​

آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری‌– خوراسانلی خوجا دهّانی‌

سعادت شیخی‌یئوا

 آذربایجان اوخوجوسونا آدی یالنیز تورکیه ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی تانیش اولان، تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا آزسایلی ایرثی ایله تدقیقات اوبیئکتی اولان خوجا دهّانی‌نین شخصیتی و یارادیجی‌‌لیغی باره‌ده بحثه باشلامامیشدان اؤنجه بو پروبلمین کؤکونده دوران خوراساندا یارانان اوغوز ادبیاتی و اونون آذربایجانلا علاقه‌سی‌‌نین تاریخینه عومومی شکیلده بیر إکسکورس ائتمگه احتیاج واردیر.

خوراسان بؤلگه‌سینده یارانان ایلک اوغوز ادبیاتی اؤرنک‌لری، دیل خوصوصیت‌لری و نماینده‌لری‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سی ایله باغلی‌لیغی، ایلک دؤورلرده همین نومونه‌لرده شرق و غرب ادبی تورکجه‌لری‌‌نین بعضی موشترک لهجه اؤزل‌لیک‌لری‌‌نین تاریخی-سیاسی پروسه‌لردن قایناقلانان سبب‌لری ایندی‌یه‌دک علمی-نظری تحلیلینی تاپمامیش و بو ادبی تظاهرلر آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌میشدیر. حالبوکی تا‌‌نینمیش دیلچی عالیم زینب قورخمازین تدقیقات‌لاریندا فاکتیکی ماتریال اساسیندا تورکوستاندان خوراسانا اوغوز طایفالاری‌‌نین گلیشی‌‌نین سبب‌لری، او جمله‌دن موغول ایستیلاسی‌‌نین نتیجه‌سی اولاراق اونلارین کوتلوی کؤچو و بو اراضیده سیخلیقلا مسکونلاشماسی مسئله‌لری علمی دَیرینی آلمیشدیر. بو گؤرکملی دیلچی عالیمه ایستیناداً بیر سیرا آراشدیرمالاردا همین پروسه دؤنه-دؤنه وورغولانسا دا، غرب تورکجه‌سینده ایلک اثرلرین بو بؤلگه‌ده، یعنی خوراساندا یاراندیغی خوصوصی آراشدیریلمامیش و دیقّت داها چوخ همین شاعیرلرین بو بؤلگه‌دن آیریلدیقدان سونرا باغلاندیقلاری دؤولت‌لرده‌کی فعالیته یؤنلدیلمیشدیر. خوصوصیله تورکیه‌ده قلمه آلینمیش چوخ‌سایلی تدقیقات اثرلرینده آنادولودا ایلک غرب تورکجه‌سینده ادبی اثر یارادان مؤلیف‌لرین - احمد فقیه، دهّانی‌ و دیگرلری‌‌نین خوراساندان آنادولویا گئتدیکلری و تورک دیلینده ادبیاتین یارانماسیندا گؤستردیکلری خیدمت باره‌ده معلومات وئریلیر. اصلینده اولدوقجا حساس اولان بو مسئله دقیق، اوزون‌مودّتلی و تفرروعاتلی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. خوراسان اراضیسی و چئوره‌سی‌‌نین اورتا چاغدا اوغوز تورکجه‌سینده ایلک ادبی نومونه‌لرین یارانماسی اوچون مونبیت بیر زمینه مالیک اولماسی، آذربایجان تورکجه‌سینده ایلک پوئتیک اثرلرین بو جوغرافیا ایله باغلی‌لیغی‌‌نین سبب‌لری بیر سیرا علم ساحه‌لری‌‌نین (سیاسی تاریخ، دیل تاریخی، ادبیات تاریخی و س.) علاقه‌لی شکیلده اؤیرنه‌جگی بیر مسئله‌دیر. بو پروبلمه آذربایجان تدقیقاتچی‌لاری تورکیه و ایران عالیم‌لری ایله قارشی‌لیقلی فیکیر موبادیله‌لری، اوبیئکتیو علمی موذاکیره‌لر واسطه‌سیله آیدینلیق گتیره بیلرلر. بیز بورادا مورکّب کاراکترلی بو پروسه‌لرین بیر پارچاسی اولاراق گؤردوگوموز خوجا دهّانی‌نین آنادیللی یارادیجی‌‌لیغی ایله باغلی بیر سیرا مسئله‌لره آیدینلیق گتیرمگه، اونون و بعضی هموطن‌لری‌‌نین آذربایجان ادبیات تاریخینده ده یئری اولا بیله‌جگینه ایشیق توتماغا چالیشاجاغیق.

