جاواد خانلیغی

جاواد خانلیغی — بیر چوخ آذربایجان خانلیقلاری کیمی نادر شاه افشارین اؤلوموندن سونرا یارانمیشدیر. ایندیکی آذربایجان جومهوریتی‌نین اراضیسینده قاراباغ خانلیغی ایله شاماخی خانلیغی‌نین و سالیان سلطانلیغی‌نین آراسیندا یئرلشیردی. جاواد خانلیغی 1747-جی ایلده یارادیلمیشدیر. مرکزی جاواد قالاسی ایدی.

جوغرافی اراضیسی

جاواد خانلیغی‌نین مرکزی آراز چایی‌نین کسیشدیگی نؤقطه‌ده،کور چایی‌نین سول ساحیلینده و شاماخی‌نین جنوب-غربینده یئرلشن جاواد قالا شهری‌دیر. چوُلکوْوا گؤره "جاوادین بو اساس اراضیسی بؤیوک یاشاییش یئریدیر".

خانلیق غربده قاراباغ و قاراداغ خانلیغی،شیمالدا شاماخی خانلیغی،جنوبدا لنکران خانلیغی،شرقده ایسه سالیان سلطانلیغی ایله احاطه اولونموشدور.موغان اساساً جاواد خانلیغینا عایید ایدی. ق.ب.عبداله‌یئوین یازدیغینا گؤره "جاواد خانلیغی نیسبتاً کیچیک ایدی و اصلینده سلطانلیغین اؤلچوسونو آشمیردی".

تاریخی

1768.جی ایلده جاواد خانی طالع حسن خان کؤنوللو صورتده قوبا خانلیغیندان آسیلیلیغی قبول ائتدی. لاکین جاواددا خان حاکیمیّتی ساخلانیلدی.

بو حادیثه قوبا خانلیغین اراضیسی‌نین گئنیشلنمه‌سی ایله یاناشی اونون اهالیسی‌نین سای دینامیکاسینا دا موعیّن تاثیر گؤستردی. تاریخی قایناقلار جاواد خانلیغی‌نین کؤنوللو اولاراق قوبا خانلیغینا بیرلشمه‌سی‌نین بو خانلیغین اهالیسی‌نین کمیّت و کئیفیتینه موثبت تاثیر گؤسترمه‌سینی قئید ائدیر. موغان اهالیسی 18.عصرین 60-80-جی ایللرینده استابیل سیاسی موحیط شراییطینده یاشاماغا مووفّق اولدو. جاواد خانلیغی‌نین تاریخی قیسا دؤورو احاطه ائدیر و هر هانسی دیقّتی جلب ائدن حادیثه‌لرله سئچیلمیر، لاکین، بونا باخمایاراق 18.عصرده آذربایجاندا مؤوجود اولموش خانلیقلار سیستئمینده اونون مؤوجودلوغونو اینکار ائتمک مومکون دئییلدیر. جاواد خانلیغی‌نین تاریخی منظره‌سینی موعیّن ائتمک اوچون تاریخ ادبیاتیندا و آرخیو سندلرینده چوخ موختصر، محدود و داغینیق معلوماتلار ساخلانیلمیشدیر. جاواد خانلیغی‌نین اهالی تاریخی حاقّیندا قایناقلار اولدوقجا محدود و ائپیزودیکدیر. بونا باخمایاراق، الده اولان تاریخی ماتئریاللار اساسیندا جاواد خانلیغی‌نین شیمال-شرقی آذربایجان سیاسی بیرلیگینده اولان اهالی پایینی موعیّن ائتمگه جهد ائتمک اولار. 16. عصرده، حتّی بیر قدر اوندان اوّل سیاسی واحید کیمی تاریخ صحنه‌سینه چیخان جاواد 18.عصرین اورتالاریندا یاریم موستقیل خانلیغا چئوریلمیشدی.خانلیغین مرکزی کور و آراز چایلاری‌نین قوووشدوغو یئرده یئرلشن جاواد شهری ایدی (حال-حاضیردا همین یئرده صابیرآباد رایونونون جاواد کندی یئرلشیر). جاواد خانلیغی شیمالدان شاماخی خانلیغی، جنوبدان لنکران خانلیغی، شرقدن سالیان حاکیملیگی، غربدن ایسه قاراباغ خانلیغی ایله همسرحد ایدی. شاهسئونلرین و دیگر تورک ائلات طایفالاری‌نین دایمی قیشلاق یئری اولان موغان دوزنلیگی‌نین جاواد خانلیغی‌نین ترکیبینده اولماسی بو خانلیغا خوصوصی مؤوقئع قازاندیریردی. قئید ائتمک لازیمدیر کی، منبعلرده جاواد خانلیغی بعضاً موغان خانلیغی کیمی ده گؤستریلمکده‌دیر.  

جاواد خانلیغی‌نین حربی-سیاسی وضعیتی

موغان دوزونده و جاواد شهرینده یاشایان اهالی‌نین دئموقرافیک وضعیتینه اساسلی تاثیر گؤسترمیش تاریخی حادیثه‌لردن بیری ده گیلان خانی هدایت خا‌نین 1778-جی ایلده بو بؤلگه‌یه هوجومو ایله باغلیدیر. پ.ق.بوُتکوْو یازیر کی،1768-جی ایلده شاماخی‌نین آردینجا "...جاواد خانی دا اوندان (فتحعلی خان) آسیلی وضعیته دوشدو".

