چاناق قالا ساواشی

چاناق قالا ساواشی (تورکجه:  Çanakkale Savaşı اینگیلیسجه: Gallipoli Campaign) بیرینجی دونیا ساواشی اثناسیندا 1915-1916-جی ایللر آراسیندا عثمانلی دؤولتی ایله آنتانتا دؤولتلری (اینگیلس، فرانسه، آنزاکلار  ( آراسیندا باش وئرن دنیز و قورو دؤیوشو. ایتّیفاق دؤولتلری عثمانلی دؤولتی‌نین پایتاختی ایستانبولو آلاراق بوغازلارین ایداره‌سینی اله کئچیرمک، روسیه ایله اعتیبارلی قیدا و حربی تیجارت یولو آچماق،آلمان موتّفیقلریندن بیرینی ضعبفلتمک مقصدی ایله ایلک هدف اولاراق چاناق قالا بوغازینا گیرمیشلر. آنجاق هوجوملاری مووفّقیت‌سیز اولموشدور و ایکی طرفین ده چوخ آغیر ایتکیلر وئرمه‌سی ایله ایتّیفاق دؤولتلری گئری چکیلمیشلر. بو دؤیوش محو اولما وضعیتینده اولان بیر اؤلکه‌‌نین مؤحتشم غلبه‌سی کیمی اولاراق افسانه‌لشمیش، هر وطنداشین خاطیره‌سینده قالمیشدیر. بیر میلّتین گوجونو اورتایا چیخاراراق نه‌لر ائده بیله‌جگینی گؤسترمیش بو دؤیوش تورک قورتولوش ساواشینا دا تاثیر ائتمیشدیر.تورکیه جومهوریتی قورولدوقدان سونرااینگیلیس و فرانسه‌ دونانمالاری‌نین گئری چکیلمگه مجبور ائدیلدیگی گون، یعنی 18 مارت چاناق قالا شهیدلرینی آنما گونو اولاراق ائلان ائدیلمیشدیر. موتّفیقلر اوچون ایسه بو دؤیوش، عسگری باجاریقسیزلیق و فلاکت سیموولو اولاراق ساییلمیشدیر. ائریک بولک طرفیندن یازیلان دؤیوش علئیه‌داری ماهنیسی " And The Bant Played Waltzing Matilda " بو دؤیوشله علاقه‌داردیر.

باشلانغیج سببلری

عثمانلی دؤولتی 21 آوقوست 1914-جو ایلده آلمان ایله موقاویله ایمضالامیشدی. آنجاق بو موقاویله عثمانلی دؤولتی‌نین دؤیوش حاضیرلیغی ضعیف اولدوغو اوچون گیزلی ساخلانیلیردی. بو موقاویله‌دن درحال سونرا سفربرلیک باشلامیشدی. آرالیق دنیزینده اینگیلیس دونانماسی قارشیسیندا گئری چکیلن آلمان آغیر کرئیسئرلری‌نین آدمیرال سوْکوُنون رهبرلیگی ایله 10 آوقوست 1914-جو ایلده چاناق قالا بوغازینی کئچه‌رک ایستانبولا گلمه‌لری بؤیوک بیر گرگینلیک یاراتمیشدی. آلمان دونانماسینا مخصوص بو گمیلرین بوغازدان کئچمه‌سینه ایجازه وئرمک دؤیوش سببی ساییلاجاقدی. آنجاقعثمانلی دؤولتی بو گمیلرین آلماندان ساتین آلیندیغینی آچیقلایاراق گرگینلیگی آزالتمیشدیر. حاقّیندا دانیشیلان گمیلر 16 آوقوست 1914-جو ایلده یاووز و میدیللی آدلارییلا عثمانلی دونانماسینا قاتیلدی. بو گمیلرده‌کی آلمان دنیزچیلری، عثمانلیدونانماسینا عایید ظابیط و عسگر فورمالاری گئیه‌رک گمیلرده‌کی وظیفه‌لرینی داوام ائتدیرمیشلر، آدمیرال  Wilhelm Souchonایسه عثمانلی دونانماسی‌نین کوماندانی اولموشدور. بئله‌جه آلمان، یاخین گله‌جکده روس لیمانلارینا قارشی ایستیفاده ائدیلمک اوچون ایکی بؤیوک سیلاحینی آرالیق دنیزیندن کئچیره‌رک قارا دنیزین یاخینینا آتمیش اولدو. آدمیرال سوکون تابئعلیگینده اولان، یاووز و میدیللی‌نین ده ایچینده اولدوغو عثمانلی دونانماسی‌نین 27 اوکتیابر 1914-جی ایلده قارا دنیز ساحیللرینده‌کی روس لیمانلارینی بومبالامالاری سببیندن روسیه ایمپئراتورلوغو و بیرلشمیش کراللیق، عثمانلی دؤولتینه ساواش ائلان ائتدی.

