میلّتچی‌لیک، اونون موحافیظه‌کار، لیبرال‌ و رادیکال فورمالاری

فرید ذولفقارلی 

   تاریخاً اینسان‌لار اؤز اجدادلاری‌نین عادت-عنعنه‌لرینه، دوغما تورپاق‌لارینا، قرارلاشدیریلمیش اراضی‌لری و بوردا مؤوجود اولان حاکیمیت‌لرینه صادیق اولموشلار. لاکین، 18-جی عصرین سونلاری اینسان جمعیتینده یارانان یئنی مئیل‌لر (مثلاً، معاریفچی‌لیک حرکاتی، صنایع اینقیلابی) اینسان‌لاری میلّتچی‌لیگه سؤوق ائتمگه باشلامیشدی. بئله‌لیکله، میلّتچی‌لیک مودرن آنلاییش اولاراق، ایلک دفعه  18-جی عصرین سونو، 19-جو عصرین اوّلی اوروپادا مئیدانا گلمیش و موختلیف زامان‌لاردا، فرقلی اوروپا اؤلکه‌لرینده بیر نئچه فورمادا تظاهور ائتمیشدیر. سونرالار میلّتچی‌لیک ایجتیماعی و فردی حیاتین عومومی‌ قبول اولونان، آیریلماز دویغوسونا و چاغداش تاریخین یئگانه موعین‌ائدیجی فاکتورونا چئوریلمیشدیر. اونون ایلک گوجلو تظاهورلری کیمی فرانسه و آمریکا اینقیلاب‌لارینی نومونه گؤسترمک اولار. 19-جو عصرین اوّل‌لریندن باشلایاراق میلّتچی‌لیک مرکزی اوروپادا گئنیش یاییلمیش و سونرالار لاتین آمریکاسی، داها سونرا ایسه شرقی و جنوبی اوروپا اؤلکه‌لرینه نوفوذ ائتمیشدیر. 20-جی عصرین اوّل‌لری ایسه میلّتچی‌لیک قدیم آسیا و آفریقا تورپاق‌لاریندا چیچکلنمگه باشلامیشدیر. بئله‌لیکله، 19-جو عصر " اوروپا میلّتچی‌لیگی عصری " آدلانیرسا، 20-جی عصر ده آسیا و آفریقا میلّتچی‌لیگی عصری حساب اولونور (Kohn 2018, par. 1-2). 

   گوجلو دؤولت‌‌ قوروجولوغوندا میلّت و میلّی شوعور آنلاییشی‌نین دوغرو درک اولونماسی و تشویق ائدیلمه‌سی ضروری عامیل‌لردن بیری‌دیر. بو سببدن میلّت و میلّتچی‌لیگین تاریخی کؤکلری و تکامولو، اونون یارانما شرط‌لری و سبب‌‌لری همچنین موختلیف اؤلکه‌لرده کی  تظاهور فورمالاری درین تدقیق اولونمالی و اؤیره‌نیلمه‌لی‌دیر. او، تاریخی ضرورتدن دوغان فلسفی-مدنی آنلاییش، سوسیال-سیاسی ایدئیا، مفکوره و موباریزه فورماسی کیمی گئنیش آراشدیریلمالی، موثبت و منفی تظاهورلری اؤیره‌نیلمه‌لی‌دیر. اونون موثبت جهت‌لریندن فایدالاناراق گوجلو، مسئولیتلی و تعصوبکئش میلّت قوروجولوغو ایستیقامتینده تدبیرلر حیاتا کئچیرتمک مومکون‌دور.     

  ایکینجی دونیا موحاریبه‌سینه کیمی (میلّت) میلّتچی‌لیک پراکنده شکیلده آراشدیرلسا دا، موحاریبه‌دن سونرا آمریکا و اوروپادا کارلتون هئیس، هانس کوهن، آلفرد کوببان، لویز اسنایدر کیمی تاریخچی‌لر، کارل دویش، إلی کِدوْری، تام نایرن، جون بروللی، إریک ج. هابسبام‌، إرنست قِللنِر، بِنِدیکت آندرسون کیمی مودرنیست‌لر و 1980-90-جی ایللردن اعتیباراً إتنو-سمبول‌چو جان آرمسترانگ، آنتونی د. اسمیت، جان هاتچینسون کیمی نظریه‌چی‌لر طرفیندن -  " حاضیر بیر ایجتیماعی کاتقوریا " ،  " مودرن دؤور آنلاییشی "  کیمی و " إتنیک کئچمیش و مدنی عامیل‌لر "  کونتکستیندن - داها گئنیش و سیستملی شکیلده تدقیق اولونموشدور (نصیبوو 2015، پار. 7-9). 

    بو آراشدیرمادا میلّت، میلّتچی‌لیک آنلاییش‌لاری و میلّتچی‌لیگین لیبرال‌، موحافیظه‌کار و رادیکال فورمالاری موختلیف ادبیات، آکادمیک مقاله و دیگر اینترنت رسورس‌لارینا (إنسیکلوپدیا و س.) ایستیناداً آراشدیریلمیشدیر. آراشدیرمانین مقصدی میلّت و میلّتچی‌لیک آنلاییش‌لارینا موختلیف یاناشمالاری و باخیش‌لاری تحلیل ائده‌رک اوروپا میلّتچی‌لیگی‌نین مئیدانا گلمه‌سی و فورمالاشماسینی، همچنین، میلّتچی‌لیگه چاغداش باخیش‌لاری موذاکیره ائتمک و لیبرال‌، رادیکال و موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیگین اؤزل خوصوصیت‌‌لرینی گؤسترمکدن عیبارت‌دیر. آراشدیرمادا قارشی‌یا قویولان مقصدلردن بیری ده  " میلّتچی‌لیک نگاتیو یوخسا، پوزیتیو فنومن‌دیر؟ "  سوالینا جاواب وئرمکدن عیبارت‌دیر. عومومی‌‌لیکده آراشدیرما بئش حیصه‌دن عیبارت‌دیر. بیرینجی حیصه ده میلّت و میلّتچی‌لیک آنلاییشینا موختلیف باخیش‌لار، ایضاح‌لار و یاناشمالار موذاکیره‌لی شکیلده تقدیم ائدیلمیشدیر. آراشدیرمانین ایکینجی و اوچونجو بؤلمه‌سینده میلّتچی‌لیگین اوچ فورماسی - لیبرال‌، موحافیظه‌کار و رادیکال میلّتچی‌لیک - موذاکیره ائدیله رک اونلارین فرقلی خوصوصیت‌‌لری تحلیل و ایضاح ائدیلمیشدیر. دؤردونجو حیصه میلّتچی‌لیگه آلچالدیجی موناسیبته فرقلی ایضاح گتیرمکله، 19-جو عصر فنومنی‌نین نه اوچون داها چوخ نظری و علمی آراشدیریلماسی‌نین ضروری‌لیگینی ایضاح ائتمکدن عیبارت‌دیر. سونونجو، بئشینجی حیصه‌ده آراشدیرمانین عومومی‌ نتیجه‌لری و یئکون فیکیرلر اؤز عکسینی تاپمیشدیر. 

 میلّت و میلّتچی‌لیک 

    اون دوققوزنجو عصره قدر هر هانسی بیر رهبرلیک آلتیندا اولان دؤولت‌‌ و یا اراضی‌لر میلّیتینه گؤره موعین اولونموردو. میلّی-دؤولت‌‌ تاریخین بؤیوک دؤورونده مؤوجود اولماماقلا یاناشی، همچنین اوزون زامان موکمل بیر سیستم کیمی ده قبول اولونمامیشدیر. اینسان‌لار شهر و سولاله دؤولت‌‌‌لری، فئودال‌لار، دینی قروپ‌لار و یا سکتالار کیمی دیگر سیاسی تشکیلات‌لارا اعتیماد گؤسترسه‌لر ده، میلّی-دؤولته اعتیماد گؤسترمیردیلر. مسیحیتین ایلک 15 عصرینده اونیورسال دونیا-دؤولتی (میثال اوچون موقدس روم ایمپراتورلوغو، همچنین res publica christiana (مسیحی جومهوریتی)) اساس ایدئال کیمی گؤتورولور و هئچ بیر بؤلوجو قوووه‌یه اعتیماد گؤستریلمیردی. میلّتچی‌لیگین گئنیش یاییلدیغی دؤورده ایسه هر بیر میلّتین اؤز دؤولت‌‌ینی یاراتماق آزادلیغی و بو دؤولت‌‌ین همین میلّتین بوتون نوماینده‌لرینی اؤزونده بیرلشدیرمه سی آمالی اساس گؤتورولوردو (Aggarwall n.d.). 

     اوروپا میلّتچی‌لیگی چاغداش معنادا، هر هانسی بیر جمعیتین اؤز بیرلیک و موستقیل‌لیگینی قوروماق ایستگی و آرزوسو ایله دونیایا گلمیشدیر. اوروپا خالق‌لارینی سیلکله‌ین فرانسه بورژوا اینقیلابی 19-جو عصرده میلّتچی آرزولاری رئال‌لاشدیرماق اوچون مئیدانا گلن موعین حرکات‌لاری داها دا آلوولاندیردی (Aggarwall n.d.) و اینقیلابین نتیجه‌سی اولاراق سوُورن‌لیک پرینسیپی موطلق حؤکمداردان میلّته کئچدی (نصیبوو 2015). اؤزونده آزادلیق، برابرلیک، قارداشلیق ایدئیالارینی داشییان اینقیلاب میلّیتچی روحون فورمالاشماسینا سبب‌ اولدو. ناپولئون ایمپراتورلوغو ایشغالچی ماهیت داشیماسینا باخمایاراق اوروپایا بیرلیک فورماسی، برابرلیک و میلّتچی‌لیگین اینقیلابی ایدئیالارینی بخش ائتدی. اینسان‌لاری " عایید اولماق "  و  " بیرلیک "  حیسّی ایله بیر یئره توپلایان یئنی آنلاییش مئیدانا گلدی. بئله لیکله، میلّت‌لر اورتاق عادت-عنعنه‌لری، مدنیّت‌لری و اراضی‌لری پایلاشانلار طرفیندن فورمالاشدیریلماغا باشلاندی (Aggarwall n.d.).     