تاریخی ادبیاتدان بللیدیر کی، دینج یوللا قوبا خانلیغینا بیرلشدیریلن جاواد خانلیغی‌نین خانی حسن خان تئزلیکله فتحعلی خا‌نین ان یاخین آداملاریندان بیرینه چئوریلیر. جاواد خانی فتحعلی خا‌نین ان اینانیلمیش آداملاریندان بیری اولوب، اونون گیزلی مشورتلرینده ایشتیراک ائدیردی. جاواد قوبا خانلیغین بیر حیصه‌سی اولاندان سونرا قوبا خانی فتحعلی خان طالع حسن خانی شاهسئونلرین باشچیسی تعیین ائتدی. ایستر یئرلشمه‌سی، ایسترسه ده حربی-استراتئژی باخیمدان اهمیّتلی اولان موغا‌نین خانلیغا قاتیلماسی سونونجونون گئتدیکجه گوجلنمه‌سی دئمک ایدی. خانلیغی بیرلشدیرمکله قوبا خانی جنوبی آذربایجان خانلیقلاری، دؤیوشکن ائلاتلاری، همچین شکی، قاراباغ، قاراداغ و اردبیل کؤنوللولری ایله تماسدا اولا بیلردی. موغان اوزون ایللر موختلیف خانلیقلار آراسیندا موباریزه اوبیئکتی اولموشدو. 1758-جی ایلده قاراباغین و شکی‌نین بیرلشمیش قوشونلاری موغان اوغروندا آستراباد و مازانداران حاکیمی محمدحسن خان قاجار ایله دؤیوشموشدولر. موغا‌نین قوبا خانلیغی‌نین حیمایه‌سینه داخیل اولاراق اؤزو اوچون خاریجی باسقینلارا قارشی اعتیبارلی دایاق الده ائتدی.

قوبالی فتحعلی خا‌نین دؤولتچیلیک منافئع‌یینی اوستون توتاراق بؤیوک دؤولتلر (روسیه، قاجارلار، عثمانلی) آراسنیدا دیپلوماتیک مانئور سیاستینی قوبا خانی‌نین رقیبلری قبول ائتمیردی. فتحعلی خا‌نین موغان دوزنلیگینی و جاواد خانلیغینی اؤز تورپاقلارینا بیرلشدیرمه‌سی بیر سیرا جنوبی آذربایجان خانلیقلاری‌نین منافئع‌یینه اویغون گلمیردی. بئله کی، یوخاندا گؤستریلن خانلیقلارین اهالیسی‌نین کؤچمه مالدارلیقلا مشغول اولان ترکمه حیصه‌سی‌نین عنعنه‌وی قیشلاق یئری اولان موغان چؤلون بؤیوک بیر حیصه‌سی‌نین فتحعلی خا‌نین نظارتی آلتینا دوشمه‌سی، عئینی زاماندا اردبیلدن و موغاندان شاهسئونلرین موعیّن قیسمی‌نین قوبا خانلیغینا کؤچورولمه‌سی گیلان، اردبیل،قاراداغ و دیگر خانلیقلارین منافئع‌یینه اویغون گلمیردی. اوّللر قوبا خانلیغینا قارشی دیپلوماتیک فیتنه‌کارلیقلا مشغول اولان بیر سیرا جنوب خانلیقلاری فتحعلی خا‌نین 1774-جو ایلده گاودوشان ووروشماسینداکی مغلوبیتیندن بیر قدر سونرا آچیق حربی موداخیله‌یه باشلادیلار. بو ایشده گیلانلی هدایت خان خوصوصیله جانفشانلیق ائدیردی. او، کئچمیش شاماخی خانی آغاسی خان و قاراقایتاق اوسمیسی ایله ایتّیفاق باغلادی. هدایت خا‌نین قوشونلاری 1778-جی ایلین اوّللرینده لنکران خانلیغینی،سونرا ایسه سالیان حاکیملیگینی غارت ائتدیکدن سونرا موغاندا اونو گؤزله‌ین شاماخیلی آغاسی خا‌نین قوشونلارییلا بیرلشه‌رک آپرئلین 6-دا جاواد خانلیغی‌نین مرکزی ساییلان جاواد شهرینه دوغرو ایره‌لیله‌دیلر و قالا دیوارلارینی موحاصیره‌یه آلدیلار. 1778-جی ایلین آپرئل آییندا جاواد شهرینه اوّلجه 7 بومبا و توپلارلا آتش آچاندان سونرا جاماعات بؤیوک تشویشه دوشدو. حسن خان گوجلو رقیبلرینه قارشی دورا بیلمه‌یه‌جگینی حیسّ‌ ائده‌رک قارداشی و اوغلونو گؤتوره‌رک " هر بیری‌نین بوینوندا تسلیم اولدوغو معناسینی داشییان قیلینجلا بوتون ساکینلرین باغیشلانماسی اوچون" گیلان خانی هدایت خا‌نین دوشرگه‌سینه گئتدی. طالع حسن خا‌نین اؤزونون اونون دوشرگه‌سینه گلمه‌سینی طلب ائتمیشدی.ائرته‌سی گون جاواد خانی‌نین اؤزو هدایت خا‌نین دوشرگه‌سینه گئتمیش، لاکین هدایت خان اونو حبس ائتدیرمیشدی.هدایت خا‌نین قوشونلاری جاوادا داخیل اولاراق شهری غارت ائتمیشدیلر. بو زامان شهرده ساکینلردن باشقا 150 داغیستانلی دؤیوشچو، 1500 نفر آغاسی خا‌نین تبعه‌سی، 600 شکیلی و 300 قوبالی واردی. هدایت خان داغیستانلی دؤیوشچولرین هر بیرینه خلعت و پول وئره‌رک اونلاری اوسمی‌نین یا‌نینا گؤندرمیشدی. شاماخی خانی جاوادین آلینماسیندا کؤمکلیک گؤستردیگینه گؤره هدایت خان قاچقین شاماخیلیلاری دا سربست بوراخمیشدی.قالان 900 نفری، شکیلیلری و قوبالیلاری ایسه رشته گؤندرمک نیّتینده ایدی. هدایت خان بورا‌نین اهالیسینی گیلان،رشت و انزلی‌یه کؤچورتدو. بیر معلوماتا گؤره شهردن 900 نفر اهالی کؤچورولموشدو. دیگر بیر تاریخی قایناغا گؤره ایسه شهردن 7500 نفر اهالی کؤچورولموشدو. اونلاری آغیر تورپاق ایشلرینده، قالا تیکینتیلرینده و کند تصروفاتی ایشلرینده ایستیفاده اوچون رشت و انزلی‌ ایستیقامتینده آپاردیلار.انزلی‌ده‌کی روس کونسوللوغونون ترجومه‌چیسی وانسلوو هشترخان قوبئرناتورو یاکوبیه گؤندردیگی 28 آپرئل 1778-جی ایل تاریخلی معلوماتیندا یازیردی کی، "همین ایلین فئورال آییندا گیلانلی هدایت خان موغان چؤلونه داخیل اولوب اوسمی‌یه قیمتلی خزینه‌لر گؤندره‌رک فتحعلی خانا قارشی موباریزه‌ده اوندان یاردیم ایسته‌میشدیر. بونا گؤره ده فتحعلی خان هدایت خا‌نین اونون حیمایه‌سینده اولان موغانلی طالع حسن خانا باسقین ائتمک نیتیندن خبر توتوب اونا قارشی چیخماق ایسته‌دیکده اوسمی اونا ایشاره وئرمیشدی کی، اگر فتحعلی خان اونون دوستو هدایت خا‌نین دوشمنلرینی مودافیعه ائده‌جکسه، اوسمی دربنده حمله ائده‌جکدیر." بو سببدن ده فتحعلی خان دربندی ترک ائتمگه جسارت ائتمه‌میش، هدایت خان جاواد قالاسینی آلمیش و غارت ائتمیشدی. هدایت خان جاوادی غارت ائدرکن ائشیتمیشدی کی، "طالع حسن خان گیلانلیلارین هوجومو عرفه‌سینده اؤز املاکینی قاراباغلی ابراهیم خلیل خا‌نین یا‌نینا گؤندرمیشدیر." هدایت خان مکتوب گؤندره‌رک ابراهیم خلیل خاندان طالع حسن خا‌نین املاکینی طلب ائتمیش، عکس حالدا اونا قارشی یوروش ائده‌جگینی بیان ائتمیشدی. ابراهیم خلیل خان جاواب وئرمیشدی کی، "هدایت خانلا آرالارینداکی دوستلوغا گؤره طالع حسن خا‌نین املاکینی اونا خوشلوقلا وئریر."