چاناق قالا‌نین ایقتیصادی و استراتئژی اؤنمی

آوروپا جبهه‌لرینده‌کی حادیثه‌لر، اینگیلیس و فرانسه‌نی موتّفیقلری روسیه‌نی دستکله‌مک مجبوریتینده گتیرمیشدیر. اونسوز دا روسیه، آلمان اوزرینده کیفایت قدر گوجلو بیر تضییق ائده بیلمیردی. محدود صنایع توتومو سببیندن اینگیلیس و فرانسه دستگینه ائحتیاج دویولوردو. فرانسه و اینگیلیسین بو دستگی تأمین ائتمه‌سی اوچون اولا بیله‌جک دؤرد یول وار ایدی. شیمال نقلیات خطلریندن ایکیسی کئچینیلمز ایدی. شیمال دنیزی، ایلین چوخ بؤیوک حیصه‌سینده دونموش اولدوغوندان دنیز نقلیاتینا ایمکان وئرمیردی، بالتیک دنیزی ایسه آلمان دونانماسی‌نین نظارتینده ایدی. اورتا نقلیات یولو اولان آوروپا قورو یولو دا آلمانلارین نظارتی آلتیندا ایدی. دؤردونجو یول ایسه عثمانلی دؤولتی‌نین نظارتینده اولان چاناق قالا و ایستانبول بوغازلاریندان کئچن دنیز یولو ایدی. آوروپالیلار ضعیف حساب ائتدیکلری عثمانلی دؤولتینی بوغازلاردان بیر هوجوملا قوواجاقلارینی دوشونوردولر. بو زامان روسیه‌نین دستکله‌نیلمه‌سی مومکون اولاجاقدی، هم ده عثمانلی دؤولتی‌نین مغلوبیتی ایله آلمان بیر موتّفیقینی ایتیرمیش اولاجاقدی. غلبه چالاجاقلاری تقدیرده عثمانلی‌نین ایداره‌سینده اولان سووئیش کانالی، اینگیلیس‌‌نین اوزاق شرق نقلیات یولونو تامین ائتمیش اولاجاقدی. روسیه ایله قارادنیز اوزریندن دنیز نقلیاتی‌نین آچیلماسی خوصوصیله اهمیتلی ایدی. بوغازلارین اله کئچیریلمه‌سی اینگیلیس و فرانسه فیرمالاری اوچون بؤیوک قازانجلار گتیره‌جکدی. 