  میلّت آنلاییشینی ایضاح ائده‌جک خوصوصی بیر تعریف مؤوجود دئییل. لاکین، عومومی‌لیکده او، جمعیت و یا مدنیّت، دیل و یا اراضی کیمی عامیل‌لر اوزریندن وطنی پایلاشان و همرأی‌لیک نوماییش ائتدیرن اینسان‌لارین بیر قروپو و یا توپلولوغو کیمی تصویر ائدیله بیلر (هوفمان و گراهام 2015، 262-284).  " Primordialist (ایلکچی) و perennialist (ازلچی) تاریخچی‌لر اوچون میلّت ان طبیعی و کئچرلی سیاسی تشکیلات‌لانما واحیدی‌دیر؛ بوگونون میلّت‌لری [عصرلردن] بری وار اولان بیر بیرلیگین [بوگونکو] اوزانتیسی‌دیر؛ میلّت‌لره اورتا (…)، حتّی، آنتیک دؤورلرده بئله راست گلمک مومکون‌دور؛ دَییشن تک شئی ایسه میلّت‌لرین بوروندوکلری [فورمادیر]؛ ‘میلّی ماهیت’ عئینی قالیر. بو گؤروشو مودافیعه  ائدن موتفکّیرلره گؤره، میلّت اورتاق [مدنیّتی]، تاریخی، دیلی و تورپاغی پایلاشان اینسان‌لارین یاراتدیغی توپلولوق‌دور/بیرلیک‌دیر "  (نصیبوو 2015). جئیمس کللاسا (1993) گؤره ایسه، میلّت تاریخ، مدنیّت و اورتاق اجداد(لار) باغلاری ایله بیری-بیرینه باغلی، جمعیت اولماغی دوشونن بیر قروپ اینسان‌دیر. میلّت‌لرین اراضی، دیل، دین و یا اورتاق عادت‌لر کیمی  " اوبیئکتیو "  (باخمایاراق کی، بوتون بونلار همیشه مؤوجود دئییلدیر) و اساساً، خالقین اؤز میلّیتی باره ده معلوماتلی‌لیغی و اونا اولان سئوگیسی کیمی  " سوبیئکتیو "  خوصوصیت‌لری واردیر (هوفمان و گراهام، 2015، 262-284). 

  جان استوارت میل‌-ه (1806-73) گؤره  " اؤز آرالاریندا اورتاق رغبتله بیرلشدیکلری حالدا بشریتین بیر حیصه‌سینی میلّت [nationality] آدلاندیرا بیلریک. بو رغبت اونلار و باشقا بیری‌لری آراسیندا اولمور. او، باشقا خالق‌لارا نیسبتاً بیر-بیری ایله داها سربست شکیلده امکداش‌لیغا مجبور ائدیر، عئینی حؤکومت آلتیندا اولماق آرزوسونو، اؤزونه عایید حؤکومتین، یا بو حؤکومتین بیر حیصه‌سی‌نین محض اونا عایید اولماسی آرزوسونو [یارادیر]. بو میلّت حیسّی موختلیف سبب‌‌لردن اورتایا چیخا بیلر. بعضاً بو عیرق و اجداد کیملیگی‌نین نتیجه‌سی‌دیر. اونون یارانماسیندا دیل بیرلیگی و دین بیرلیگی‌نین بؤیوک رولو وار. جوغرافی سرحدلر بو سبب‌لردن بیری‌دیر. آنجاق بونلار آراسیندا ان گوجلو اولانی سیاسی کئچمیش کیملیگی‌دیر؛ اؤزونه‌مخصوص میلّی تاریخ و مووافیق اولاراق یادداش بیرلیگی؛ کئچمیشین عئینی حادیثه‌لرینه موناسیبتده اورتاق غورور و اوتانج، ممنون‌لوق و مأیوس‌لوق حیسّی "  (Mill 1961 [Considerations On Representative Government], bölmə XVI). باشقا سؤزله ایفاده ائتسک میل، میلّتین یارانماسیندا میلّی حیسّ‌لری (شوعورو) اساس عامیل حساب ائدیردی.    

  فرانسه‌ده میلّت آنلاییشی‌نین فورمالاشماسیندا بؤیوک رولو اولان إرنست رِنان ایسه میلّت آنلاییشینی ایراده عامیلی ایله ایضاح ائدیردی. او، ایدیعا ائدیردی کی، چاغداش میلّت‌لرین یارانماسیندا إتنوقرافیک عامیل‌لرین هئچ بیر رولو اولمامیشدیر. فرانسه کِلت، ایبِر و گِرمان‌لاردان؛ آلمان گِرمان، کِلت و اسلاویان‌لاردان عیبارت‌دیر. هئچ بیر اؤلکه ایتالیا کیمی قاریشیق إتنوقرافیک قورولوشا مالیک دئییل. اورادا قاللار، إتروسک‌لار، پِلاسق‌لار، یونان‌لار، باشقا چوخ‌سایلی إلمنت‌لر ایفراط شکیلده بیر-بیرینه قاریشمیشدیر. بونونلا یاناشی، رِنانا گؤره میلّت فورمالاشماسی پروسه‌سینده عیرقین، دین‌ین، دیلین، تیجارت و یا سرحدلرین رولو اولمامیشدیر و موختلیف طایفالاری بیر یئره گتیرن گوجدور (دؤولت‌‌‌دیر).  " ان نجیب اؤلکه‌لر اولان اینگیلیس، فرانسه و ایتالیا قانلاری ان قاریشیق اولان‌لاردیر. آلمان بورادا بیر ایستیثنادیرمی؟ او اصل آلمان اؤلکه‌سی‌دیرمی؟ بو ایللوزییادان(توهم) باشقا بیر شئی دئییل! "  (Renan 1882, tərc. Rundell 1992, 6)   

  هردر و یوهان فیددا (1762 - 1814) میلّتین کاراکتری‌نین فورمالاشماسیندا اطراف موحیطین، میلّی بیرلیگین یارانماسیندا ایسه دیل عامیلی‌نین اساس رولو اولدوغونو حساب ائدیردیلر (نصیبوو 2015). جورج ویلهلم فریدریخ هگله (1770 - 1831) گؤره هر میلّت خالق روحونون خوصوصی اینکیشاف مرحله‌سی ایله سئچیلیر و خالقین روحو (volksgeist) میلّتی فرقلندیرن اساس علامت‌دیر. هگل دوشونوردو کی، خالقین روحو  " اؤزو-اؤزوندن حقیقی عیانی دونیا یارادان روحدور، او، (…) اؤز دینینده، اؤز کولتوندا، اؤز عادت‌لرینده، اؤز دؤولت‌‌ قورولوشوندا و اؤزونون سیاسی قانون‌لاریندا، اؤزونون بوتون قوروم‌لاریندا، حرکت‌لرینده و عمل‌لرینده مؤوجوددور " (هگل 1935، 75).     

  میلّتین فورمالاشماسیندا  " کولتور، دؤولت‌‌ و پسیکولوژی عامیل‌لرین "  رولونو اساس حساب ائدن ایدئالیست دونیا گؤروشدن فرقلی اولاراق مارکسیست دونیا گؤروش میلّتین تکامولونده و ترقّی‌سینده داها چوخ ایقتیصادی عامیل‌لرین، خوصوصی ایله ایقتیصادی حیات بیرلیگی‌نین، صینفی عامیل‌لرین، پرولتار بین المیلّچی‌لیگی و بورژوا میلّتچی‌لیگی‌نین رولونون داها واجیب اولدوغونو ایدیعا ائدیردیلر. کارل مارکس و فریدریخ إنگلسین مودافیعه  ائتدیکلری بو فیکیرلر داها سونرالار اوروپا سوسیال-دموکراسی و سوسیالیست‌‌لری‌نین باخیش‌لاری‌نین اینکیشافیندا اؤز رولونو اوینامیشدی (نصیبوو 2015، پار. 7). ژوزف استالینه گؤره ایسه " میلّت، إتنیک بیرلیگین ان یوکسک اینکیشاف مرحله‌سی اولوب، دیل، اراضی، ایقتیصادی حیات و مدنیّتده اؤزونو گؤسترن پسیکی خوصوصیت‌لره دایالی اینسان‌لارین بیرلیگی‌دیر "  (استالین 1946، 296-297).  او ایدیعا ائدیردی کی، سادالانان عامیل‌لردن هر هانسی بیری چاتیشمادیقدا بو اینسان‌لارین " دایانیقلی بیرلیگی "  میلّت اولماقدان چیخیر، او،  " بوتون علامت‌لر بیرلیکده مؤوجود اولدوغو تقدیرده میلّت اولور "  (استالین 1946، 296-297). 

  میلّتچی‌لیک ایکی اساس - فرانسه و آلمان – اوصوللا ایضاح ائدیلمیشدیر. فرانسه اوصولونا گؤره، سیویل فرانسه دؤولتینه صداقت نومایش ائتدیرن هر بیر شخص " وطنداش‌دیر " . تجروبه ده بو، یئرلی (رگیونال) دیللرین سیرادان چیخاریلماسی کیمی اهمیتلی درجه ده بیر یئک‌جینس‌لیگین تطبیق اولونماسینی بئله نظرده توتوردو. آمریکا بیرلشمیش ایالت‌لری‌نین سوندا منیمسه‌دیگی وطنداش جمعیتی میلّتچی‌لیگی ایدئالی دا بو قبیلدن‌دیر. لاکین، آلمان متودو " میلّت "  آنلاییشینی إتنیک شرطلرله ایضاح ائدیردی کی، بو دا، سیاسی اسیتواسیانین طلبیندن ایره‌لی گلیردی. تجروبه ده إتنیک منسوبیت آلماندا آلمان آدی قبول ائتمکله و آلمان دیلینده دانیشماقلا نیسبتاً اهمیتینی ایتیرسه ده، میلّتچی ایدئیالی [اساس] قبول ائدن پراقانین گئنیش آلمانجا دانیشان اسلوویان اورتا صینفینده (اگرام و. س) إتنیک آسپکت آلمانا نیسبتده داها چوخ اهمیت کسب ائتمیشدیر. تجروبه‌ده میلّتچی‌لیگین آقرِسیو، تجاووزکار و شئوینیست اولاراق سونا چاتماسی موذاکیرلندیریله بیلر، لاکین میلّتچی‌لیگین طبیعتی موعین سرحدلرین چکیلمه‌سینی طلب ائدیر. اگر بو سرحدلر تامامیله سیویل‌دیرسه، اوغورلو میلّتچی‌لیک، بیر چوخ حال‌لاردا بؤیوک قروپ آوُتسایدرلرین (خاریجی‌لرین) " میلّی-دؤولت‌‌ " ده  نیسبتاً داها فیراوان یاشامالاری اوچون ال‌وئریشلی شراییط یارادا بیلمیشدیر (Halsall 1997, par. 1).   