بورادا بئله بیر سوال و موقاییسه ایله پروبلمه باخیش بوجاغیمیزی آچیقلاماق ایسته‌ییریک: نئجه اولور کی، اصلاً آذربایجاندان اولدوغو، بعضاً اؤزو دئییل، آتاسی و یا باباسی آذربایجان دوغوملو اولان عرب‌دیللی موالی شاعیرلرین آذربایجان شاعیری اولماسینی قبول ائد‌رک، رغبتله اؤیره‌نیریک، لاکین خوراسان و ایران بویونجا موختلیف بؤلگه‌لرده مسکونلاشان قلم اهلی‌‌نین آنادیللی ادبی اثرلرینه صاحیب چیخمیریق؟ حالبوکی موقاییسه‌‌میز همین شاعیرلرین دیلینده قاباریق اولان تظاهرون اوغوز - آذربایجان تورکجه‌سی اولدوغونو و شرق تورکجه‌سی‌‌نین تأثیری‌‌نین بعضی دیل إلمنت‌لری سویه‌سینده مؤوجودلوغونو گؤستردی. همین دؤورده بو طرزده موشترک‌لیک قدیم اؤزبک دیلینده قلمه آلینمیش اثرلرده اوغوز تورکجه‌سی‌‌نین لکسیک واحیدلری‌‌نین ایشلنمه‌سینده ده باریز گؤرونور. بونون نومونه‌لرینی بیز حافظ خارزمی، عطائی و دیگر نوایی‌یه‌قدرکی جیغاتای شعرینده گؤره بیلیریک.

قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی‌‌نین اؤیرنیلمه‌سی پروسه‌سینده جدی و تجروبه‌لی تدقیقاتچی‌لار بئله چتینلیکله اوزلشیرلر. اورتا چاغ دؤولت‌لری‌‌نین موعاصیر دؤوردن فرقلی‌ بؤلگو و سرحدلری، همین سدلرین حدودلو چرچیوه‌سینی آشان دیل و میلّی باخیمیندان منسوبیت‌لر، ادبی-میلّی دیلین داشیییجی‌لاری و بوگونوموزه اؤتورولمه‌سینده عوضسیز خیدمت‌لری اولان شاعیرلرین چئشیدلی سبب‌لردن یاشاماغا وادار اولدوقلاری موهاجیر حیاتی و س. بو و یا دیگر آذربایجان شاعیری‌‌نین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین دقیق‌لشدیریلمه‌سینده اورتایا پروبلم‌لر چیخاریر. بو معنادا آذربایجان شعری‌‌نین جوغرافی سرحدلرینی و داها ایلکین دؤورلرین، خوصوصیله ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر ادبیاتی‌‌نین دیل خوصوصیت‌لرینی موعین‌لشدیررکن بیر سیرا ایسپسیفیک کاراکترلی مسئله‌لری ده حل ائتمک ضرورتی یارانیر. بئله پروبلم‌لردن بیری ده اورتا چاغ آذربایجان ادبیاتی‌‌نین ایلک نومونه‌لری‌‌نین تدقیقینده اوزه چیخیر و تأسف کی، ایندی‌یه‌دک اوغوز تورکجه‌سی‌‌نین ایلک ادبی نومونه‌لری‌‌نین یارادیجی‌لاری‌‌نین خوراسان و چئوره‌سی ایله باغلی‌لیغی و بونون مومکون سبب‌لری آراشدیریلمامیشدیر. عومومیتله، اورتا چاغ خوراسان بؤلگه‌سی تورکجه‌سی‌‌نین بوگونکو واریث‌لری‌‌نین کیملیگی‌‌نین موعین اولونماماسی آذربایجان ادبیاتی تاریخینده ایندی‌یه‌دک دیقّت یئتیریلمه‌ین بیر بوشلوق یاراتمیشدیر... حالبوکی، ایستر آذربایجان، ایسترسه ده تورکیه ادبی دیلی‌‌نین ایلک اؤرنک‌لری‌‌نین یارادیجی‌لاری خوراسان بؤلگه‌سیندن‌دیر. تاریخاً ده، بو گون ده آذربایجان آدلانمایان بو تورپاق‌لاردا یئتیشن شاعیرلرین آنا دیلی‌‌نین آذربایجان تورکجه‌سینده اولدوغو بو گونون باخیش بوجاغیندان تعجوب دوغورا بیلر، لاکین اوغوز طایفالاری‌‌نین خارزم، خوراسان، آذربایجان و آنادولو خطی اوزره کؤچو و آخینی باره‌ده سیاسی تاریخ، ائله‌جه ده دیل و ادبیات تاریخ‌لرینده یازیلان‌لاری اوخودوقدا آرتیق تصوّور دَییشیر... بونو دا وورغولامالی‌ییق کی، "آذربایجان تورکجه‌سینده یارانان ادبی اؤرنک‌لر" دئیرکن آذربایجانی جوغرافی حدود و یا سیاسی-اینضیباطی بؤلگویه مالیک بیر اؤلکه‌نین دئییل، بیر چوخ اؤزل‌لیک‌لری اولان و گئنیش جوغرافیادا ایشلنن بیر دیلین آدی اولاراق نظرده توتوروق.