ساواشین باشلانغیجی

19  فئورالدا 1915-جی ایلده، گوجلو فرانسه قووّه‌لری ایله اینگیلیس ائلیزابئت دؤیوش گمیسی عثمانلی ساحیل قووّه‌لرینی بومبالایاراق ایلک چاناق قالا هوجومونو باشلامیش اولدولار.آدمیرال John de Robeckتابئعلیگینده اولان ان آزی 16 دؤیوش گمیسیندن عیبارت نهنگ دونانما چاناق قالانی کئچمگه قالخمیشدیر. آنجاق نوصرت مینا گمیسی آدلی عثمانلی مینا گمیسی‌نین بوغازین آسیا طرفینه یئرلشدیردیگی دنیز مینالاری طرفیندن بؤیوک زیان آلدیلار. بعضی بالیقچیلار، اینگیلیسلر طرفیندن مینا توپلاما ایشینه جلب ائدیلسه‌لر ده، عثمانلی اوردوسونون آچدیغی توپ آتشیندن قورخاراق قاچمیشدیلار. یئرینده قالمیش بو مینالار اینگیلیس و فرانسه‌لرین اوچ دؤیوش گمیسینی باتیرمیشدیر. داها بیر-نئچه اینگیلیس و فرانسه دؤیوش گمیلرینه بؤیوک زیان دَیمیشدیر. اینگیلیس دونانماسی‌نین مغلوب اولماسی عثمانلی عسگرلرینه اینانیلماز بیر معنوی قووّت وئرمیشدیر.بو آغیر ایتکیلر ایتّیفاق دؤولتلرین، چاناق قالانی دنیز یولویلا کئچه بیلمه‌یه‌جکلرینی عیان ائتدی. ایتّیفاق دؤولتلری قورو عملیاتلارینا باشلایاراق ساحیلی توپلاردان تمیزله‌مک ایسته‌دیلر. ایتّیفاق دؤولتلری یاریم‌آدایا چیخاراق عثمانلی دؤولتینی قورودان مغلوب ائتمگی پلانلاشدیرمیشدیلار. هوجوم ایکی جبهه‌دن، سدولبحیر(Seddülbahir) جبهه‌سیندن و آری‌بورنو جبهه‌سیندن ائدیلمیشدیر.

ساواش اثناسیندا

سدولبحیر(Seddülbahir) جبهه‌سینده‌کی اینگیلیس و فرانسه بیرلیکلری‌نین ایلک هدفی کیرته کندی و شیمالینداکی آلچی‌تپه اولموشدور. اوچ دفعه هوجوم ائدیلمه‌سینه باخمایاراق مووفّقیت‌سیزلیگه اوغرایان جبهه‌ کوماندیرلری، اینگیلیس کوماندیر وینیستون چیرچیل و فرانسه کوماندیر Henri Gouraud، بوتون جبهه خطینده دئییل ده، داها محدود بیر خطدن هوجوملاری لازیملی گؤرموشلر. پلا‌نین ایلک عملیاتی، جبهه‌‌نین ان ساغ (شرق) بؤلگه‌سی اولان کره‌ویزدره‌ده تطبیق ائدیلدی. 18 اییوندا باشلایان توپ آتیشی اوچ گون داوام ائتدیریلمیشدیر. 21 اییوندا فرانسه‌لیلر، تپه‌نی اله کئچرمگی باجارمیشدیر. بیر سونرا زیغین‌دره هوجوم باشلادی. 30 اییون 1915-جی ایلین سحرینه‌دک بیر نئچه دفعه الدن-اله کئچن زیغین‌دره، سوندا اینگیلیسلرده قالمیشدیر. پولکوونیک حسن بصری‌نین دیویزییاسی‌نین زیغین کورگینه و پولکوونیک -Nicolai‌-نین تابئعچیلیگینده اولان دیویزییا‌نین زیغین‌دره‌‌نین شرق یاماجلارینا تکرار هوجوملاری ایسه نتیجه‌سیز اولدو. هر ایکی قاناددان ائدیلن هوجوملارین آردیندان بو دفعه جبهه‌‌نین مرکز حیصه‌سیندن هوجوما کئچیلمیشدیر. اوچ ساعات داوام ائدن و 60.000 مین توپ گولله‌سی‌نین ایستیفاده ائدیلدیگی حاضیرلیق آتشی آردیندان 12 اییول 1915-جی ایلین سحری باشلایان هوجوم ایکی گون داوام ائتمیشدیر. حاضیرلیق آتشیندن سونرا هوجوما باشلایان اینگیلیسلر، هئچ بیر دؤیوشچونون ساغ قالمادیغی ایلک خط سیپرلرینی آلسالار دا، ایکینجی خط سیپرلرینده آغیر ایتکی‌یه اوغرایاراق گئری چکیلمیشدیلر. گون‌اورتادان سونرا ائحتیاطداکی اینگیلیس بریقاداسی‌نین گیریشدیگی هوجومدا اینگیلیسلر، اوچونجو خط سیپرلرینه گیرسه ده عثمانلیلارین هوجوملارییلا یئنیدن کؤهنه مؤوقئعینه چکیلمیشدیرلر. نؤوبتی هوجوم، 6 آوقوستدا کیرته کندی ایستیقامتینده باشلامیشدیر. اینگیلیسلر، ایلک خط سیپرلرینه داخیل اولموش، آنجاق قارشی هوجوملا گئری آتیلمیشلار. هوجومون ایکینجی گونو اینگیلیس هوجوملاری، کیرته کندی‌نین جنوب غربینده‌کی بیر باغ ساحه‌سی‌نین بیر حیصه‌سینی توتا بیلمیشدیلر. اینگیلیس هوجومونون مووفّقیت‌سیز اولماسی سببیندن گئنئرال Sır Ian Hamilton، سدولبحیر(Seddülbahir) جبهه‌سینده هئچ بیر دؤیوشون کئچیریلمه‌مه‌سی امرینی وئرمیشدیر. 