  یوهان هردره (1744 -1803) گؤره، 19-جو عصرین بؤیوک سیاسی گوجو اولان میلّتچی‌لیک رومانتیک  " حیسّ "  و " کیملیک "   آرزوسونون، هیجانی‌نین یوکسلیشی و لگیتیم دؤولت‌‌ین بیر سولاله، آللاه (و یا آللاه‌لار)، ایمپراتور حؤکمران‌لیغینا دئییل، محض  " خالق "  حاکیمیتینه اساسلانماسینی طلب ائدن لیبرال‌ طلب‌لردن ایره‌لی گلمیشدی. هر ایکی، رومانتیک " کیملیک میلّتچی‌لیگی " و لیبرال‌  " وطنداش میلّتچی‌لیگی " ، اساساً  " اورتا صینیف "  حرکات‌لاری اولموشدور (Halsall 1997, par. 2).   

   هوفمان و گراهاما گؤره، میلّتچی‌لیک اؤز اینسان‌لاری طرفیندن میلّت حاقیندا یارادیلان دوشونجه و اینانج‌لار (هوفمان و گراهام، 2009، 264-285)، هئیوودا گؤره اینسان‌لارین کولکتیو فعالیت و داورانیش‌لاریندا میلّتین ان عومده اهمیتینی نئجه آنلاماسی، میسکئویچه گؤره ایسه، اؤلکه‌لری‌نین معنوی، مدنی و یا سیاسی نتیجه‌لره نایل اولماسی و داواملی‌لیغین تأمین ائدیلمه‌سی نظرده توتولور (Miskiewicz, The Stanford Encyclopaedia of Philosophy 2014, par. 1-4). یوخاریدا دا قئید اولوندوغو کیمی، میلّتچی‌لیگین موختلیف تعریف‌لری مؤوجوددور. میثال اوچون، گوبرناوُیا گؤره میلّتچی‌لیک  " عوضولری بیر سیرا سمبول‌لارا، اینانج و یا حیات طرزلری ایله موعینلشن و موشترک سیاسی موقداراتینا قرار وئره بیلمک ایراده سینه صاحیب اولان بیر ایجماعیا عایید اولماق دویغوسودور "  (گویبرناو 1996، 47، سیتات گؤتولولوب هوفمان و گراهام 2009، 262). بو تعریف، اسمیتین تعیین ائتدیگی میلّتچی‌لیگین اوچ گئنیش هدفینی اؤزونده بیرلشدیریر: میلّی کیملیک، بیرلیک و سوورن‌لیک/آزادلیق (اسمیت 2013، 43). اورتاق سمبول‌لار و اینانج‌لار میلّی کیملیک و بیرلیک حیسّینی تآمین ائدیر، خالقین سیاسی ایراده‌سی ایسه آزادلیغی/سوُوِرن‌لیگی تشویق ائدیر. 

  بو ساحه ده یئنی بیر راضی‌لاشما مؤوجوددور کی، میلّت‌لر زامانلا اینکیشاف ائدیر و موختلیف مدنی، سیاسی و پسیکولوژی عامیل‌لرله فورمالاشیرلار (Heywood 2000, götürülüb UKEssays 2013, par. 7). قئید ائدیلدیگی کیمی، بو عامیل‌لر اورتاق بیر دیل، تاریخ، خاطیره‌لر، عنعنه‌لر، حکایه‌لر، میفلر، همچنین اراضی‌لر و قانون‌لاری پایلاشماغی اؤزونده احتیوا ائدیر (اسمیت 2013، 41-44). سادالانان عامیل‌لر بیر میلّتین مدنی، پسیکولوژی و سیاسی اینکیشافیندا جیدی رول اویناییر، چونکی اورتاق تاریخ‌لر، اراضی‌لر و قانون‌لار بیر قروپ اینسان ایچریسینده کولکتیو کیملیک، شوعور و یا صادیق‌لیک حیسّی یارادیر (Heywood 2000, götürülüb UKEssays 2013, par. 7). 

    لاکین، بو عومومی‌ عامیل‌لر و سونونجو  " کولکتیو کیملیک "  آنلاییشی هئچ ده بیرمعنالی قبول اولونمور. مثلا، آندرسون میلّتی دیل و اورتاق زامان آنلاییشی عامیل‌لری باخیمیندان مدنی اولاراق اینسان ایستحصالی کیمی تصوور ائدیر. او، میلّت‌لری اوبیئکتیو دئییل، داها چوخ سوبیئکتیو اولان،  " تصوور ائدیلن ایجماع‌لار "  کیمی تصویر ائدیر.  چونکی، بیر میلّتین منسوب‌لاری دیگرلری ایله اوزبه‌اوز اونسیتده اولمورلار، عوضینده ایسه بیر-بیرینی اورتاق حکایه‌لر، حادیثه‌لر و مدیا واسیطه‌سی‌ ایله تانیییرلار. اوسته‌لیک، میلّت‌لریمیز آراسینداکی سرحدلر، حاکیمیت‌لر و صینفی فرقلی‌لیک‌لر تصوورلریمیزله درک ائدیلیر و محدودلاشدیریلیر (هوفمان، گراهام و گوودوین 2010، گؤتورولوب اوکسسایس 2013، پار. 8). 

   هابسباومون (1990) میلّتچی‌لیگه وئردیگی ایضاح موذاکیره‌یه آچیقلیغی و اؤزونه‌مخصوص‌لوغو ایله سئچیلیر؛ او، میلّتچی‌لیگی سوسیال اولاراق قوراشدیریلمیش فنومن کیمی درک ائدیر و ایدیعا ائدیر کی، (میلّتچی‌لیگه وئریله‌جک) تعریف اوغورسوزلوغا محکوم‌دور، چونکی هر زامان ایستیثنالار تاپیلا بیلینر (Hobsbawm 1990, 5). هابسباوُمون میلّتچی‌لیگی سیاسی و میلّی واحیدلرین اوست-اوسته دوشدوگو بیر ایدئولوژی، دَییشن، تکامول ائدن و مودرن بیر کونستروکسیا کیمی موعین‌لشدیریر. او، میلّتین یارانماسی اوچون اینضیباطی و تحصیل اینسفراستروکتورو کیمی واجیب سیاسی، تکنیکی، ایداره‌چی‌لیک و ایقتیصادی شرط‌لرین ضروری‌لیگینی وورغولاییر. هابسباوُمون ایدیعاسینا گؤره، میلّتچی‌لیک یوخاریدان آشاغی قورولموش اولسا دا، او، آشاغیدان، کؤک آتدیغی، ان گوجلو و دَییشکن اولدوغو یئردن اؤیره نیلمه‌لی‌دیر (Hobsbawm 1990, ss. 5, 9-10). 

    هابسباوُمون فیکرینجه، مانیپولاسیون و سوسیال نظارت مقصدی ایله حاکیم صینیف‌لر میلّت، میلّی دؤولت‌‌، میلّی سمبول‌لار، میلّی رفلکس کیمی  " چاغداش "  عنعنه‌لر قوراشدیراراق کوتله‌لر آراسیندا یالانچی کولکتیو کیملیک حیسّی یارادیرلار. او، عنعنه‌لری ایکی فرقلی حیصه‌یه - کئچمیش عنعنه‌لر (pre-modern) و بیرینجی دونیا موحاریبه‌سینه سبب‌ اولان قوراشدیریلمیش عنعنه‌لر -  آییریر و بونلار آراسیندا فوندامنتال فرق‌لرین اولدوغونو ایدیعا ائدیر. کئچمیش عنعنه‌لر دین‌لره و رگیونال دیللره اساسلانماقلا سیاسی طلب‌لر احتیوا ائتمیردی، لاکین سونراکی‌لار موحاریبه دؤورلرینده کوتله‌لری بیرلشدیرمک، گوج و اراضی‌لر الده ائتمک اوچون یارادیلمیشدیر (Hobsbawm 1983, 9, götürülüb Killashandra et al. 2013, par. 13). آنجاق اسمیت بو نظریه‌لرین، بیر میلّتین ساده‌جه سوسیال بیر قورولوش دئییل، مدنی، سوسیال و سیاسی تاثیردن یارانان بیر قاریشیم اولدوغونا ایناناراق، حیسّی باغلارین و معنوی ایراده‌نین اهمیتینی گؤزآردی ائتدیکلرینی حساب ائدیر (Smith 2010, götürülüb UKEssays 2013, par. 10). 

لیبرال‌ میلّتچی‌لیک 

    لیبرال‌ میلّتچی‌لیکدن دانیشارکن فرانسه میلّتچی‌لیگیندن بحث ائتمه‌مک مومکون دئییل. بئله کی ، فرانسه اینقیلابی‌نین میلّتچی‌لیگی اساس ایلهامینی ژان ژاک روسونون (1712-1778) ایدئیالاریندان آلیردی. او ایدیعا ائدیردی کی، خالقین سوُوِرن‌لیگینده و میلّی ایراده‌نین فورمالاشماسیندا هر کسین عومومی‌ امکداش‌لیغی واجیب‌دیر. عومومیّتله، گئنیش آکادمیک چئوره‌لرین ایدیعاسینا گؤره، میلّتچی‌لیگی مودافیعه  ائدن ایلک لیبرال‌ موتفکّیر ژ.ژ. روسو اولموشدور. او، خالقین عومومی‌ ایراده‌سی ایله فردی آزادلیق‌لارین باغلی‌لیغی پرینسیپینی مودافیعه  ائدیردی. اونون نظریه‌‌سی دموکراتیک حؤکومت ایدئیالاری اوزرینده قورولموش لیبرال‌ بیر میلّتچی‌لیگی فورمالاشدیرماغا کؤمک ائتمیشدیر (هوفمان و گراهام 2009، صص. 174، 195، 264). روسویا گؤره لیبرالیزمی و میلّتچی‌لیگی بیری-بیرینه باغلایان دموکراسی‌دیر کی، فردلر اوچون برابر ایمکان‌لار و تمللر تأمین ائده‌رک اکثر سس چوخلوغو ایله عدالتلی بیر نتیجه‌نین الده اولونماسینا سبب‌ اولور. روسو بوتون اوروپادا میلّتچی‌لیگی تشویق ائدن  " Young Europe "  (گنج اوروپا) حرکاتینی یارادان ماتزینی (Heywood. 2003) و میل ( " آزاد تأسیسات‌لار "  و اؤزونو ایداره ائتمه حوقوق‌و نظریه‌‌لری‌نین مؤلیفی) کیمی دیگر موتفکّیرلری بئله اؤز تاثیری آلتینا آلا بیلمیشدی (Goodwin. 2010, götürülüb UKEssays 2013, par. 14).  