بو حادیثه جاواد خانلیغی اهالیسی‌نین تاریخی دئموقرافیک دورومونا منفی تاثیر گؤستردی. جاواد شهری داغیدیلدی و بیر داها اوّلکی وضعیتینه دؤنمه‌دی.1781-جی ایلده حسن خا‌نین قوشونو آذربایجان خانلاری‌نین (قوبا خانی، دربند خانی، باکی خانی، شاماخی خانی، جاواد خانی، شکی خانی، قاراباغ خانی، لنکران خانی و اردبیل خانی) او زامان ایرا‌نین تاخت-تاجینا نامیزدلردن بیری اولان آغا محمد شاه قاجارا قارشی بیرگه یوروشونده ایشتیراک ائتدی. 1783-جو ایلده حسن خان قوبالی فتحعلی خا‌نین 13 مین نفرلیک قوشونون ترکیبینده قاراباغا هوجوم ائتمیشدی. قوبالی فتحعلی خان 1784-جو ایلین ماییندا هوجوم ائده‌رک اردبیلی و مئشکینی توتدو.شاهسئون امیرلری اونا تابئع اولدولار.یئرلی حاکیم نظرعلی خان شاهسئو‌نی قوواراق حسن خانی اردبیله حؤکمدار تعیین ائتدی.

مدنیّت

4.جو عصر آتروپاتئنا دؤورونده اساسی قویولموش اولتان قالاسی آدلی قالا-شهری مؤوجود اولموشدور. قالا 17-جی عصره قدر مؤوجودلوغونو قورویوب ساخلامیشدیر.بو دؤوره قدر موختلیف دؤولتلرین حیمایه‌سی ایله یئنیلنمیشدیر.

ان قدیم تاریخی مئعمارلیق آبیده‌سی بابا سامید توربه‌سیدیر. توربه شیخلار کندی اراضیسینده ماگیسترال یولون کناریندا یئرلشیر. 16. عصر تاریخی مئعمارلیق آبیده‌سی حاقّیندا آذربایجان تاریخ اینستیتوتونون پروفئسورو، تاریخ عئلملری دوکتورو خانیم نعمتووا آراشدیرمالار آپارمیش و توربه‌‌نین کیتابه‌سینی اوخویاراق آچیقلامالار وئرمیشدیر. عالیم "عصرلرین داش یادداشی" و "آذربایجاندا پیرلر" آدلی کیتابیندا ماراقلی فیکیرلر ایره‌لی سورموشدور.

قالاقایین مسجیدی‌نین داش کیتابه‌سی بو گون ده قورونوب ساخلانیلیر. کیتابه‌‌نین اوستونده 1657-جی تاریخی مسجیدین اینشا اولونماسی قئید اولونموشدور. مسجید ایسه اؤزو موعاصیر تیپلیدیر.