پروبلمین کؤکلو شکیلده اؤیرنیلمه‌مه‌سی ایسه ایندی‌یه‌دک بیر سیرا یانلیش نتیجه و قناعت‌لره یول آچمیشدیر. بیر چوخ آراشدیرمالاردا عجم، کونکرت اولاراق، خوراساندان آنادولویا گئدن شاعیرلرین تورکجه یارادیجی‌‌لیغی، اونلارین تورکجه یازماغا باشلاماسی آنادولو موحیطی ایله علاقه‌لندیریلیر. بیر سیرا تدقیقات اثرلرینده، خوصوصیله تورکیه‌ده یازیلان آراشدیرمالاردا تکجه خوجا دهّانی‌ دئییل، نسیمی، رفیعی‌ و دیگرلری‌‌نین آنا دیلینده یازماسی‌‌نین سببی کیمی اونلارین آنادولویا گئدیش‌لری و اوراداکی موحیطین آنادیللی ادبی فعالیت اوچون ال‌وئریشلی اولماسی بیلدیریلیر. حالبوکی نه یوخاریدا خاطیرلاتدیغیمیز شاعیرلرین، نه ده الوان شیرازی، شمس شیروانی و دیگر شاعیرلرین دیلی سونرادان اؤیره‌نیلن دیل دئییل، آنا دیلی اولاراق، طبیعی، صمیمی و جانلی بیر دیل‌دیر. بو معنادا، ظنیمیزجه، وورغولانماسی لازیم گلن مسئله آنادولو بیگلیک‌لرینده تورکجه شعرین اینکیشافینا مونبیت زمینین اولماسی، آنا دیلینده یازیب-یارادان شاعیرلرین اورادا حیمایه اولونماسی‌دیر. خوراسان و عجمدن گئدن شاعیرلرین همین سفرلره قدر هانسی دیلده یازیب-یاراتدیقلاری‌‌نین فاکتیکی ماتریال اساسیندا تدقیقی و بو بؤلگه‌ده اوغوز ادبیاتی‌‌نین یارانما سببی‌‌نین تفرروعاتلی آراشدیریلماسی ایسه بو مسله‌نی آیدینلیغا قوووشدورا، ناتامام و تحریفلی دوشونجه‌لرین قارشی‌سینی آلا بیلر.