  فرانسه اینقیلابی‌نین میلّتچی‌لیگی یالنیز بونونلا محدودلاشمیردی، او، عومومی‌ اینسان‌لیغا و لیبرال‌ ترقّی‌یه راسیونال بیر اینامین موظفر ایفاده‌سی ایدی. او مشهور شوعار،  " آزادلیق، برابرلیک، قارداشلیق "  همچنین اینسان و وطنداش حوقوق‌‌لاری بیاننامه‌سی یالنیز فرانسه خالقینا دئییل، بوتون خالق‌لارا شامیل ائدیلیردی. فردی آزادلیق‌لار، اینسان‌لارین برابرلیگی، بوتون خالق‌لارین قارداشلیغی کیمی دَیرلر لیبرال‌ و دموکراتیک میلّتچی‌لیگین عومومی‌ تمل داشلاری ایدی. بو ایلهام یئنی ریتوال‌لار، کؤهنه ایللرین بایرام قوتلامالاری، اَیلنجه‌لر و مراسیم‌لر: فستیوال‌لار، موسیقی، پوئزیا، میلّی بایرام‌لار و وطنپرلیک نیطق‌لری کیمی یئنی عنعنه‌لری فورمالاشدیرماغا باشلادی. میلّتچی‌لیک ان موختلیف فورمالاردا، حیاتین بوتون تظاهورلرینه نوفوذ ائتدی. آمریکادا اولدوغو کیمی، فرانسه میلّتچی‌لیگی‌نین یوکسلیشی موحاریبه صنعتینده یئنی بیر فنومن - سیلاهلی میلّت - مئیدانا گتیردی. آمریکا و فرانسه‌ده تحصیل‌سیز، لاکین میلّتچی‌لیک شؤوقویله دؤیوشن وطنداش اوردولاری، میلّتچی‌لیک روحو اولمایان یوکسک سوییه‌‌لی تعلیم کئچمیش پئشه‌کار اوردولاردان اوستون اولدوقلارینی ثوبوت ائتدیلر. اینقیلابی فرانسه میلّتچی‌لیگی آزاد فردلرین قرارلارینی، میلّت‌لرین فورمالاشماسی‌نین اساسی حساب ائدیر و میلّت‌لرین یارادیلماسینی عوضولرین اؤز موقدّراتینی تعیین ائتمه حوقوقونون اولماسی ایله ایضاح ائدیردی. سئچکی میلّتین ایراده‌سینی ایفاده ائتمه‌سی اوچون اساس واسیطه کیمی قبول اولوندو. اینقیلابی فرانسه‌ده اولدوغو کیمی آمریکادا دا میلّتچی‌لیک دئدیکده ایستیبداد و برابرسیزلیک ایله کاراکتریزه اولان کئچمیشه باخیشی دئییل، آزادلیغین و برابرلیگین اورتاق گله‌جگینه دوغرو باخان اونیورسال بیر موترقّی ایدئیایا صادیق‌لیک باشا دوشولوردو (Kohn 2018, par. 11-12).    

 " اون دوققوزو عصرین ایلک یاریسیندا یالنیز فرانسه‌ده دئییل بوتؤولوکده اوروپادا اونیورسال قارداشلیق و باجی‌لیق، دوستلوق، عؤهده‌لیک، معنوی-إتیک، قارشی‌لیقلی سایغی و آنلاییش، کیمی دَیرلری مودافیعه  ائدن لیبرال‌ میلّتچی‌لر چوخلوق تشکیل ائدیردی. اونلار هر هانسی بیر اؤلکه‌نین موستقیل‌لیگی و آزادلیغی اوچون موباریزه‌نین اورتاق بیر اساسی اولدوغونا گوجلو شکیلده اینانیردیلار. إرنست گللرین قئید ائتدیگی کیمی، اون دوققوزنجو عصرده لیبرالیزم و میلّتچی‌لیک موتفیق، حتّی قارداش ایدیلر؛ لاکین سونرالار اونلارین یوللاری آیریلمیشدیر "  (Donskis 2009, 78). اون دوققوزنجو عصرین ایلک یاریسیندا میلّیتچی‌لیگین ایلکین مرحله‌سی اولان لیبرال‌ میلّیتچی‌لیک محض لیبرالیزمین اؤزو اوچون سینونیم ترمین کیمی قبول ائدیلیردی. تاریخین کورتبیی، شیشیردیله‌رک تعریف ائدیلمه‌سینه قارشی اولان لیبرال‌ میلّیتچی‌لیک، همیشه جمعیتین و مدنیّتین تنقیدی سورغولانماسی اوچون اینترپرتاتیو و نورماتیو بیر چرچیوه اولوب و اولماقدا داوام ائدیر. سوسیال و اخلاقی فلسفه کیمی لیبرال‌ میلّیتچی‌لیک بیر اینتلکتوال مدنیّت نومونه‌سینی یارادیب کی، غایه‌سینی جمعیت و مدنیّتین تنقیدی مودرن‌لشمه‌سی تشکیل ائدیر. لیبرال‌ میلّیتچی‌لیک سیاستده و ایجتیماعی دیسکورسدا کوسموپولیت دوشونجه‌لره و همچنین ایستیفاده ائتدیگی سیاست و مدنیّتین تنقیدی مودرن‌لشمه سینه ایمکان تانیییر. لیبرال‌ و دموکراتیک میلّتچی‌لیک بیزیم چاغداش-اینتلکتوال و معنوی حساس‌لیغیمیزین تأمیناتچی‌سی‌دیر (Harrison və Boyd 2010, 154-195).  

  بو دوشونجه مکتبینه اساساً، اینسان‌لیق طبیعی اولاراق بوتون اراضی‌لره عئینی درجه ده حوقوق‌و اولان و بیر سیرا اراضی حودودلاری اولان خالق‌لارا بؤلونور. هر بیری سوُوِرن‌ اولماقلا اؤزلری‌نین سیاسی اینسیتوت‌لاری ایله اؤزونو ایداره ائتمگه صاحیب اولمالی‌دیرلار. میلّی حوقوق‌‌لار اینسان حوقوق‌‌لارینا اوخشاردیر و عئینی زاماندا اونیورسال‌دیر. بو میلّیتچی‌لیک فورماسی لیبرالیزم ایچریسینده داها چوخ بین المیللچی، پاسیفیست و ایدئالیست إلمنت‌لرله آسان‌لیقلا اوزلاشیر. سوُوِرن‌ میلّت‌لردن عیبارت بیر دونیا بیر-بیری‌نین میلّی حوقوق‌لارینا حؤرمت بسله‌یه‌جک و بین الخالق تشکیلات‌لاردا آسان‌لیقلا امکداشلیق ائده‌جکدیر. البته کی، بو ایتالیادا جوزپه ماتزینی (1805-­1872) کیمی لیبرال‌ میلّتچی‌لرین اومیدلری ایدی (Harrison və Boyd 2010, 154-195). دؤورونون ان آپاریجی لیبرال‌ میلّتچیسی اولموش ج. ماتزینی  " اوروپا: اونون وضعیتی و پرسپکتیولری "  آدلی مقاله‌سینده اینقیلاب دؤورونو بئله ایضاح ائدیردی: 

1848-جی ایلده نه وین خالقی‌نین آپاردیغی موباریزه ماتریال (مادّی) ماراق‌لارلا باغلی دئییلدی، نه ده کی، عئینی ایلده دؤیوشن لومباردیا خالقی‌نین مقصدی ثروتینی آرتیرماق دئییلدی. بو موباریزه یه قارشی اوتریش حؤکومتی‌نین قاللیسیادا کندلیلری تورپاق صاحیب‌لرینه قارشی آیاقلاندیرماق جهدلری ده اوغورسوزلوغا دوچار اولدو. اونلار ساده‌جه اؤز آزادلیق‌لاری و اؤلکه‌لری‌نین سوُوِرن‌لیگی اوغروندا (لهیستانلی‌لار، آلمان‌لار و ماجارلار کیمی) موباریزه آپاراراق گؤسترمگه چالیشیرلار کی، بیز ده دوشونه بیلیریک، بیز ده بو دونیادا یاشاییر و بیز ده سئوه بیلیریک. اونلار عئینی دیلده دانیشیر، بیر-بیری‌نین تعصوبونو چکیر، عئینی عنعنه‌لره و ایدئیالارا صادیق‌لیک نومایش ائتدیریرلر. اونلار فیکیرلرینی آزاد ایفاده ائده بیلمک، هئچ بیر کنار موداخیله اولمادان سربست شکیلده بیرلشه بیلمک طلب‌لری ایله چیخیش ائدیرلر. اونلارین آختاریشیندا اولدوغو معنوی بیر شئی‌دیر و بو معنوی شئی فاکتیکی اولاراق و سیاسی باخیمدان مؤوجود وضعیتده ان اؤنملی سوال‌دیر. اوروپا مسله‌سی‌نین تشکیل ائدیلمه‌سی‌دیر. بو، ایکی یوز ایل بوندان اولکی بیر-بیرینه دوشمن و غدار میلّت دئییل (Scott 1880, 266, götürülüb Halsall 1997, par. 6). 