صنعتکارلیق

جاواد شهری‌نین آدی 16. عصر منبعلرینده چکیلسه ده آرخئولوژی تدقیقاتلار تصدیق ائدیر کی، کندین اساسی داها 500-ایل اوّل 11. عصرده قویولموشدور. بورادان بؤیوک تیجارت و کاروان یوللاری کئچمیشدیر.17. عصرده نادر شاهین و اونونلا بیرگه فارسلارین آغالیغی تنزوله اوغرادیقدان سونرا کور، آراز چایلاری‌نین اراضیسی و دیگر اراضیلرده بؤیوک و کیچیک خانلیقلار یاراندی. کیچیک خانلیقلارین ایچریسینده جاواد خانلیغی دیقّتی جلب ائدیر. کور و آراز چایلاری‌نین ساحیللرینده یاشایان اهالی‌نین اساس مشغولیتی اکینچیلیک اولموشدور. جاواد کندی قزا کیمی فعالیت گؤستردیگی دؤورده مالدار طایفالار قیش آیلاریندا بو یئرلره قیشلاغا گلیردیلر. تاخیلچیلیق، توتون، بوستانچیلیق، حئیواندارلیق دا اهالی‌نین اساس مشغولیتی ایدی. اوتوراق اهالی کوستار ال امگی ایله مشغول اولور، ساخسیدان، مئتالدان، شوشه‌دن، موختلیف معمولاتلار دوزلدیر، حصیر، خالچا، پالاز، چووال و س. اشیالار توخویوردولار.

موغان بؤلگه‌سینده یاشایان اهالی‌نین مشغولیتینی عکس ائتدیرن ماتئریاللار بؤلگه تاریخ-دیارشوناسلیق موزه سینده قورونوب ساخلانیلیر.

بو گون ده بیر چوخ صنعتکارلیق نؤوعلری ایله بیر قیسیم اهالی مشغول اولور. تاختا ایشی، دمیرچیلیک، قالایچیلیق، پاپاقچیلیق، پینه‌چیلیک، توخوجولوق، تیکیشچیلیک و س. ساحه‌لر اینکیشاف ائتدیریلیر.

میلّی گئییملر

اؤتن عصرلرده قادینلاریمیز اساساً قیرچینلی و بوزمه‌لی تومان، کؤینک، یوندان ال ایله سیرینمیش سیریقلی گئیینر، باشلارینا آغ، نوخودو کلاغایی، قرئبدیشین و تیرمه شاللار اؤرتر، زربافتا ایله ایشلنمیش یای و قیش آرخالیقلاری گئیینردیلر. کیشیلر و اوشاقلار اتکلری بوزمه‌لی شالوارلار گئیینر، قیشدا آلتدان دیزلیک، اَیینلرینه گؤدکچه، سیریقلی، آیاقلارینا یون جوراب و باشلارینا ایسه پاپاق گئیینردیلر. 