مقاله‌نین بیرینجی حیصه‌سینده قئید ائتدیگیمیز کیمی، عینی بؤلگه‌‌‌نین شاعیری اولان حسن‌اوغلونون آذربایجان، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه ادبیاتی‌‌نین تملینی قویان شاعیرلر کیمی تدقیقاتا جلب اولونماسینا ایندی‌یه‌دک موقاییسه‌‌لی شکیلده دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر. خوراساندان اولماسی اؤز اثرینده ایفاده‌سینی تاپان خوجا دهّانی‌نین ادبی فعالیتی‌‌نین تورکیه ایله علاقه‌لی اولماسی اونون بو ادبیاتدا ایلک دونیوی شاعیر، تورک ادبیاتینا ایران شعری عنعنه‌لرینی گتیر‌ن ایلک شاعیر کیمی اؤیرنیلمه‌سینه ده سبب اولموشدور. لاکین آرتیق ایستعدادلی تدقیقاتچی‌لار إرسن إرسوی و عمران آیین بیرگه نشر ائتدیردیکلری خوجا دهّانی‌ دیوانی (Hoca Dehhani Divanı. Hazırlayanlar: Ersen Ersoy, Ümran Ay, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017) اونون حسن‌اوغلونون موعاصیری دئییل، ۱۴-جو یوزایل‌لیک شاعیرلریندن اولدوغونو اوزه چیخاردی. بو معنادا آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک تملینی قویان ایستاتوسونو ایتیرسه ده، بو سؤز اوستاسی‌‌نین اورتا چاغ دیوان شعرینده خوصوصی بیر یئری‌‌نین اولماسینی اونون نیسبتاً چوخ‌سایلی ادبی میراثی‌‌نین اوزه چیخاریلماسی، ائله‌جه ده همین اثرلری‌‌نین پوئتیک و دیل-اوسلوب خوصوصیت‌لری فاکتیکی ماتریال اولاراق تصدیقله‌دی.

آرتیق خوجا دهّانی‌نین ۱۳-جو دئییل، ۱۴-جو عصر شاعیرلریندن اولماسی ایله باغلی علمی قناعت فورمالاشسا دا، اونون ادبی شخصیتی و یئتیشدیگی موحیط، آنادولودا هانسی بیگلیک‌لرده فعالیتی و س. کیمی سوال‌لارین دقیق جاوابی تفروعاتلی تدقیقاتا مؤحتاج‌دیر. بیز بو مقاله‌ده همین پروبلم‌لرین موقاییسه‌‌لی-تاریخی متودلا تدقیقینه چالیشدیق.

شاعیر حاقیندا اورتا چاغ تذکیره مؤلیف‌لری معلومات وئرمه‌دیگی، سون ایللره‌دک دیوا‌‌نیندان یالنیز بیر نئچه شعر نومونه‌سی معلوم اولدوغو اوچون ایندی‌یه‌دک اونون حاقیندا سؤیلنیلن‌لر داها چوخ تخیّولون محصولو کیمی دَیرلندیریله بیلر. بو یانلیشلیق‌لارین باشلیجا قایناغی ایسه شکاری‌‌نین (XVI) اولدوقجا موباحیثه‌‌لی فیکیرلری‌‌نین یئر آلدیغی "قاراماننامه" اثرینده شاعیرین سلجوقی ۱-جی علاالدین‌ین سیفاریشی ایله فارسجا "شاهنامه" یازماغا باشلاماسی و اثری بیتیرمه‌دن وفات ائتمه‌سی باره‌ده بحثی‌دیر. کئچن یوزایل‌لیکده بو مولاحیظه‌‌نی مؤحکم‌لندیرمک نیتی ایله شاعیرین بیر قصیده‌سینده یئر آلان "علایی-دین" ایفاده‌سینی ایشلتمه‌سینه ده سیخ-سیخ ایستیناد ائدیلمیشدیر. حالبوکی همین قصیده‌نین یئر آلدیغی عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر" آدلی نظیره‌لر توپلوسونون دیگر نوسخه‌سینده میصراع فرقلی‌ بیچیمده‌دیر ("شاهنشاهی-فلک-رفعت، علایی-بیر دینول-دونیا چون...") و بو بئیتده، ائله‌جه ده سونراکی ایکی میصراعدا ("علی واردور اگر هر کیم گؤره ظاهر دیلر ایسه // علی گیبی گؤز آچوب گؤر جاهاندا شیری-مردانی") اؤن پلاندا اولان دونیوی ممدوحون دئییل، کافیرلری محو ائد‌ن حض. علی‌‌نین یوکسک إپیتت‌لرله مدحی‌دیر. گؤروندوگو کیمی، کونتکستدن آیریلمیش "علایی-دین" ایفاده‌سی اطرافیندا اولان مولاحیظه‌‌لر و بئیتده علاالدین آدلی بیگلردن بیری‌‌نین مدح اولونماسی دوشونجه‌سی تقریباً ۱۰۰ ایل بویونجا موختلیف یوزوم، تکرار و یانلیش‌لارا یول آچمیشدیر.