  عومومیّتله، 1848-جی ایل اوروپادا جریان ائدن بوتون اینقیلاب‌لار لیبرال‌‌لاردان اولدوقجا تاثیرلنمیشدی و دئمک اولار کی همیشه بوندان احتیاطلانان دؤولت‌‌‌لر طرفیندن اوغورلا قارشیسی آلینمیشدیر. بئله میلّتچی‌لیک ایستر إتنیک، ایسترسه ده دینی و یا دیل اولسون، آزلیق‌لارین حوقوق‌لارینا حؤرمت گؤستریلمه‌سی‌نین طرفداری ایدی. بو کیمی میلّتچی‌لیک فورماسی، 19-جو عصرین اول‌لری لیبرال‌لار و بعضی سوسیالیست‌لر آراسیندا مشهور ایدی. بیرینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا  " میلّی اؤز موقدّراتینی تعیین ائتمک حوقوقو "  کولکتیو تهلوکه‌سیزلیک پرینسیپ‌لری اساسیندا قورولموش میلّت‌لر لیقاسیندا مسله کیمی قالدیریلمیشدیر. ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا، بو میلّتچی‌لیک فورماسی‌نین ایدئیالاری بیرلشمیش میلّت‌لر تشکیلاتیندا و دیگر لیبرال‌ بین‌الخالق قوروم‌لاردا اینسان حوقوق‌لاری‌نین، آزاد تیجارت و بین‌الخالق ایقتیصادیاتین تنظیم‌لنمه‌سی اوچون ایستیفاده ائدیلمیشدیر (Harrison və Boyd 2010, 154-195). 

   1848-جی ایل آلماندا لیبرال‌لارین اینقیلابی‌نین اوغورسوزلوغا دوچار اولماسی ایله لیبرالیزم کاتولیک کیلیسا‌سی‌نین آردیجیل اولاراق مورتجع تهدیدلری آلتیندا ازیلمگه باشلادی. کیلیسا‌نین 1848-جی ایلدن باشلایان میسسیونر دالغالاری، آلمانین مینلرله شهر و کندلرینی بورومکله یاناشی، راینلند و بالتیک تورپاق‌لارینا کیمی بؤیوک بیر اراضینی احاطه ائده‌رک، ایگیرمی ایله یاخین عکس‌اینقیلابی، لیبرالیزم و معاریفچی‌لیک ایدئیالارینا داغیدیجی ضربه‌لر ووردو. اساس غایه‌سینی یئزویت، فرانسیسکان و یا رِدِمپتوریست‌لیک تشکیل ائدن حرکاتا مینلرله دیندار و موحافیظه‌کار اینسان قوشولوردو[ی]. حؤکومت کوتلوی چیخیش‌لارین ایجتیماعی پروبلم یاراداجاغی تهلوکه‌سینی حیسّ ائتسه بئله، کیلیسا‌نین موحافیظه‌کار، لاکین غئیری-رادیکال حرکاتی‌نین گئنیش ووسعت آلماسینا ایمکان یارادیردی (Watson 2010, 421-425). 

    مدنیّت باخیمیندان، آلماننین تحصیللی لیبرال‌لاری، کاتولیک‌لیگین یوکسلمه‌سینده جهالت و گئریده قالمیش‌لیق دؤورونون گئری قاییتدیغینی گؤردولر. بو اون سککیزینجی عصرین اورتالارینداکی او گئریده

قالمیش‌لیق ایدی کی، 1870-جی ایللرین ووْن لیئبیق، کلاوُسیوُس، هِلمهوْلتز، سیئمِنس، هاینه، کوْچ، زئیسس و ویرچوْوُلوُ آلمانی سویه‌سینه قالخماسی اوچون چوخ مانعه‌لره سبب‌ اولموشدو. لیبرال‌لار کاتولیک‌لره قارشی موحاریبه‌نی قازانسالار دا، بیسمارکا قارشی موباریزه ده مغلوب اولدولار (Watson 2010, 421-425). اونلارین کیلیسا اوزرینده کی  غلبه‌سی سونرالار نازیسم و فاشیزم کیمی بشری تهلوکه احتیوا ائدن رادیکال سیاسی پارتیالارین مئیدانا گلمه‌سی ایله نتیجه‌لنه‌جک بو (بیسمارکا قارشی موباریزه ده کی ) مغلوبیتدن قات-قات کیچیک ایدی. آلمان و ایتالیادا باش قالدیران یئنی رادیکال سیاسی حرکات‌لار اؤزلوگونده هم ده، سیاسی فنومن اولان میلّتچی‌لیگین بو تاثیرلردن کنار قالماسینا ایمکان وئره بیلمزدی. بئله‌لیکله، اون دوققوزنجو عصرین بیرینجی یارسی لیبرال‌ میلّتچی‌لیگین چیچکلندیگی دؤور اولسا دا، 1848-جی ایل مغلوبیتی ایله میلّتچی‌لیک ده اوروپادا گئنیشلنن رادیکال سیاسی پروسه‌لرین قوربانینا چئوریلدی. 

  موحافیظه‌کار و رادیکال میلّتچی‌لیک   

  میلّتچی‌لیگین موحافیظه‌کار مئیل‌لری اوروپا دؤولت‌‌‌لری‌نین اؤزلرینی تأسیس ائتمه‌لری ایله مئیدانا گلمیش و قارشی‌لیقلی سیاسی فعالیته باشلامیشدیر. بو کیمی مئیل‌لر چوخ سایدا واحیدلر آراسیندا حاکیمیتین کومپلکس شکیلده بؤلوشدورولمه‌سی و عصرلر بویو ایمپراتور و کئشیش‌لر آراسیندا فورمالاشان قارشی‌لیقلی امکداش‌لیق و رقابتله کاراکتریزه اولونان اورتا عصر بیرلیگی‌نین پارچالانماسیندان سونرا مئیدانا گلمیشدیر. ییرمینجی عصرین ایکینجی یاریسی موختلیف نؤوع موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیگین داها دا جانلانماسی ایله یاددا قالیر. ایلکین اولاراق، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونراکی اون‌ایل‌لیک‌لر عرضینده گئنیش یاییلان بین‌المیللچی‌لیک ایدئیالارینا قارشی مئیدانا چیخان اعتیراض‌لار سونرالار اونون کومونیست ورسیونو اولان سوسیالیست‌ بین‌المیللچی‌لیگی‌نین آرادان قالدیریلماسی ایله نتیجه‌لندی (Holbraad 2003, 97-121). 

  چاغداش اوروپادا موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیک عادتاً اینسان طبیعتینه، سیاستینه و تاریخینه داها چوخ پسسیمیست باخیشی عکس ائتدیریر. او، داواملی قارشی‌دورما و آرا-سیرا موحاریبه  ایله موشاهیده ائدیلن رقابتده قارشی‌لیقلی فعالیت گؤسترن سوُوِرن‌ دؤولت‌‌‌لر چوخلوغو کیمی بین الخالق ایجتیماعیتین تقدیم ائدیلمه‌سی معناسیندا رئالیست اولماغا مئییللی اولموشدور. موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیک دؤولت‌‌ مرکزچی اولوب اوروپا گوجونو (حاکیمیت‌لرینی) فوندامنتال سیاسی واحید کیمی قبول ائدیر و بو واحیدلرین شخصی ماراق‌لاردان چیخیش ائتدیکلرینی احتیمال ائدیردی. اونون اساس مؤوضولاری داها چوخ موحافیظه‌کار اینترناسیونالیزمین مؤوضولاری (میثال اوچون، محض تهلوکه‌سیزلیگین تأمینی و نتیجه اعتیباری ایله یاشاماق اوچون موباریزه) ایله عئینی‌لیک تشکیل ائدیر. فرق ایسه نظرده توتولان واسیطه‌لر و تکلیف ائتدیگی پروقرام‌لاردیر.  موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیک یالنیز کاراکتر باخیمیندان إقوسنتریک[ii] دئییل، عئینی زاماندا اورییئنتاسیا باخیمیندان رِتروسپکتیودیر[iii]. او ایلهامینی داها چوخ خالقین کئچمیش آنلاییش‌لاری و تصویرلریندن و چوخ نادیر حال‌لاردا ایسه بین الخالق جمعیتین گله‌جک پروقنوزلاریندان آلیر. اونون کئچمیشله باغلی تصویری سون درجه اسلکتیو اولا بیلر و میلّی تاریخین ان قدیم دؤورلریندن ایره لی گلن میفیک إلمنت‌لری، ائله‌جه ده سونراکی مقام‌لاردا قازاندیقلاری اوغورلارا و تجروبه‌لره اساسلانان حیصه‌لری احاطه ائده بیلر. میلّتین مدنیّتینه و تاریخینه باغلی‌لیق مولاییم و راسیونال و یا داها ایفراط و فاناتیک فورمادا اولا بیلر. بو میلّیتچی‌لیگی ایفاده ائدن سیاست و پروقرام‌لار ماهیتجه مودافیعه‌چی و یاخود دا، اولدوقجا آقرِسیو اولا بیلرلر. بو کیمی کئیفیت فرق‌لری اون دوققوزنجو عصرده موعیّن اؤلکه‌لرده اینکیشاف ائدن موحافیظه‌کار میلّتچی‌لیکده آیدین گؤرونمکده ایدی (Holbraad 2003, 97-121).  

  رادیکال میلّتچی‌لیک بیرینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا مئیدانا چیخسا دا، اونون کؤکلری‌نین فرانسه اینقیلابینا دایاندیغینی ایدیعا ائدن آراشدیرماچی‌لار چوخدور. رادیکال میلّتچی‌لیک یئرلی و بین الخالق نیظامی اؤز میلّتی‌نین لئیهینه دَییشمک آرزوسودور. ایکی فورمادا تظاهور ائدن رادیکال میلّتچی‌لیگین بیرینجی فورماسی فوندامنتال ساغ سیاسی باخیشا، ایکینجیسی ایسه آنتی-موستملکه‌چی دونیاگؤروشه صاحیب‌دیر. رادیکال ساغ میلّتچی‌لیک کؤهنه نیظاما، ایمتیازلی صینیف‌لره و کؤهنه‌لمیش اینسیتوت‌لارا خور باخیر، اونلارین هامیسینی میلّته خیانت ائتدیکلری ایدیعاسی ایله قیناییر. تئز-تئز رئال و جیدی سوسیال، ایقتیصادی و سیاسی ایصلاحات‌لار طلب ائده‌رک میلّتین یئنی‌لنمه‌سینی طلب ائدن رادیکال میلّتچی‌لیک، روسیه اینقیلابیندان سونرا، ایشچی صینفینی کومونیزمین و سوسیالیزمین اینترناسیونالیزمینه قارشی آلترناتیو کیمی تقدیم ائتمگه چالیشردی (Harrison və Boyd 2003, 158). 