ایقتیصادیات

خانلیغین پایتاخت شهری اولموش جاواد آوروپا-شرق اؤلکه‌لری آراسینداکی تیجارت یولونون اوستونده‌کی اساس منطقه‌لردن بیری ساییلیردی. یازیلاری بیزه گلیب چاتمیش بیر سیرا آوروپا و روس سیاح و دیپلوماتلاری – اینگیلیس آنتونی جئنکینسون (6 اوکتیابر 1561)، روس آرتئمی سوخانوو (1551-1552-جی ایللر)، فیودور کوتوو (اوقوست، سئنتیابر 1623)، آلمان آدام اولئاری (31 مارت 1637)، هوللاندییالی یان سترئیس (1671-1672-جی ایللر)، شوتلاندییالی بئل (7 دئکابر 1716) جاواددا اولموش، بوراداکی زنجیرلرله بیر-بیرینه باغلانمیش گمیلرین اوستوندن سالینمیش کؤرپودن کئچه‌رک ایرانا گئتمیشلر. اونلارین بعضیلری بورادا شهری خاطیرلادان قصبه اولدوغونو، کرپیجدن، قامیشدان تیکیلیب پالچیقلا سووانمیش ائولر، باغ-باغات، خالچا و موختلیف ایپک پارچالار ایستحصال ائدن چوخ مشهور صنعتکارلارین یاشادیغینی، حتّی توخوجو دزگاهلارینی دا گؤردوکلرینی یازمیشلار. "موسکوا کومپانییاسی"‌نین آگئنتی اولان تاجیر-سیاحتچی آنتونی جئنکینسون بیلدیریر: "یئنه ده همین 1562-جی ایل اوکتیابرین 6-دا من اؤز یولداشلاریملا شاماخیدان چیخدیم و 60 میل گئتدیکدن سونرا کرالین (شیروان بیگلربیگسی عبداله خان اوستاجلی نظرده توتولور) هر جور نؤوعلو مئیوه‌لرله بول باغلاری اولان گوزل سارایی‌نین یئرلشدیگی جاواد (Javate) شهرینه چاتدیم". سیاح آدام اولئاری‌نین فیکرینه گؤره "cavas" سؤزوندن قایناقلانیر،کئچید-بره معناسینی وئریر. او،1563-جو ایلده ایراندان گئری قاییدارکن آپرئلین 6-دا جاواددا شیروان بیگلربیگسی عبداله خان اوستاجلی ایله جاواددا اونون ساراییندا گؤروشور. او، بیگلربیگیدن سربست تیجارت ایجازه وئرن بیر سند ده آلیر. آ. جئنکینسونون خاطیره‌لرینده صورتی ساخلانیلان بو سندده بیگلربیگی اونون جاواد شهرینده‌کی ساراییندا یازیلدیغینی، حاکیمیّتده اولدوغونون 12-جی ایلینده مؤهورله تصدیق ائدیلدیگینی بیلدیریر و اؤزونو "شیروان و گیرگا‌نین حاکیمیّت باشیندا اولان پادشاهی" آدلاندیریر. جاواد 17—18. عصرلرده ده بؤیوک قصبه اولموشدور. سیاحلاردان اؤولیا چلبی، ای. لئرخ، ای.قئربئرق شیروا‌نین باشقا ناحیه‌لری ایله یاناشی جاواددا دا ایپک پارچالار، خالچالار و دیگر شئیلر ایستحصال ائدن بؤیوک فئودال توخوجو اوستالاری‌نین بیرلشدیکلری "فابریک و مانیفاکتورالار" اولدوغونو گؤرموش و بو باره‌ده ده اؤز فیکیرلرینی یازمیشدیر.ای.ق.قئربئرق جاواد یاشاییش منطقه‌سی حاقّیندا 1726-جی ایله دایر معلوماتلاریندا قئید ائدیر کی، جاواد سرحد زولاغیندا، هم ده روسیه‌نین طرفینده یئرلشیر. اونون اطرافیندا چوخلو توت باغلاری وار و ایرانلیلارین حاکیمیّتی دؤورونده بورادان ایپک قوردو بسله‌مک اوچون چوخلو محصول ییغیلیردی و عئینی زاماندا چوخلو ایپک ایستحصال اولونوردو. جاواد قصبه‌سینده ایسه موختلیف ایپک پارچالار ایستحصال ائتمک اوچون مانوفاکتورا اولموشدور. لاکین همین موسیسه قیامچیلار طرفیندن داغیدیلمیشدیر و یاخین واختلاردا برپا اولونانا اوخشامیر. اوّللر بورالاردا یاشایان اهالی ایسه داغیلیشمیش، یئنی هوجوملاردان چکینه‌رک یاشاییش یئرلرینه قاییتماق ایسته‌میرلر. قاضی‌قوموقلو سورخای خان و حاجی داوودون باشچیلیغی آلتیندا داغلی قیامچیلار 1720-جی ایلده تاریخی شیروان تورپاغی‌نین دیگر بؤلگه‌لری کیمی جاوادی و اونون اطرافیندا اولان کندلری ده داغیتمیشدیلار.1726-جی ایلین پاییزیندا گئنئرال - لئیتئنانت اشتوف باشدا اولماقلا روس قوشونلاری کور چایی اوزرینده‌کی جاواد قصبه‌سینه داخیل اولدولار. قصبه کور اوزرینده یئرلشیردی و قیامچیلار طرفیندن حددیندن آرتیق داغیدیلمیشدی. سرحد کور چایی ایله آراز چایلاری اطرافینداکی توت باغلاریندان کئچیردی. کور چایی اوزرینده و آراز چایی‌نین کوره تؤکولدوگو یئرله اوزبه‌اوز یئرلشن، اوّللر بؤیوک شهر اولان جاواد حاقّیندا ایندی یالنیز خاطیره‌لر یاشاییر. صفویلر دؤولتی داغیلماسیندان سونرا آدییلا عئینی اولان خانلیغین مرکز شهری اولموشدور. آذربایجان خانلیقلاری‌نین ایشغالی پروسئسینده چاریزم گمیچیلیگین اینکیشافی اوچون الوئریشلی یئر : آییلان جاواددا گؤمروک منطقه سی‌نین یارادیلماسینی دا یاددان چیخارتمامیشدی. پاوئل سیسییانووون نیکولای رومیانتسئوه 29 آوقوست 1805-جی ایل تاریخلی 594 سایلی تقدیماتیندا سؤزوگئدن مسله حاقّیندا معلومات وئریلیر. جاواد بو دؤورده حتّی 19. عصرین بیرینجی یاریسیندا دا آوروپالیلارین دا ایستیفاده ائتدیکلری دنیز و قورو تیجارت یولونون اوستونده موهوم منطقه اولموشدور. هشترخان-رشت یولو آدلانان بو خطین بیر قولو دا "شاماخی-جاواد" و "جاواد-لنکران" اولموشدور. جاواد یولو ائل آراسیندا دا چوخ شؤهرتلی اولموشدور.

نهایت، بو دا معلومدور کی، قراف والئریان زوُبوْو چار قوشونلاری ایله آذربایجانا گلنده 1795-جی ایل نویابرین 21-ده جاواد یاخینلیغیندا دوشرگه سالمیشدی. ایکی چایین قوووشدوغو بو اراضیده او واخت یئکاتئرینوسئرد آدلی بیر شهر سالماق، اورادا ایکی مینه یاخین چار عسگری یئرلشدیرمک، اونلاری بورا گتیریله‌جک ائرمنی و گورجو قیزلاری ایله ائولندیرمک، تورپاق و کند تصروفاتی آلتلری ایله تأمین ائدیب مسکونلاشدیرماق ایسته‌ییردیلر. هشترخاندان گلن گمیلر یوکونو بورادا بوشالتمالی ایدی. بو شهردن گورجوستان، گنجه، باکی، سالیان، شاماخی ایله علاقه یاراتماق، ایرانلا تیجارتده دایاق منطقه سی کیمی ایستیفاده ائتمک نیّتینده ایدیلر. بو ایلده چوخدان دوشونولموش جاواد شهرینی یاراتماق اوچون چیگ کرپیجدن ایلک ایکی مرتبه‌لی بینا و پراووسلاو کیلسه‌سی تیکیلیر. لاکین سونرادان شهر سالماق فیکریندن ال چکیلیر.