تورکیه ادبیاتشوناس‌لاری‌‌نین دا قئید ائتدیگی کیمی، دهّانی‌نی ادبیاتا قازاندیران شخص گؤرکملی عالیم م.ف.کؤپرولو اولموشدور. "اونون شعرلرینده‌کی دیلین یونس و احمدی-فقیهه بنزه‌مه‌دیگی"نی بیلدیر‌ن عالیم (M.F.Köprülü-zade Selçukiler Devrinde Anadolu şairleri: Hoca Dehhani. // Hayat, Sayı 1, Kanun-i evvel, 1926, s. 4-5) بو فرقلی‌لیگین قایناغینی اونون دیلینده ایران ادبیاتی‌‌نین تأثیری کیمی دیرلندیریلن إلمنت‌لرده گؤرور. اما سون ایللرده اوزه چیخاریلان خوجا دهّانی‌ دیوانی بو مسئله‌یه بیر آیدینلیق گتیردی: زامان اعتباریله او ایکی شاعیردن سونرا یاشایان دهّانی‌ و یارادیجی‌‌لیغی آنادیللی ادبیاتین داها سونراکی اینکیشاف مرحله‌سینه عایید اولدوغو اوچون دیل فرقلی‌لیگی‌‌نین اولماسی طبیعی بیر ادبی تظاهردور.

اثرلری اساسیندا دهّانی‌نین اوزون بیر عؤمور سوردوگونو موعین‌لشدیر‌ن تدقیقاتچی‌لار شاعیرین تقریباً ۱۴-جو عصرین سونوندا وفات ائتمه‌سی فاکتینا ایستینادلا دوغوم تاریخی‌‌نین ۱۴-جو عصرین ۱-جی روبعونه تصادوف ائتدیگی قناعتینه گلمیشلر. (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler. // Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 15, İstanbul, 2015, s. 11). بو مولاحیظه‌‌لره تدقیقاتچی‌ عالیم گونای کوتون شئیخ اوغلونون (اؤ. ۱۴۱۴) " کنز الکبرا و محکّول العلما " (۱۴۰۱) آدلی اثرینده‌کی قئیدی اساسیندا وئردیگی تحلیل ده یاردیمچی اولموشدور. آراشدیریجی قایناقداکی: "نیجه کی مرحوم خوجا دهّانی‌ ائیدور. بئیت: بنم اول هومایی-دؤولت کی، بو آشیانا گلدوم" ایفاده‌سینه ایستیناداً شاعیرین ۱۴-جو عصرین سونرالاریندا وفات ائتمه‌سینی نظره چاتدیرمیشدیر. بورادا حاشیه‌ چیخاراق، دهّانی‌نین سونونجو میصراعسی‌‌نین ختایی‌‌نین مشهور: "من اول شهبازی-کوهسار‌م، باش اَیمه‌م قولّه‌یی-قافه // نئچه عنقا کیمی یاورو اوچوردوم آشیانیمده" بئیتی ایله آسسوسیاسیا دوغوردوغونو و بو سسلشمه‌‌‌نین تصادوف اولمایاجاغینی دا وورغولاماق ایستردیک.

