میلّتچی‌لیک، اونون موحافیظه‌کار، لیبرال‌ و رادیکال فورمالاری

فرید ذولفقارلی 

   تاریخاً اینسان‌لار اؤز اجدادلاری‌نین عادت-عنعنه‌لرینه، دوغما تورپاق‌لارینا، قرارلاشدیریلمیش اراضی‌لری و بوردا مؤوجود اولان حاکیمیت‌لرینه صادیق اولموشلار. لاکین، 18-جی عصرین سونلاری اینسان جمعیتینده یارانان یئنی مئیل‌لر (مثلاً، معاریفچی‌لیک حرکاتی، صنایع اینقیلابی) اینسان‌لاری میلّتچی‌لیگه سؤوق ائتمگه باشلامیشدی. بئله‌لیکله، میلّتچی‌لیک مودرن آنلاییش اولاراق، ایلک دفعه  18-جی عصرین سونو، 19-جو عصرین اوّلی اوروپادا مئیدانا گلمیش و موختلیف زامان‌لاردا، فرقلی اوروپا اؤلکه‌لرینده بیر نئچه فورمادا تظاهور ائتمیشدیر. سونرالار میلّتچی‌لیک ایجتیماعی و فردی حیاتین عومومی‌ قبول اولونان، آیریلماز دویغوسونا و چاغداش تاریخین یئگانه موعین‌ائدیجی فاکتورونا چئوریلمیشدیر. اونون ایلک گوجلو تظاهورلری کیمی فرانسه و آمریکا اینقیلاب‌لارینی نومونه گؤسترمک اولار. 19-جو عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق میلّتچی‌لیک مرکزی اوروپادا گئنیش یاییلمیش و سونرالار لاتین آمریکاسی، داها سونرا ایسه شرقی و جنوبی اوروپا اؤلکه‌لرینه نوفوذ ائتمیشدیر. 20-جی عصرین اوّل‌لری ایسه میلّتچی‌لیک قدیم آسیا و آفریقا تورپاق‌لاریندا چیچکلنمگه باشلامیشدیر. بئله‌لیکله، 19-جو عصر " اوروپا میلّتچی‌لیگی عصری " آدلانیرسا، 20-جی عصر ده آسیا و آفریقا میلّتچی‌لیگی عصری حساب اولونور (Kohn 2018, par. 1-2). 

   گوجلو دؤولت‌‌ قوروجولوغوندا میلّت و میلّی شوعور آنلاییشی‌نین دوغرو درک اولونماسی و تشویق ائدیلمه‌سی ضروری عامیل‌لردن بیری‌دیر. بو سببدن میلّت و میلّتچی‌لیگین تاریخی کؤکلری و تکامولو، اونون یارانما شرط‌لری و سبب‌‌لری همچنین موختلیف اؤلکه‌لرده کی  تظاهور فورمالاری درین تدقیق اولونمالی و اؤیره‌نیلمه‌لی‌دیر. او، تاریخی ضرورتدن دوغان فلسفی-مدنی آنلاییش، سوسیال-سیاسی ایدئیا، مفکوره و موباریزه فورماسی کیمی گئنیش آراشدیریلمالی، موثبت و منفی تظاهورلری اؤیره‌نیلمه‌لی‌دیر. اونون موثبت جهت‌لریندن فایدالاناراق گوجلو، مسئولیتلی و تعصوبکئش میلّت قوروجولوغو ایستیقامتینده تدبیرلر حیاتا کئچیرتمک مومکون‌دور.     

  ایکینجی دونیا موحاریبه‌سینه کیمی (میلّت) میلّتچی‌لیک پراکنده شکیلده آراشدیرلسا دا، موحاریبه‌دن سونرا آمریکا و اوروپادا کارلتون هئیس، هانس کوهن، آلفرد کوببان، لویز اسنایدر کیمی تاریخچی‌لر، کارل دویش، إلی کِدوْری، تام نایرن، جون بروللی، إریک ج. هابسبام‌، إرنست قِللنِر، بِنِدیکت آندرسون کیمی مودرنیست‌لر و 1980-90-جی ایللردن اعتیباراً إتنو-سمبول‌چو جان آرمسترانگ، آنتونی د. اسمیت، جان هاتچینسون کیمی نظریه‌چی‌لر طرفیندن -  " حاضیر بیر ایجتیماعی کاتقوریا " ،  " مودرن دؤور آنلاییشی "  کیمی و " إتنیک کئچمیش و مدنی عامیل‌لر "  کونتکستیندن - داها گئنیش و سیستملی شکیلده تدقیق اولونموشدور (نصیبوو 2015، پار. 7-9). 

    بو آراشدیرمادا میلّت، میلّتچی‌لیک آنلاییش‌لاری و میلّتچی‌لیگین لیبرال‌، موحافیظه‌کار و رادیکال فورمالاری موختلیف ادبیات، آکادمیک مقاله و دیگر اینترنت رسورس‌لارینا (إنسیکلوپدیا و س.) ایستیناداً آراشدیریلمیشدیر. آراشدیرمانین مقصدی میلّت و میلّتچی‌لیک آنلاییش‌لارینا موختلیف یاناشمالاری و باخیش‌لاری تحلیل ائده‌رک اوروپا میلّتچی‌لیگی‌نین مئیدانا گلمه‌سی و فورمالاشماسینی، همچنین، میلّتچی‌لیگه چاغداش باخیش‌لاری موذاکیره ائتمک و لیبرال‌، رادیکال و موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیگین اؤزل خوصوصیت‌‌لرینی گؤسترمکدن عیبارت‌دیر. آراشدیرمادا قارشی‌یا قویولان مقصدلردن بیری ده  " میلّتچی‌لیک نگاتیو یوخسا، پوزیتیو فنومن‌دیر؟ "  سوالینا جاواب وئرمکدن عیبارت‌دیر. عومومی‌‌لیکده آراشدیرما بئش حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه ده میلّت و میلّتچی‌لیک آنلاییشینا موختلیف باخیش‌لار، ایضاح‌لار و یاناشمالار موذاکیره‌لی شکیلده تقدیم ائدیلمیشدیر. آراشدیرمانین ایکینجی و اوچونجو بؤلمه‌سینده میلّتچی‌لیگین اوچ فورماسی - لیبرال‌، موحافیظه‌کار و رادیکال میلّتچی‌لیک - موذاکیره ائدیله رک اونلارین فرقلی خوصوصیت‌‌لری تحلیل و ایضاح ائدیلمیشدیر. دؤردونجو حیصه میلّتچی‌لیگه آلچالدیجی موناسیبته فرقلی ایضاح گتیرمکله، 19-جو عصر فنومنی‌نین نه اوچون داها چوخ نظری و علمی آراشدیریلماسی‌نین ضروری‌لیگینی ایضاح ائتمکدن عیبارت‌دیر. سونونجو، بئشینجی حیصه‌ده آراشدیرمانین عومومی‌ نتیجه‌لری و یئکون فیکیرلر اؤز عکسینی تاپمیشدیر.