قالاقاییندا ایجاره حاقی 150 شیروان روبلو اولان بویاق ائوی وار ایدی. ایجاره حاقینی اوّللر (1820-جی ایله قدر - س.ای.) مصطفی خانا وئریردیلر. ایراندان و دیگر یئرلردن موغان ماحالی اراضیسیندن کئچن کاروا‌نین هر بیر یوکونه ماحال بیگی‌نین خئیرینه 6 عباسی گؤمروک حاقی آلینیردی. قالاقاییندان 6 آغاجلیقدا 6 دوز گؤلو وار ایدی. یئرلی اهالی دوز گؤللریندن وئرگی اؤدمه‌دن ایستیفاده ائتدیکلری حالدا، شیروان ایالتی‌نین دیگر یئرلریندن دوز آپارماغا گلنلر هر یوکه - تایا 1 عباسی وئرمه‌لی ایدیلر. کور آرخاسیندا یاشایان موغانلیلاردان چئرووندان (چئروون 10-لوق قیزیل پول) باشقا، دیگر وئرگی و موکلّفیتلردن آزاد اولونوردولار. بونون عوضینده موغانلیلار ایران طرفدن، روسیه‌یه قارشی موغان چؤلدن گلن هر هانسی تهلوکه‌‌نین قارشیسینی آلمالی، گؤزتچیلیک ائتمه‌لی و حربی خیدمته همیشه حاضیر اولمالی ایدیلر. بئله‌لیکله، موغانلیلار ایلده خزینه‌یه هر عاییله‌یه تقریباً 1 چئورون وئرگی اؤده‌ییردیلر.

اهالی

تاریخین بیر آز درین قاتلارینا نظر سالساق، اوندا گؤرریک کی، 7-5 عصرلردن اون عصره قدر میل و موغان دوزلرینده سیخ اوتوراق اهالی یاشامیش و بو دوزنلیکلرده چوخلو سووارما کاناللاری قازیلمیش، بؤیوک اکین ساحه‌لری و زنگین باغلار سالینمیشدی. خانلیق دؤورونده ایسه موغاندا یئرلشن یاشاییش مسکنلری برباد وضعیتده ایدی. 16-17. عصرلرده باش وئرمیش عثمانلی-صفوی موحاریبه‌لری موغان دوزونده اکینچیلیک مدنیّتی‌نین دیرچلمه‌سینه ایمکان وئرمیردی و موغان چؤلدن داها چوخ قیشلاق یئری کیمی ایستیفاده اولونوردو. موغان دوزونون بؤیوک بیر حیصه‌سینه صاحیب اولان جاواد خانلیغی - اردبیل، قاراداغ، گیلان خانلیقلاری اراضیسیندن – موغان چؤلده قیشلاماق اوچون آخیشان شاهسئون طایفالاری قارشیسیندا عاجیز ایدی. تاریخی مأخذلرده جاواد خانلیغینی ایداره ائتمیش ایکی خا‌نین - حسن خا‌نین و صفی خا‌نین آدی ساخلانیلمیشدیر. 1780-جی ایلده باکیدا اولموش کونسول تومانووسکی جاوادلی حسن خا‌نین کور و آراز چایلان آراسیندا اولان اراضیلری ایداره ائتدیگینی و فتحعلی خاندان آسیلی اولدوغونو تصدیق ائدیر. همین دؤورده جاواد خانی موغانی دا ایداره ائدیردی. بوماشئوین 1786-جی ایله دایر تاریخی معلوماتیندا موغان‌چؤلده یاشایان اهالی حاقّیندا قئیدلر واردیر. او، یازیردی کی، بورادا حسن خا‌نین باشچیلیغی آلتیندا 1500 عاییله‌دن عیبارت کؤچریلیک ائدن ترکمه ائللری یاشاییر.

اونلارین اؤزونه‌مخصوص دیلی وار و محمدی دینینه اینانیرلار. حسن خان فتحعلی خاندان آسیلیدیر. منبعلر جاواد خانلیغی اهالیسی‌نین دیلینی تاتارجا، قاریشیق تورک دیلی کیمی گؤستریر. بئله‌لیکله، 18.عصرین 80-جی ایللرینده موغان خانلیغیندا آذری تورکجه‌سینده دانیشان 1500 عاییله‌نین هر بیرینی اورتا حسابلا 6 نفر گؤتورسک، اوندا بو ائرازیده 8000 نفر اهالی یاشادیغی معلوم اولار. روس حرب تاریخچیسی پ.بوُتکوْو ایسه 1796-جی ایله دایر معلوماتلاریندا یازیردی کی، ایندی - 1796-جی ایلده جاواد بؤلگه‌سینده اکثریتی ترکمه‌لردن عیبارت اولان 470 عاییله و یا 1410 نفردن عیبارت کیشی جینسلی اهالی یاشاییر. بورانی جاواد قصبه‌سینده اَیلشن صفی خان ایداره ائدیر. کیشی اهالی‌نین سایی قدر قادین اولدوغونو قبول ائتسک، اوندا تقریباً جاواددا همین دؤورده 2820 نفرین یاشادیغی بللی اولار. پ. بوُتکوْوون معلوماتی جاواد خانلیغی موغان ماحالی اهالیسی‌نین عومومی سایینا اویغون گلیر. خانلیغین رودبار ماحالینا داخیل اولان کندلرین اهالیسی‌نین سایی ایسه روس ظابیطی‌نین تاریخی قئیدلرینده گؤستریلمیر. 18.عصرین 80-جی ایللرینده جاواددا اَیلشن صفی خان ایداره ائدیر. کیشی اهالی‌نین سایی قدر قادین اولدوغونو قبول ائتسک، اوندا تقریباً جاواددا همین دؤورده 2820 نفرین یاشادیغی بللی اولار. پ. بوُتکوْوون معلوماتی جاواد خانلیغین موغان ماحالی اهالیسی‌نین عومومی سایینا اویغون گلیر. خانلیغین رودباری ماحالینا داخیل اولان کندلرین اهالیسی‌نین سایی ایسه روس ظابیطی‌نین تاریخی قئیدلرینده گؤستریلمیر. 18.عصرین 80-جی ایللرینده آذربایجان خانلیقلاریندا اهالی‌نین سیاهی‌یا آلینماسی کئچیریلمه‌دیگیندن پولکوونیک بوماشئوین موغان اهالیسی‌نین عومومی سایی حاقّینداکی معلوماتلاری علمی باخیمدان شوبهه دوغورمایا بیلمز. بئله ‌کی، بوماشئو دیگر آذربایجان خانلیقلانندا (دربند، شکی) یاشایان خریستیان اهالی‌نین ساییم خئیلی شیشیردیر و اونون تاریخی قئیدلری دیگر استاتیستیک قایناقلارلا تصدیقلنمیر. بئله‌لیکله، یوخاریداکی رقملر اؤیره‌نیلن دؤورون تاریخی رئاللیغین تام عکس ائتدیرمیر، چونکی قیشدا مالدارلیغین اینکیشافی اوچون طبیعی اوتلاقلارلا زنگین اولان موغان دوزنلیگی‌نین و جاواد بؤلگه‌سی‌نین اهالیسی گلمه اهالی حسابینا خئیلی چوخالیردی. 19. عصره دایر تاریخی قایناقلارین بیرینده شیروان ایالتی‌نین تاریخی جوغرافیاسی ایله باغلی قئیدلرده موغان‌چؤلون اهالیسی حاقّیندا اؤتری معلومات وئریلیر. بو ایالتین اهالیسی‌نین سایی جیدی دَییشیکلییه معروض قالمیشدیر. دئییلنلره گؤره، تکجه موغان دوزو 40000-ه قدر عاییله‌نین مسکونلاشدیغی یئر اولموشدور.