دهّانی‌نین اؤزو خوراساندان اولدوغونو حسرت و نیسگیلی آچیق دویولان آشاغی‌داکی بئیتینده دیله گتیریر:

اوز اوروب تاپونا گلدی، ایجازت وئر آنا، شها

کی، یئنه دؤولتینده بن گؤره‌م مولکی-خوراسانی.

شاعیرین وط‌‌نینه دؤنوش اوچون حؤکمداردان بو طرزده ایجازه ایسته‌مه‌سی اونون سارایا موعین باغلی‌لیغی‌‌نین اولماسینی، بلکه ده موعین بیر وظیفه‌یه تعیین اولدوغو اوچون ایذنه احتیاجی اولدوغونو گؤستریر.

دهّانی‌نین آدی‌‌نین اولینده گلن "خوجا" إپیتتی‌‌نین اصلی‌‌نین "خواجه" اولا بیله‌جگی تاریخی‌لیک باخیمیندان داها دوغرو گؤرونور. زامانلا آنلام‌لاری قوووشان و بیری دیگری‌‌نین یئرینده ایشلنن "خوجا" و "خواجه" ایفاده‌لری‌‌نین آنلام یوکو فرقلی‌ اولموشدور. "خوجا" داها چوخ موعلیم، تربیه‌چی، صاحب و س. کیمی آنلام‌لاری داشیدیغی حالدا، تدقیقات‌لاردا "خواجه"‌‌نین سید، شریف کیمی ایمام‌لارین نسلیندن گلن‌لره دئییلمه‌سی باره‌ده مولاحیظه‌‌لره راست گلیریک. اونو دا قئید ائتمک ایستردیک کی، بو گون خوجا نصرالدین (موللا نصرالدین) شکلینده ایشلنن مشهور آد بئله آنادولودا یازی‌یا آلینمیش اورتا چاغ قایناق‌لاریندا خواجه نصرالدین شکلینده یئر آلیر.

شاعیرین تخلوصّو تدقیقات‌لاردا "عطریاتچی" و "نقاش" کیمی معنالارلا علاقه‌لندیریلسه ده، بو مسئله خوصوصی تدقیقه مؤحتاج‌دیر. بئله کی، شاعیر اؤز تخلوصّونو بعضاً "دهان"، "سؤز" و یاخین معنالی ایفاده‌لرله آسسوسیاسیا ایچینده سیخ-سیخ ایستیفاده ائدیر. بیر اؤرنک وئرمکله کیفایت‌لنیریک:

سؤزیله گرچی دهّانی‌ گؤوهر کانی‌دورور ایللا،

زر اولدی ایشی، چون وئردی گؤنول سن سیم سیمایا.

تا‌‌نینمیش دیلچی عالیم گ.‌کوُت حتی "نولایدی؟" ردیفلی شعری اوزه چیخاردیغی مجموعه‌ده شاعیرین تخلوصّونون "دهانی" شکلینده حرکه‌لندیگینی بیلدیریر. (Günay Kut. Yazmalar Arasında-II // Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, İstanbul, 1988, s. 183).

قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، هم حسن‌اوغلو، هم دهّانی‌نین شعر دیلینده ایکی اوسلوب موشاهیده اولونور: بونلارین بیری، اساساً، سونراکی دؤور کلاسیک شعریمیزده موشاهیده اولونان عرب-فارس سؤزلری ایله عروضو تأمین اولونموش بیر دیل‌دیر، دیگری خالق شعری‌‌نین اویناق طرزی‌‌نین دیوان ادبیاتینا تطبیقی ایله یارادیلان و "کیتابی-دده قورقود" داستان‌لاری‌‌نین دیلینی خاطیرلادان بیر اوسلوب‌دور. هر ایکی شاعیرین یئری گلدیکجه بو اوسلوب‌لاردان بیرینه اوستونلوک وئردیگی نظره چارپیر.