   موحاریبه‌ده مغلوبیت آلمان و تورکیه ده بو کیمی مئییل‌لره استیموُل(موحریک) یاراتماقلا یاناشی ایتالیا و فرانسه‌ده، رادیکال میلّتچی‌لیگین مئیدانا گلمه‌سینه سبب‌ اولدو. رادیکال میلّتچی‌لیگین بو فورماسی آزلیقلارا دؤزومسوز یاناشیر، اونلاری میلّتین حقیقی بیر پارچاسی کیمی گؤرمور و قونشو دؤولت‌‌‌لره قارشی ایدیعالاریندا آقرسیولیک نومایش ائتدیریردی. ایفراط درجه ده بیر میلّتین دیگر میلّت‌لردن اوستون اولدوغونو و اراضی‌لری‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی اوچون موحاریبه  ائتمگی حاقلی حساب ائدیردی. بو میلّتچی‌لیک فاشیزمله آسان‌لیقلا اوزالاشا بیلیر (Harrison və Boyd 2003, 158-159). رادیکال میلّتچی‌لیگین فوندامنتال ساغ سیاسی باخیشا سؤیکه‌نن بو فورماسی آلمان و ایتالیادا مؤوجود اولان نازیست و فاشیست رئژیم‌لرین تاثیری آلتیندا فورمالاشمیش، اینکیشاف ائتمیش و بؤیوک بشری فاجیعه‌لرله نتیجه‌لنمیشدیر. 

    لاکین رادیکال میلّتچی‌لیک همچنین مورتجع و ایمپریالیست رادیکال میلّتچی‌لیگه قارشی آنتی-موستملکه موباریزه‌سی یولو دا سئچه بیلر. بو فورمادا او، میلّتچی‌لیک دَیرلریندن ایستیفاده ائده رک میلّتین عوضولرینه تضییق گؤسترن سیاسی قورولوشدان موستقیل‌لیک طلب‌لری ایره‌لی سوره بیلر. بو فورما، میلّی اؤز موقدّراتینی تعیین ائتمک و میلّی موستقیل‌لیک منطیقینه دایر دوکترینه ایستیناد ائدیر (Harrison və Boyd 2003, 158-159). بو فورمادا تظاهور ائدن میلّتچی‌لیک فورماسی ایسه تورکیه جومهوریتی‌نین فورمالاشماسی و آزادلیق موباریزه سی‌نین غلبه ایله نتیجه‌لنمه‌سینه کؤمک ائتمیشدیر. 

     ایکینجی دونیا موحاریبه سیندن سونراکی اون‌ایل‌لیک‌لر عرضینده اوروپا ایمپرتورلوق‌لاری‌نین سونا چاتماسیندا میلّتچی‌لیک اهمیتلی رول اوینامیشدی. عئینی دؤورده میلّتچی‌لیگین بو فورماسی یئرلی خالق‌لارین ایجتیماعی دَیرلری‌نین ائله‌جه ده، موستملکه‌چی حاکیم صینفین دئوریلمه‌سی‌ ایله علاقه‌دار اولاراق چوخ واخت سوسیال موحیطین گوجلو بیر حیصه‌سینی احاطه ائدیردی. موستقیل‌لیکدن سونرا بو میلّیتچی‌لیک فورماسی غرب ایقتیصادیاتی، مدنیّتی و سیاسی حؤکمران‌لیغینا قارشی موقاویمت گؤسترمیش و بیر چوخ اینکیشاف ائتمکده اولان دونیا دؤولت‌‌‌لرینی اؤز اؤلکه‌لرینده یئرلشن، لاکین خاریجی اؤلکه‌لره مخصوص اولان چوخ میلّتلی شیرکت‌لرین آکتیولرینی میلّی‌لشدیرمگه یؤنلتمیشدیر (Harrison və Boyd 2003, 159). 

میلّتچی‌لیگه آلچالدیجی موناسیبته فرقلی ایضاح   

  میلّتچی‌لیگه فرقلی ایضاحی ایلک دفعه  لیتوادا ویتاوُتاس ماقنوُس بیلیم‌یوردوندا تحصیل آلدیغیم دؤورده، پروفسور-دوکتور لئوْنیداس دوْنسکیسین درس‌لرینده شاهید اولموشدوم. مرحوم پروفسور پوست-ایمپریالیزم دؤورونده بئله، کیچیک دؤولت‌‌‌لرین بؤیوک دؤولت‌‌‌لر طرفیندن ایشغال ائدیلمه‌سی تهلوکه‌سی‌نین هله ده قالدیغینی و کیچیک دؤولت‌‌‌لرین مؤوجودیتی اوچون میلّتچی‌لیک پرینسیپ‌لری‌نین بؤیوک اهمیت کسب ائتدیگینی وورغولاییردی. میلّتچی‌لیگین تاریخی ضرورتدن دوغان، ایمپریالیزمین چؤکوشونو شرطلندیرن و کیچیک میلّت‌لره بئله اؤز دؤولت‌‌لرینی یاراتماق ایمکانی تانییان، إتنیک، دینی، عیرقی و جوغرافی منسوبییتیندن آسلی اولمایاراق، هر بیر اینسانا اؤز میلّتینی سئچمک آزادلیغی وئرن بیر فنومنین یالنیش تصوور ائدیلمه‌سی‌نین و ان اساسی، یالنیش اولاراق آلچالدیجی فورما و مضموندا تقدیماتی و تشویقاتی‌نین قبول ائدیلمز اولدوغونو دئییردی. اؤزونون ناراحات کیملیک‌لر و چاغداش دونیا آدلی اثری‌نین  " پوست-ایمپریالیزم و کیچیک دؤولت‌‌لر "  باشلیقلی مقاله‌سینده پروفسور ل. دوْنسکیس آراشدیرماچی‌لارین میلّتچی‌لیگه آلچالدیجی موناسیبته اؤزونون فرقلی ایضاحینی وئرمیشدیر. مقاله‌نین مؤوضوموزلا علاقه‌لی حیصه‌لری‌نین قیسا خولاصه‌سینی تقدیم ائدیریک. 

  پروفسور دوْنسکیس حساب ائدیر کی، آمریکا و اوروپا تدقیقاتچی‌لاری میلّتچی‌لیگی تئز-تئز آلچالدیجی معنالاردا ایشله‌دیرلر. او، ایستر آمریکانین سابیق پرزیدنتی، جورج بوش-‌ون سیاسی ادبیاتا گتیردیگی  " اینتیحار میلّتچی‌لیگی "  کیمی آلچالدیجی یاناشمالارین، ایسترسه ده ایفراط میلّتچی باخیش‌لارین اون دوققوز و ییرمینجی عصرین بو فنومنینی دریندن اؤیرنمگیمیزه یاردیم ائتمه‌یه‌جگینه اینانیر. چاغداش شوعورون فورمالاشماسیندا اساس عامیل اولان میلّتچی‌لیگین محو ائدیلمه‌سیندنسه، اونون علمی آراشدیرماسی‌نین ضروری اولدوغونو حساب ائدن پروفسور، آلکساندر ژ. موْتیل-ه ایستیناداً بیلدیریر:

     " ترمین ایستیفاده‌چی‌لری‌نین تئز-تئز اونا صیرف آلچالدیجی معنا (وورغو، هارای) عایید ائتمه‌لری، میلّتچی‌لیگین تعریف پروبلمینی داها دا چتینلشدیریر. آددیم‌باشی، میلّتچی‌لیک سؤزونه علاوه  ائدیلن اینتیحار، ایرراسیونال، هیپئر و إموسیونال کیمی صیفت‌لر ائله تصورات یارادیر کی، گویا میلّتچی‌لیک ساده‌جه میلّی دویغولار اوچون شیشیردیلمیش بیر کوْد سؤزدور (…) حقیقتاً کوْنوْر کروُز اوْبرایئن میلّیتچی‌لیگی آچیق شکیلده ‘دویغولارین بیرلیگی’ کیمی موعین ائدیر (…) "  (و حالدا من ده علاوه  ائدیرم کی، محبت، نیفرت، (…) و دئمک اولار کی هر شئی!!) "  (Motyl 1992, 309, quoted in Donskis 2009, 100). 

  پروفسور دوْنسکیس ییرمینجی عصرین فاجیعه‌لرینی میلّتچی‌لیکله ایضاح ائدن آراشدیرماچی‌لارین بو جهدلرینی دونیانی ساده‌جه  " میلّتچی‌لیک قولئیبانیسی "  ایله قورخوتماغا بنزه‌دیر. او قئید ائدیر کی،  " بؤیوک دؤولت‌‌لرین دویغولاری ‘اوریژینال وطنپرورلیک’ کیمی تقدیم ائدیلدیگی تقدیرده اونون کیچیک خالق‌لار آراسیندا یاراتدیغی عکس‌تأثیر  " اینتیحار میلّتچی‌لیگی "  کیمی قلمه وئریلیر. همچنین، بؤیوک و قودرتلی میلّت‌لر دویغوسال وطنپرور، کیچیک میلّت‌لر ایسه وحشی/غضبلی میلّتچی کیمی تقدیم اولونور و بئله لیکله، پاتریوت قهرمان، میلّتچی ایسه جینایتکار فاناتیک و یا کامی‌کازه آدلاندیریلیر "  (دوْنسکیس 2009، 87-88). 