دوغرودان دا جاواد بؤلگه‌سی، همچین موغان‌چؤل روسیه ایشغالینا قدر آراز چایی‌نین (او تایلی - بو تایلی) هم شیمالیندا، هم ده جنوبوندا یئرلشن آذربایجان خانلیقلاری‌نین ترکمه اهالیسی‌نین طبیعی قیشلاق یئری اولموشدور. روسیه ایشغالیندان سونرا ایسه بو عنعنه پوزولموشدور. 18.عصرده جاواد خانلیغیندا دا اهالی‌نین ساییمی کئچیریلمه‌دیگیندن بورایا گلن و گئدن اهالی‌نین میقدارینداکی فرقی موعیّن ائتمک مومکون دئییلدیر. لاکین، بونا باخمایاراق، منبعلر جاواد خانلیغیندا یئرلشن کندلرین اهالیسی‌نین تاریخی-دئموقرافیک دورومو حاقّیندا موعیّن معلومات وئرمکده‌دیر. موغان بؤلگه‌سی اهالیسی‌نین ترکیبینه منفی تاثیر گؤسترمیش عامیللره نظر یئتیرک. هله جاواد خانلیغی یاران مامیشدان خئیلی قاباق بورا‌نین اهالیسی موعیّن دئموقرافیک دَییشیکلییه معروض قالمیشدی. روسیه چاری و ایران شاهی 2. تهماسیب آراسیندا 1723-جو ایل عثمانلی پورتاسی ایله 1724-جو ایل موقاویله تراکتاتلارینا گؤره جاواد اوچ اؤلکه‌‌نین سرحد منطقه‌سینه دوشوب. 1724-جو ایل 24 اییون عثمانلی تورکیه‌سی ایله روسیه آراسینداکی ایستانبول موقاویله‌سینه اساساً آذربایجان تورپاقلاری ایکی یئره پارچالانمیش تورکیه و روسیه‌یه کئچن تورپاقلار آراسیندا اوچ سرحد آییریجی قویولوردو. اوچونجو مرز کور ایله آرازین کسیشدیگی سوقوووشان آدلی یئره دوشوردو. البته، بئله بیر سیاسی شراییطده یئرلی اهالی‌نین اوّلکی یاشاییش یئرلرینه قاییتماسی غئیری - مومکون ایدی. گؤستریلن بؤلگه‌ده سرحدچیلر یئرلشدیریلیردی. شهرین داغیدیلماسینی دیگر قایناقلار دا تصدیق ائدیر. عثمانلی تورکیه‌سی، صفوی دؤولتی و روسیه دؤولتلری‌نین سرحدلری جاواددا کسیشیردی. بؤلگویه گؤره جاواد روسیه‌نین پایینا دوشوردو. بئله‌لیکله، هله آذربایجان خانلیقلار یارانمامیشدان خئیلی قاباق موغان و جاواد اهالیسی جیدی دئموقرافیک دَییشیکلیگه معروض قالمیشدیلار. موغان دوزونده و جاواد شهرینده یاشایان اهالی‌نین دئموقرافیک وضعیتینه اساسلی تاثیر گؤسترمیش تاریخی حادیثه‌لردن بیری ده گیلان خانی هدایت خا‌نین 1778-جی ایلده بو بؤلگه‌یه هوجومو ایله باغلیدیر. تاریخی ادبیاتدان بللیدیر کی، دینج یوللا قوبا خانلیغینا بیرلشدیریلن جاواد خانلیغی‌نین خانی حسن خان تئزلیکله فتحعلی خا‌نین ان یاخین آداملاریندان بیرینه چئوریلیر. جاواد خانی فتحعلی خا‌نین ان اینانیلمیش آداملاریندان بیری اولوب، اونون گیزلی مشورتلرینده ایشتیراک ائدیردی. ایستر یئرلشمه‌سی، ایسترسه ده حربی-استراتئژی باخیمدان اهمیّتلی اولان موغا‌نین خانلیغا قاتیلماسی سونونجونون گئتدیکجه گوجلنمه‌سی دئمک ایدی. قوبالی فتحعلی خا‌نین دؤولتچیلیک منافئع‌یینی اوستون توتاراق بؤیوک دؤولتلر (روسیه، قاجارلار، عثمانلی) آراسیندا دیپلوماتیک مانئور سیاستینی قوبا خانلیغی‌نین رقیبلری قبول ائتمیردی. فتحعلی خا‌نین موغان دوزنلیگینی و جاواد خانلیغینی اؤز تورپاقلاننا بیرلشدیرمه‌سی بیر سیرا جنوبی آذربایجان خانلیقلاری‌نین ماراغینا عکس ایدی. بئله کی، یوخاریدا گؤستریلن خانلیقلارین اهالیسی‌نین کؤچمه مالدارلیقلا مشغول اولان ترکمه حیصه‌سی‌نین عنعنه وی قیشلاق یئری اولان موغان‌چؤلون بؤیوک بیر حیصه‌سی‌نین فتحعلی خا‌نین نظارتی آلتینا دوشمه‌سی، عئینی زاماندا اردبیلدن و موغاندان شاهسئونلرین موعیّن قیسمی‌نین قوبا خانلیغینا کؤچورولمه‌سی گیلان، اردبیل،قاراداغ و دیگر خانلیقلارین منافئع‌یینه اویغون گلمیردی.