دهّانی‌نین دیلی و اوسلوبوندا اونون کیمی خوراسانلی اولان حسن‌اوغلونون یازی و دئییش طرزی ایله یاخیندان سسلشمه‌نی گؤرمک مومکون‌دور:

عجب بیلسم بنی شئیدا قیلان کیم؟

بانا بو عشق اودین پئیدا قیلان کیم؟

عجبله‌ر‌م عجب قالدوم، ایلاهی،

ایمان اهلین دوتوب ترسا قیلان کیم؟..

دهّانی‌:

عجب بو دردومون درمانی یوخ‌می؟

یا بو صبر ائتمگون اوْرانی یوخ‌می؟

یانارام مومله‌یین باشدان آیاغا،

ندور بو، یانماغون پایانی یوخ‌می؟

دلوبدور جیگرومی غمزه‌‌ن اوخی،

آرا یورکده، گؤر، پئیکانی یوخ‌می؟

گولر دوشمن بنوم آغلادیغیما،

عجب شول کافیرون ایمانی یوخ‌می؟

گؤزی خنچرلرین بوینوما چالدی،

عجب اول ظالمون ایمانی یوخ‌می؟

...بگوم، دهّانی‌یه اؤلمزدین اؤندین

تاپونا ایرمغه ایمکانی یوخ‌می؟

حسن‌اوغلونون ایلک ایکی بئیتینی، دهّانی‌نین ایسه ایختیصارلا وئردیگیمیز غزل‌لری‌‌نین، گؤروندوگو کیمی، دیل-اوسلوب اؤزل‌لیکلری‌‌نین یاخینلیغینی ثوبوت ائتمک اوچون خوصوصی و تفروعاتلی تحلیله بئله احتیاج یوخدور.

عمر بن مزیدین "مجموعة نظایر"-ینده دهّانی‌نین بو شعرینه احمدی‌‌نین و توپلونون ترتیبچی‌سی‌‌نین نظیره‌لری قلمه آلینمیشدیر. احمدی‌‌نین نظیره شعرینده ("عجب بو مؤحنتون پایانی یوخ‌می؟ // بانا بیر راحتون ایمکانی یوخ‌می؟") دهّانی‌نین قافیه سؤزلریندن بیر نئچه‌سینی ایستیفاده‌سی اونون چاغداشی‌‌نین بو شعرینی چوخ بگندیگینی گؤستریر.

شاعیرین مقطع بئیتینده یئر آلان "اؤلمزدین اؤندین" کیمی شرق تورکجه‌سینده ایفاده، چوخ گومان کی، بؤلگه‌‌‌نین لهجه خوصوصیت‌لریندن ایره‌‌لی گلیر. عینی خوصوصیتی قنبراوغلو شعرینده ده موشاهیده ائتمیشدیک، مثلاً، شاعیر بیر غزلینده "بنی" دئییل، "بینی" شکلینده ایفاده‌یه اوستونلوک وئرمیشدی.

