyin?
Kök Ğïrattıñ jolına
Janımdı qurban eteyin.
Şamam kelse Ğïrattıñ
Artınan qwıp keteyin.
Qw tayağın tayanıp,
Öksip-öksip jıladı,
Köziniñ jasın buladı.
Közinen aqtı qandı jas,
Işinde qanı aralas.

Aqdinäs:
— Qoy taqsır, jılama, jılamaq sizge buyrıq emes, bizge buyrıq, sizge izdemek buyrıq,— deydi.— Men sağan qos judırıq, toqsan qurt jasap bereyin, sonsın künine bir qurt jeseñ de, qarnındı aşırmas. Izdegen jeriñe toqsan künde jetersiñ, tulpardıñ basqan izi oşaqtıñ ornınday bolıp oyılıp qalatın, sonıñ soñınan jürip tabarsıñ,— dedi. Köruğlınıñ qolına temir tayaq, basına temir telpek, üstine şekpen, ayağına temir kebis, qolına qos judırıq, toqsan qurt berip jolğa saladı. Köruğlı keterinde Aqdinäske qoştasıp aytqanı:

Aqdinästey alğanım,
Dünïeniñ bildim jalğanın.
Kök Ğïrattan ayrılıp,
Basıma qayğı salğanım.
Barısı seksen kün eken,
Jolı jürer mol eken,
Qïındığı sol eken,
Qapalanıp qayğırma,
Bir jıldardıñ işinde,
Aman bolsam kelermin,
Duşpanıña aldırma.
Duşpandıq etken kisini
Aman bolsam körermin,
Sazasın onıñ berermin,—

dep qırıq inisiniñ biri Asandı şaqırıp alıp, Köruğlı söyley bastaydı:

Asandayın inisiñ,
Osınday qïın jerlerde,
Jaqsılıq isiñ bilinsin.
Mınaw turğan Aqdinäs,
Qaldı jeñgeñ qolıñda,
Sırtınan qarap torırsıñ.
Malım meniñ jïnağan
Seniñ qaldı qolıña,
Duşpanğa bermey qorırsıñ.

Osılay dep tapsırıp, Köruğlı atın izdep jürip ketedi. Seksen kün degende Şıntemirdiñ eline jetedi. Köruğlınıñ atınıñ tört ayağı tört qızıqta, bası bir qazıqta, jemdi laqtırıp berip turadı eken. Ğïrat Köruğlını körip, qazıqtı sındırıp tastadı da; Köruğlınıñ qasına erip jüre beredi. Munı körgen qalmaqtar xanğa barıp aytadı. Sonda xan:
— Ol kisini şaqırıp alıp kel,—deydi. Köruğlını alıp keledi. Sonda xan turıp:
— Sen Köruğlınıñ atın tanïsıñ ba?— deydi.
— Ya, tanïmın, munı men bes jıl baqqanmın,— deydi.
— Onda sen onı bağa ber,— deydi.
— Qoy, oybay, meniñ şeşem ölgen, bes balam jetim qalıp otır, onı qayda tastap ketemin, öledi ğoy,— deydi.
— Ölse de jaldan, baq degen soñ, baq,— deydi.
Sodan Köruğlı, özin qalmaqtarğa tanıtpay, Ğïrattı bağa beredi, attı äbden semirtedi.
Xan bir küni at bağwşını şaqırtıp alıp odan:
— Kök Ğïrattı oynata bilemisiñ?— dep suraydı.
— Köruğlınıñ qarw-jarağı, kïimi bolsa, oynawğa boladı,— deydi at bağwşı.
— E, onda kïim-keşegi tabıladı,— deydi.
— Olay bolsa men oynatayın,— deydi. Şarbaqtıñ işine jatqızıp ta, şawıp jürip te, kölbetip te oynatadı. Köruğlı batır: «Osı attı şarşatıp alarmın, jıldamıraq keteyin»,— dep oylaydı. Endi xanğa aytadı: «Bunıñ oyını jetti, belgi şanşıp oq qoyıp, sonı atıp oq ötkizw kerek, onan basqağa toqtamaydı»,— deydi. Jeti belgi şanıştı da:

Köruğlı bek bola bilmedim,
Jeti belden oq ketire bilmedim,—

dep atıp qalıp edi, oq jılp ete tüsti.
— Ustay köriñder, darbazanı jaba kör, mınaw Köruğlı eken ğoy,— deydi xan. Darbazanı japqanşa jıldam şığıp ketti. Qalmaqtar jabılıp qwıp, soğıs sala beredi. Köruğlı da qaşa urıs salıp kete beredi, on bes kün degende attıñ silesi qatıp äbden şarşaydı, üş qatar qalmaqtar qamap aladı, Köruğlı sosın atına söyley bastaydı:

Ay, Ğïrat at, Ğïrat at,
Jämbilbeldiñ tawınan,
Jayaw izdep jetkenim.
Ayamadım men sen üşin
Kökirekte şıbın janımdı,
Jawğa tastap ketpegin.
Äzireyildey ayañdap,
Ajaldıñ bildim jetkenin.
Twğan birge ağa joq
Aldıma qorğan eterge,
Ne bolmasa inim joq,
Ne bolmasa bala joq,
Ata menen ana joq,
Jalğızdıqtan basqa
Dünïede meniñ minim joq.
Mäyi jasap bal bergen
Elde qaldı qarasam,
Aqdinästey anañız,
Jarıq jüzin körwge,
Qayrat etip qarañız.
Üş qatardan qamağan
Qalmaqtı qarğıp asadı,
Ğïrattıñ pısı basadı.

Munı körgen qalmaqtar: «Biz bosqa qırılatın şığarmız, kaytalıq»,— dep keyin qaytıp ketti. Töbeden asqanşa Ğïrat qırlap-qırlap jeledi, töbeden asqan soñ at jürmey qaladı. Köruğlı attı jetelep özi jayaw kete beredi.
Köruğlı qalmaqqa ketkennen soñ, onıñ asırap alğan qırıq inisi Aqdinäske:
— Köruğlı ketti, endi sen bizge tï,— deydi. Aqdinäs «Köruğlı erteñ kelgende men ne betimdi aytam»,— deydi. Ol sözdi inileri tıñdamaydı, sonda turıp Aqdinästiñ aytqanı:

Jarattıñ Alla keterge,
Men jolıqtım bederge.
Munan artıq jamandıq
Dünïede öter me?
Qor bolıp büytip jürgenşe,
Qorlıqtı munday körgenşe,
Emes pe jaqsı ölgenim,
Qurısın büytip jürgenim.
Äwelinde, Jasağan,
Birewge qoydıñ bende ğıp,
Uşpadan uşıp keteyin
Qurısın däwren sürgenim.
Köruğlıday batırmen
Birge erip ketpedim.
Äwelinde men sorlı
Boların bılay bilmedim.
Twısqanday bola alar dep,
Qulağıma ilmedim,—

dep Jämbilbeldiñ tawınan uşıp kelip ketip edi, köyleginiñ etegi kewlep barıp, tübiri bir, bası bölek bir töbeniñ üstine äkelip tüsiredi. Sol töbeniñ bawırına Köruğlınıñ qoyşısı kelip, qoy bağıp, Aqdinäspen söylesip, es bolıp otıradı.
Bir künderi bolğanda azığı tawsılıp, özi şarşap atı arıp Köruğlı eldiñ şetine kelgende, qoydı qayırıp jürgen qoyşığa kezdesip, qoyşını şaqıradı. Qoyşı:
— Mazamdı almaşı, Aqdinästey jeñgem tawdıñ basında otırğanda,—dedi de kete berdi. Köruğlı tağı şaqıradı. Qoyşı jügirip kelip tal tayaqpen Köruğlınıñ basına tastap kelip jiberedi. Köruğlı esi awıp barıp jığıladı, qoyşı Aqdinäske qaytıp keldi.
— Anaw kim, şıraq?— dedi. Sonda ol:
— Äy, bilmeymin, bir kök at jetektegen birew, uqsatıp turıp taldırıp jıqtım,— dedi.
— Oybay, ol ağañ ğoy,— dedi. Qoyşı Köruğlı jatqan jerge jügirip kelip, Köruğlını arqalap, Ğïrattı jetektep Aqdinäske qaytıp keledi.
Aqdinäs Köruğlını eki-üş kün bağadı, adam qılıp aladı, Ğïrat ta demaladı. Qoyşı Ğïrattıñ üstine Köruğlını tañıp, «şw» degen eken, at qarğıp tawdıñ basına şığadı. Qoyşı men Aqdinäs tağı da: «şw» dep edi, at tömen qarğıp tüse qaldı. Aqdinäs arw Köruğlığa basınan ötkeniniñ bärin ayttı. Onda Köruğlı: «Körermiz»,— dedi de elge bardı. Köruğlı keldi degendi esitip qırıq inisi qırıq tesikke kirip ketedi. Köruğlı otırıp toy jasaydı, inilerin şaqırıp aladı.
— E, inilerim, men ketken soñ jeñgeñe köz salıpsıñdar, «ağa ölse — jeñge mura, at ölse — sawır» degen ğoy, qaşpay-aq qoyıñdar,— deydi.
Söytip, Köruğlı Jämbilbeldiñ tawın jaylap otıra beredi.

qaynaq:

http://argymaq.kz/