اوّللر قوبا خانلیغینا قارشی دیپلوماتیک فیتنه‌کارلیقلا مشغول اولان بیر سیرا جنوب خانلیقلاری فتحعلی خا‌نین 1774-جو ایلده گاودوشان ووروشماسینداکی مغلوبیتیندن بیر قدر سونرا آچیق حربی موداخیله‌یه باشلادیلار. بو ایشده گیلانلی هدایت خان خوصوصیله جانفشانلیق ائدیردی. او، کئچمیش شاماخی خانی آغاسی خان و قاراقایتاق اوسمیسی ایله ایتّیفاق باغلادی. هدایت خا‌نین قوشونلاری 1778-جی ایلین اوّللرینده لنکران خانلیغینی، سونرا ایسه سالیان حاکیملیگینی غارت ائتدیکدن سونرا موغانا چیخیب جاواد خانلیغی‌نین مرکزی ساییلان جاواد شهرینه دوغرو ایره‌لیله‌دیلر.اهالینی اسیر آلدیلار.اونلاری آغیر تورپاق ایشلرینده، قالا تیکینتیلرینده و کند تصروفاتی ایشلرینده ایستیفاده اوچون رشت و انزلی‌ ایستیقامتینده آپاردیلار. بو حادیثه جاواد خانلیغی اهالیسی‌نین تاریخی دئموقرافیک دورومونا منفی تاثیر گؤستردی. جاواد شهری داغیدیلدی و بیر داها اوّلکی وضعیتینه دؤنمه‌دی.

فتحعلی خا‌نین اؤلوموندن سونراکی دؤورده (17. عصرین 90-جی ایللرینده) کئچمیش جاواد خانلیغی‌نین اراضیسی اوّلجه قاراباغ خانلیغی‌نین، 1795-جی ایلدن سونرا ایسه شاماخی خانلیغی‌نین ترکیبینه قاتیلیر.

حاکیملری

• قیاس خان 1747—1750
• حسن خان موغانلی 1750—1789
• ابراهیم خان 1789—1795
• صفی خان 1795-1805

قایناقلار

• Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm (tərcümə edən: M.Əsgərli). — Bakı: Minarə, 2000.
• ŞAHİN FƏRZƏLİYEV- tarix elmləri doktoru, professor. Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mücadiləsi. — Bakı: "Elm", 2012. — Səhifələrin sayı:  336. — ISBN 978-9952-453-43-0.
• Г.Б. Абдуллаев Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. — Баку: Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР, 1965. — Səhifələrin sayı:  620.
• Mustafazadə Tofiq. Quba xanlığı. — "Elm". — Bakı: A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, 2005.
• Nailə Bayramova. Şamaxı xanlığı. — Bakı: Təhsil, 2009.
• Гербер И.Г. Описание стран и народов вдоль запад- ного берега Каспийского моря 1728 г. История, география и этнография Дагестана ΧVΙΙΙ-ΧΙΧ вв., М.: Изд-во восточной литературы,с. 60-119. — 1958
• Prof.S.Əliyarlı Azərbaycan tarixi. — Bakı:Azərbaycan, 1996. — Səhifələrin sayı:  870.
• Абдуллаев Г.Б. Иранские происки против кубин- ского ханства и Картли - Кахетинского царства в 1776 и 1778 гг. — Известия АН Азербайджанской ССР (серия общественных наук), 1960, №4. — Səhifələrin sayı:  13-25.
• Аzərbaycan Respublikası Dövlət Тarix Аrxivi (АRDТА). — Bakı.
• Бутков П.Г. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 г. Ч.1. СПб. — Изд-во Императорской Академии Наук, 1868. — Səhifələrin sayı:  620.
• АКАК Т.ΙΙ. Издание под редакцией председателя ко- миссии Ад. Берже.. — Тифлис: Главное Управление Наместника Кавказа, 1868. — Səhifələrin sayı:  1238.
• Дубровин Н. История войны и владычества русских на Кавказе.. — Т.ΙΙΙ, СПб, типография И.Н.Скороходова, 1886. — Səhifələrin sayı:  550.
• Левиатов Вадим Николаевич. Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке.. — Баку: "Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР", 1948. — Səhifələrin sayı:  227.
• Описание Ширванской провинции, составленное въ 1820 году, по распоряжению главноуправляющего въ Грузии А.П.Ермолова, генералмаером князем Мадатовымъ и действи- тельным статским советником Могилевским. — Тифлис: типо- графия Главного Управления наместника Кавказского, 1867. — Səhifələrin sayı:  287.
• Аzərbaycan Respublikası Dövlət Тarix Аrxivi (АRDТА). — Bakı.
• Обозрение Российских владений за Кавказомь въ статистическомъ, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях. — Ч.ΙΙΙ. СПб, типография департамента внешней торговли, 1836. — Səhifələrin sayı:  397.
• Броневский С.М. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. — Ч.2. М.: Типография С.Селивановского, 1823. — Səhifələrin sayı:  465.

کؤچورن: عباس ائلچین