خوجا دهّانی‌نین دیلی حسن‌اوغلو و نسیمی‌‌نین دیلی آراسیندا کئچید مرحله‌سی کیمی دیرلندیریله بیلر. شاعیرین دیلی اؤنجه‌کی یوزایل‌لیک‌لره نیسبتاً عرب و فارس سؤزلری ایله یوکلو گؤرونسه ده، احمدی، نسیمی و شئیخی کیمی چاغداشی شاعیرلرله موقاییسه‌ده داها ساده و تورک سؤزلری‌‌نین اوستونلوگو ایله یازیلماسی باخیمیندان سئچیلیر. اونون بیر چوخ ایسپسیفیک جهت‌لری اولان دیلینده مورکّب ایضافت ترکیب‌لری‌‌نین آزلیغی دا دیقّتیمیزی جلب ائتدی. تدقیقاتچی‌لارین دا قئید ائتدیگی کیمی، "خوجا دهّانی‌نین تورکجه‌سی اولدوقجا ساده، ایشلک و صمیمی بیر تورکجه‌دیر. عربجه و فارسجا ترکیب‌لر یوخ دئییله‌جک قدر آزدیر. ۱۰۶ منظومه‌دن ۲۸ دنه‌سی هجا وز‌‌نی‌نین ۱۱-لیک اؤلچوسونه اویغون گلن قیسا قلیب‌لرله یازیلمیشدیر... دیلی گونده‌لیک دانیشیق دیلی‌‌نین زنگین ایفاده‌لری ایله بزنمیشدیر: "آیروغا دئمزم، ائشید، آخیر سانا دئر‌م"، "حالال اولا قارا قانوم گؤزون قاراسینا"، ..."آیاغین توزینا فدا اولسون"، "اودور آشیق کی بیلمز بونی، آنی"، "قوللاریندان خطا، کر‌م سندن"..." (Ersen Ersoy - Ümran Ay. Hoca Dehhani hakkında yeni bilgiler, s. 14-15). شاعیرین  دیلینده ایستیفاده اولونان "الونی اؤزیندن یوماق"، "گؤز قارا قیلماق"، "ایشینه گیرئه سالماق"، "قییا باخماق"، "توُراق توتماق"، "کیتاب توتماق"، "ائشیتمزه اورماق" (یئنه اورادا، ص. ۱۵) کیمی فرازئولوگیزم‌لرین بیر قیسمینی تورکیه‌لی همکارلاریمیز آرخایکلشمیش ("آرتیق سؤیله‌ییشدن قالخمیش") کیمی قئید ائتسه‌لر ده، بونلاردان بعضی‌سی دیالکت‌لر و یا ادبی دیلیمیزده ایشلنمکده‌دیر: "ایشینه دویون (گیرئه) دوشمک"، "قییا باخماق"، "ائشیتمزلیگه وورماق"، "یانیب یاخیلماق" و س. بیر نومونه‌یه نظر سالاق:

دهّانی‌، مودام اولسا بو معشوق موحیبّی،

یانوب یاخیلوب ائیله‌مه‌سه زار، نولایدی؟

بورادا بیر جهتی ده وورغولاماق ایستردیک کی، ۱۳-جو-۱۵-جی عصرلر آذربایجان شاعیرلری آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین بعضی خوصوصیت‌لرینی کالکا یولو ایله فارس دیلینده‌کی ادبی محصول‌لارینا نقل ائده و یا آنا دیلی‌‌نین سؤزلوگوندن بعضی کلمه‌لری اولدوغو کیمی فارس‌دیللی پوئتیک متنه یئرلشدیردیک‌لری کیمی، تورک جوغرافیاسی‌‌نین هانسی بؤلگه‌سینده یاشاماسیندان آسیلی اولمایاراق، آنا دیلی‌‌نین بیر سیرا لهجه خوصوصیت‌لرینی ده قوروموشلار.

اثرلری‌‌نین دیل اؤزل‌لیک‌لری اساسیندا بئله بیر قناعته گلدیک کی، دهّانی‌ عینی کلمه‌لری تکرارا، اونلار واسطه‌سیله معنا و اوسلوب چالارلاری یاراتماغا مئییللی بیر شاعیردیر. بعضاً ایسه شاعیر عینی بیر آنلامین فرقلی‌ ایفاده شکیل‌لرینه اوستونلوک وئره‌رک، شعریتینه فردی سیما قازاندیرا بیلمیشدیر:

خط-و خال-و ساچون گؤروب گؤنول سئوداسینا دوشمیش،

زی میشکین گؤز قارا ایدوب نه دوشدی بونجا سئودایا.

"خطّ"، "خال" و "ساچ" اوچلوگو قارشی‌سیندا شاعیر "قارا" إپیتتینی سینونیم کیمی نظرده توتدوغو اوچ سؤز ("میشکین"، "قارا" و "سئودا") ایله ایفاده ائد‌رک، رنگ عینیتینه دیقّتی یؤنلدیر و صنعتکارلیق اؤرنگی اولان بو ماراقلی بئیت هم لف و نشر، هم ده تفریق و جمع پوئتیک فیقورلاری‌‌نین خوصوصیت‌لرینه مالیک‌دیر.

کؤچورن: عباس ائلچین