  پروفسور دوْنسکیس ایدیعا ائدیر کی، ایستر ییرمینجی عصرین سوسیال فاجیعه‌لری، ایسترسه ده، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سی میلّتچی‌لیک اوجباتیندان دئییل " ایمپرتورلوق‌لارین چؤکوشو، دونیانین توتال مودرن‌لشدیریلمه‌سی، ال دَییشن گوجلر، [و] قلوبال کومونیست و نازیست ایدئولوژی‌لاری‌نین حاکیم اولدوغو رژیم‌لرین "  اوجباتیندان مئیدانا گلمیشدیر (2009، 100-101). میلّتچی‌لیگین اصلینده ایمپرتورلوق‌لارین داغیلماسینی شرطلندیرن اساس عامیل اولماسینی وورغولایان پروفسور گؤستریر کی، " بریتانیا ایمپرتورلوغو ایرلند آزادلیق موباریزه‌سی و مهاتما گاندی حرکاتی ایله، فرانسه ایمپرتورلوغو الجزایر موحاریبه‌سی ایله سارسیلارکن، روسیه ایمپراتورلوغونون داغیلماسی ایله لهستان، فنلاند و بالتیک اؤلکه‌لری موستقیل‌لیک الده ائتدیلر. (…) بوتون بونلار ساده بیر سوال دوغورور، بیزیم صداقتیمیز هارادا دایانمالی‌دیر؟ اؤزلرینی ایمپراتورلوق‌لاردان آزاد ائدن میلّت‌لرین یانیندا یوخسا چؤکموش ایمپراتورلوق‌لارین یانیندا؟ بیز ایمپریالیزمین یوخسا آزادلیغین طرفینده‌ییک؟ "  (Donskis 2009, 87-88). 

     " هر شئی‌ین ایجتیماعی و سیاسی کونتکسدن آسلی اولدوغونو "  بیلدیرن دوْنسکیس  " میلّتچی‌لیگین دیگر شئی‌لر کیمی (مثلاً نیکاح) آسان‌لیقلا عدالت و عدالت‌سیزلیگین، آزادلیق و ایطاعتین، ظولمون و شفقتین آلتینه چئوریله بیله‌جگینی "  آشاغیداکی کیمی ایضاح ائدیر: 

     جمعیتین و اونون فردلری‌نین حیاتی سانکی، دار و یا دایاز بیر آلت‌لر قوتوسوندان گؤتورولن آلت‌لرله یارادیلمیشدیر. هر کس پالتار گئییر، هر کسین یئمگه احتیاجی وار، هر کسین  صمیمی حیاتی و إروتیزم احتیاجی وار و هر کس تهلوکه‌سیزلیگه و تانینماغا جان آتیر. فقط تام اولاراق بو نؤقطه ده، سوسیال حیاتین قاچیلماز ایکی‌لیگی ایله قارشیلاشیریق: گئییم، هم سفیل جیر-جیندیری، هم ده، دبدبه‌لی ایپک کؤینک معناسینا گله بیلر؛ زنگینلیک اینسان‌لارین لیاقتینی قورویا و آزادلیق‌لارینی آرتیرا بیلر، لاکین، عئینی زاماندا اونلارین چؤکوشونه ده سبب‌ اولا بیلر؛ موتشکیل و مشروع حاکیمیت جمعیتده کی  پوزغونلوق و شیدّت سویه‌‌سینی آزالدا بیلر، همچنین بیر چوخ گوناهسیز اینسانین اؤلومونه سبب‌ اولا بیلر؛ سکس زوراکی‌لیق آکتی، شیدّت و آلچالدیجی بیر حرکت اولا بیلر، آما دیگر حال‌لاردا اینسان‌لاری آزاد و خوشبخت ائده بیلر. بونلارین هامیسی اصل اینسان ماتریالیندان، همین شخصین بدنیندن و اؤزونو رئاللاشدیرماق واسیطه‌لریندن مئیدانا گلیر (Donskis 2009, 103). 

   پروفسور دوْنسکیس مقاله‌نین یئکونوندا  " میلّتچی‌لیک و پاتریوتیزمین کیملیک آختاریشیندا اولدوغو کیمی، قاریشیق‌لیق و غئیری-موعین‌لیک ایچینده اینسانین اؤزونو رئاللاشدیرماسی و یا درک ائتمه‌سی کیمی چتین بیر پروسه‌یه بنزه‌دیر "  (2009، 103). لیبرال‌ وطنپرور و موحافیظه‌کار میلّتچی (و عکسی) کیمی قارشی‌دورمادان چیخیش یولونون اولمادیغینی وورغولایان پروفسور فیکرینی بو سؤزلرله تاماملاییر؛  " روحوموزون، سیاسی و معنوی حساس‌لیغیمیزین بؤلوشدورولمه‌سی، فیکریمیزی جمع‌له‌مک جهدلریمیزدن اوّل، یعنی، آزادلیق و اوریژینال حیات اوچون مؤوجود اولان چاغداش یوللاردان بیرینی سئچمکدن اوّلکی کیمی درین اولاراق قالماقدادیر " (Donskis 2009, 103). 

نتیجه 

    بئله لیکله، اون دوققوزنجو عصر اوروپا جمعیتی‌نین مئیدانا گتیردیگی میلّتچی‌لیک، دونیانین سوسیال-سیاسی حیاتینا داخیل اولان مودرن بیر آنلاییش‌دیر. 18-جی عصرده باش وئرن صنایع اینقیلابی و معاریفچی‌لیک حرکات‌لاری اوروپا جمعیتینده سیاسی حاکیمییتین بیر عاییله‌یه دئییل، خالقا عایید اولماسی کیمی طلب‌لری مئیدانا گتیردی. بو طلب‌لر آمریکادا (1765-1783) و فرانسه‌ده (1789-1799) بؤیوک خالق عوصیان‌لاری و نهایتینده اینقیلاب‌لارلا نتیجه‌لندی. بو اینقیلاب‌لار میلّتچی‌لیگین ایلک تظاهورلری‌نین - خوصوصاً ده لیبرال‌ میلّتچی‌لیگین - یارانماسینا سبب‌ اولان بؤیوک سیاسی-سوسیال پروسه‌لر ایدی. اون دوققوزنجو عصرین بیرینجی یاریسی اوروپاداکی میلّتچی‌لیک داها چوخ لیبرال‌ باخیش‌لارا، بیرلیک و برابرلیک ایدئیالارینا صاحیب اولسا دا، ایکینجی یاریسیندا او، داها چوخ مودافیعه ، کوتله‌یؤنوملو، ایدئولوژی و دوکترین کاراکتر داشیییردی. 

     میلّت و میلّتچی‌لیک آنلاییش‌لارینا موختلیف تعریف‌لر وئریلمیش، فرقلی دونیاگؤروشدن اولان موتفکّیرلر و آراشدیرماچی‌لار اونلاری اورتاق دیل، دین، اراضی، تاریخ، عادت‌لر، اجدادلار و یا پسیکولوژی، مدنی و إتنیک باغلی‌لیق کیمی فرقلی عامیل‌لرله ایضاح ائتمگه چالیشمیشلار. بئله لیکله،  " میلّت و میلّتچی‌لیک ندیر؟ "  سوالینا موختلیف جاواب‌لار مؤوجودور و اونلار چئشیدلی تعریف‌لرله ایضاح ائدیلمیشدیر.

  لیبرال‌ میلّتچی‌لیک اوروپا اؤلکه‌لرینده میلّتچی‌لیگین ایلکین فورماسی کیمی مئیدانا گلمیش و بو دؤنم‌لرده اوروپا جمعیتی‌نین اینکیشافینا تکان وئرمیشدیر. لیبرال‌ میلّتچی‌لیک فرانسه اینقیلابی ایله باشلامیش و اینسان حاقلارینا، برابر میلّت‌لر و وطنداش‌لیق آنلاییشینا اؤنم وئردیگی اوچون لیبرال‌ دَیرلرله آسان‌لیقلا اوزلاشمیشدیر. لیبرال‌ میلّتچی‌لیگین غایه‌سینده اؤز موقدّراتینی تعیین ائتمک آنلاییشی و میلّی دؤولت‌‌لر دونیاسی، همچنین خاریجی تضییق‌لره قارشی موباریزه و سوُوِرن‌لیگین مودافیعه‌سی دایانیر. لیبرال‌ میلّتچی‌لیک، بو پرینسیپ‌لرین دونیادا صولحون و امن‌آمان‌لیغین تأمیناتی اوچون بیر چاره اولدوغونا اینانیر. 

   بیرینجی دونیا موحاریبه سیندن سونرا مئیدانا گلن رادیکال میلّتچی‌لیک اساساً ایکی ایستیقامتده اینکیشاف ائتمیشدیر. فوندامنتال ساغ سیاسی باخیشا اساسلانان رادیکال میلّتچی‌لیک صاحیب اولدوغو دَیرلر باخیمیندان فاشیزمله اوزلاشیر. میلّتچی‌لیگین بو رادیکال فورماسی اینسان‌لیق اوچون چوخ تهلوکه‌لی‌دیر و نتیجه‌لری ده چوخ فاجیعه‌وی اولموشدور. اونون مئیدانا چیخما سبب‌لریندن بیری 1848-جی ایل اوروپادا اوستونلوک تشکیل ائدن لیبرال‌ دونیاگؤروشون سیرادان چیخاریلماسی ایله بیلاواسیطه علاقه‌دار ایدی. فرانسه اینقیلابی‌نین یئتیشدیردیگی لیبرال‌ حرکات‌لارین بو مغلوبیتی ایله اوروپا رادیکال ایدئیالارین آرتدیغی یئنی بیر دؤوره قدم قویدو. بیرینجی دونیا موحاریبه‌سیندن سونرا فاشیزم و نازیسم کیمی سیاسی جریان‌لارین مئیدانا گلمه‌سی میلّتچی‌لیگین رادیکال‌لیغا یووارلانماسینا و نتیجه اولاراق اوروپانی بؤیوک فلاکت‌لره، ایکینجی دونیا موحاریبه‌سینه سوروکله‌دی. بوندان فرقلی اولاراق، تورکیه‌ده آنتی-موستملکه موباریزه‌سی یولو سئچن رادیکال میلّتچی‌لیک ایمپریالیست‌لره قارشی موحاریبه ده غلبه چالماغا یاردیم ائتدی، مودرن و داها گوجلو بیر دؤولتین مئیدانا گلمه‌سینه اؤز تؤهفه‌سینی وئردی. 

     1989-جو ایل شوروی چوخ‌میلّتچی‌لیگی تجروبه سیندن سونرا میلّیتچی‌لیک آرتیق چاغداش سیاسی، مدنی و ایجتیماعی حیاتدا موثبت، حیاتی اهمیته مالیک اولان بیر فنومن کیمی تانینیر و اونون گئنیش آراشدیریلماسی یئنیدن برپا اولونور. میلّتچی‌لیگین داها دریندن تدقیق ائدیلمه‌سی اوچون آراشدیرماچی‌لار بو ایستیقامتده فعالیت گؤستریرلر (Encyclopaedia of Nationalism 2018, par. 1-2). بئله‌لیکله،  " میلّتچی‌لیک موثبت یوخسا منفی فنومن؟ "  سوالینا وئرمک ایسته‌دیگیم جاوابیم اشتروْماس طرفیندن چوخ گؤزل ایفاده ائدیلدیگی اوچون، مقاله‌می اونون سؤزلری ایله تاماملاماق ایسته‌یردیم: 

  اگر بیر میلّت اؤزونو دونیادا باشقا بیر میلّتین قانون‌لاریندان آیریلیقدا موستقیل بیر قوروم کیمی تأسیس ائدیرسه، دیگر میلّت‌لر و بوتونلوکله دونیا طرفیندن موستقیل و برابر حوقوقلو طرفداش کیمی تانینیرسا، بو میلّتین میلّتچی‌لیگی فردین تکجه آزادلیق حوقوقو دئییل، یاشاماق حوقوقونون تانینماسی و تأمین اولونماسی طلبی قدر حاقلی‌دیر - بیر میلّت (فیزیکی اولاراق بئله) فردی اینساندان فرقلی اولاراق کولکتیو کیملیک کیمی آزادلیق اولمادان یاشایا بیلمز؛ سوندا او، یا یاشادیغی میلّی-دؤولت‌‌ طرفیندن آسیمیلاسیون ائدیله‌جک (…) یا دا، باشقا بیر شکیلده محو ائدیله‌جک. بوتون دیگر حال‌لاردا میلّت‌لرین کولکتیو کیملیک کیمی حوقوق‌لاری دا فردلرین اینسان حوقوق‌لارینا عاییددیر. بو، میلّی دؤولت‌‌لرین بوگونکو دونیاسیندا، هر شئیدن اول، هر بیر خالقین اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک و سوُوِرن‌ دؤولتچی‌لیک [حوقوقو] کیمی تفسیر ائدیلیر. بونا گؤره، اگر میلّتچی‌لیک ‘سیاسی و میلّی واحیدین بیر-بیری ایله هارمونیادا اولدوغونو اساس گؤتورن سیاسی پرینسیپ‌’ کیمی باشا دوشولور [بو إرنست قللنرین تعریفی‌دیر] و هر بیر میلّت اوچون برابر سیاسی وضعیت‌لر طلب ائدیرسه، منیم فیکریمجه، او، عدالتلی دوشونن هر بیر اینسانین و هر بیر آزاد و دموکراتیک اؤلکه‌نین بوتون دستگینه لاییق اولان ساغلام بیر میلّتچی‌لیک‌دیر (وورغو اوریژینال‌دیر) (اشتروماس 1994، 201-202، سیتات گؤتورولوب دوْنسکیس 2009، 201-202). 

کؤچورن:عباس ائلچین

 ادبیات سیاهیسی

• Aggarwal. M. n.d. Article on Growth of Nationalism in Europe: Share your Knowledge on History!. Available from URL: http://www.historydiscussion.net/world-history/europe/growth-of-nationalism-in-europe/1576> [30.03.2018]
• Andres. B, 1983 Imagine communities; “Reflection on the Origins and Spread of Nationalism”
• Alter, P., 1989. Nationalism (translated by Stuart McKinnon-Evans). London: Edward Arnold, p.123
• Azarian. R “Nationalism in Turkey: Response to a Historical Necessity” Available from URL: [25.05.2018]
• Donskis, L., 2009. Nationalism and Patriotism Revisited: An East-Central European Perspective. A Litmus Test Case of Modernity: Examining Modern Sensibilities and the Public Domain in the Baltic States at the Turn of the Century, 5, p.279
• Donskis, L., 2009. Troubled Identity and The Modern World. Springer.
• Encyclopaedia of Nationalism, 2018. Available from URL : [15.04.2018]
• Ernest Renan, “What is a Nation?”, text of a conference delivered at the Sorbonne on March 11th, 1882, in Ernest Renan, Qu’est-ce qu’une nation?, Paris, Presses-Pocket, 1992. (translated by Ethan Rundell) Available from URL: [05.06.2018]
• Fordham University, the Internet Modern History Sourcebook; Nationalism: available from URL: [30.03.2018]
• Gellner, E., 1996. Ernest Gellner’s reply:‘Do nations have navels?’. Nations and nationalism, 2(3), pp.366-370.
• Gellner, E., 1983, Nations and Nationalism, Oxford: Blackwell.
• Goldschmidt, A. Jr. 1991. A Concise History of the Middle East San Francisco: Westview Press
• Giuseppe Mazzini, “Europe: Its Condition and Prospects,” Essays: Selected from the Writings, Literary, Political and Religious of Joseph Mazzini, ed. William Clark (London: Walter Scott, 1880), pp. 266, 277­78, 291­92. Available from URL: < http://mrdarbyshistory.org/AP-files/24/1852%20Mazzini.htm> [04.06.2018]
• Halsall. P., 1997. Modern History Sourcebook: Giuseppe Mazzini: On Nationality, 1852. Available from URL [04.06.2018]
• Halsall. P., 1997. The Nationalism: Internet Modern History Sourcebook; Available from URL: [15.04.2018]
• Harrison, K. and Boyd, T., 2010. Understanding political ideas and movements. Manchester University Press.
• Hobsbawm, E.J., 1990. Nations and Nationalism since 1780: Myth, Programme, Reality. Cambridge, Canto-Cambridge University press, 19911, p.200613
• Hobsbawm, E.J., 2012. Nations and nationalism since 1780: Programme, myth, reality. Cambridge University Press
• Holbraad, C., 2003. Internationalism and nationalism in European political thought. Springer.
• Killashandra,  Madison, Min, & Özge, 2013. Eric Hobsbawm, Nationalism Studies, Available from URL: [02.06.2018]
• Mill, John Stuart. Considerations on Representative Government, 2004. [11.06.2018]
• Hodgson, J.G. ed., 1933. Economic nationalism(Vol. 9, No. 1). The HW Wilson Company.
• Hoffman, J. and Graham, P., 2015. Introduction to political theory. Routledge.
• Hoffman, J. and Graham, P., 2009, Introduction to Political Theory, Pearson/Longman, Available from URL : [02.06.2018]
• Landau, J. 1984 Ataturk and the Modernisation of Turkey Boulder: Westview Press
• Lewis, G. 1965 Turkey London: Ernest Benn Limited.
• Miscevic, N., 2001 ed. 2014. Nationalism: Stanford Encyclopedia of Philosophy. Available from URL: < https://plato.stanford.edu/entries/nationalism/ > [25.04.2018]
• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. «Azərbaycan Cümhuriyyəti». ed. A. Rüstəmov, İ. Həmidəv və A. Həmidov — Bakı: Elm, 1990.—116 s.
• Micheisen, K.E. and Kuisma, M., 1992. Development in Finland. Available from: URL:   [02.06.2018]
• Nəsib Nəsibovun, 2015 “Millət və Millətçilik Özətləməsi” Mənbə: URL: [30.05.2018]
• Kohn, H., 1961. e.d. 201,8 The nationalis, Encyclopedia Britannica. Available from URL: [30.03.2018]
• Smith, A. D., 1991, National Identity, Harmondsworth: Penguin.
• Smith, A.D., 2013. Nationalism: Theory, ideology, history. John Wiley & Sons. Available from URL: < Smith, A.D., 2013. Nationalism: Theory, ideology, history. John Wiley & Sons.> [02.06.2018]
• Smith, A. and Smith, A.D., 2013. Nationalism and modernism. Routledge. Availablfe from URL: [02.06.2018]
• Watson, P., 2010. The German Genius: Europe’s third renaissance, the second scientific revolution and the twentieth century. Simon and Schuster.
• UKEssays. November 2013. What Is The Meaning And Importance Of Nationalism Politics Essay. [online]. Available from URL:< https://www.ukessays.com/essays/politics/what-is-the-meaning-and-importance-of-nationalism-politics-essay.php?vref=1> [02.06.2018].
• И.В.Сталин,Сочинения,т.2, 1946, с. 296-297.
• Гегель,Сочинения,т. VIII, Москва-Ленинград, 1935, с. 75.
• [i] Yezuitlər, 1534-cü ildə İsa Cəmiyyətinin üzvü, missionerlik etmək üçün Müqəddəs İqnatius Loyola, Müqəddəs Fransis Xavier və digərləri tərəfindən yaradılan Roma katolik ruhani orderi. Order hər hansı mütərəqqi islahatlara qarşı fədakar mübarizə tələb edirdi. Daimi təqiblərə baxmayaraq, katolik düşüncə və təhsilində mühüm təsirə malik olmuşdur.
• Fransiskanlar, Assisi şəhərindən olan, Francis tərəfindən 1209-cu ildə təsis edilən Katolik Kilsəsi içərisində olan bir qrup dini əmrdir. Bu əmrlərə Friars Minor Sərəncamı, Meqəddəs Kler Ordeni və Müqəddəs Frensis Üçüncü Sifəti daxildir.
• Redemptoristlər, Katolik Kilsəsinin missionerlik işinə həsr olunmuş və Napoli ətrafındakı laqeyd ölkələrin əhalisi arasında işləmək məqsədilə, Amalfi (İtaliya) yaxınlığında, Skaladaki, Müqəddəs Alfonsus Liquri tərəfindən təsis edilmiş dünya miqyaslı bir camaatdır. Camaat üzvləri Katolik keşişlərdir və 77-dən çox ölkədə dini qardaşları və nazirləri təqdis edirlər.
• [ii] Eqosentrizm (ego — “mən,” centrum — “mərkəz”) — fərdin öz nəzər nöqtəsindən başqa hər hansı digər fikri qəbul etməməsi. Eqosentriklər özlərini və öz şəxsi fikirlərini və ya maraqlarını daha əhəmiyyətli və etibarlı hesab edirlər. Eqosentrik insanlar başqalarının fikirlərini, reallığın onların qəbul edə biləcəyindən fərqli olduğunu tam başa düşə və ya qəbul edə bilmirlər.
• [iii] Keçmişə baxmaq və ya keçmişdəki hadisə və vəziyyətlərlə məşğul olmaq