آری‌بورنو جبهه‌سینده 25 آپرئل 1915-جی ایلین سحری هوجوما کئچن آنزاک کول‌اوردوسو قووّه‌لری ایسه، پولکوونیک مصطفی کمالین 10 آوقوست سحری باشلاتدیغی هوجوم ایله گئری چکیلمک مجبوریتینده قالمیشدیلار. گئلی‌بولو یاریم‌آداسیندا بیر نتیجه الده ائده بیلمک اوچون اینگیلیس گئنئرالی Sır Ian Hamilton ، شیمالدا اوچونجو بیر جبهه(آنافارتالار جبهه سی) آچماق قرارینا گلمیشدی. 6 آوقوست 1915-جی ایل تاریخینده سوولا قویونا قوشون چیخاریلدی. 5-6 آوقوست گئجه‌سی باشلایان هوجوم گون بویو داوام ائتمیشدیر. عثمانلیلار مؤوقئعلرینی قوروماغی باجارمیشدیر. میصیرده اولان 5.000 مینلیک بیر دیویزییا دا جبهه‌یه گتیریلدی. ایچریدن و چؤلدن مؤحکملندیریلن آنافارتالار جبهه‌سینده‌کی قووّه‌لرله بیرلیکده عومومی بیر هوجوم پلانلاشدیریلدی. ایکینجی عومومی هوجومویلا عئینی گونده، 21 آوقوستدا آنزاک بیرلیکلری‌نین بومبا تپه هوجومو نتیجه‌سیز و چاناق قالا دؤیوشونون سون ساواشی اولموشدور. بومبا تپه‌ده‌ک یقارشیدورمالار ایسه 29 آوقوست تاریخینه قدر داوام ائتسه‌ده تپه، عثمانلیلارین الینده قالمیشدیر.

عثمانلی قووّه‌لری‌نین موقاویمتی قارشیسیندا جبهه‌لر باغلانمیشدیر. بولقاریستان 14 اوکتیابر 1915-جی ایل تاریخینده ایتّیفاق دؤولتلرینه قاتیلمیشدیر. آلمان ایله عثمانلی آراسیندا بالکانلار اوزریندن دمیریولو خطی ایسه 29 اوکتیابردان ایشله‌مگه باشلامیشدیر. بو تاریخدن اوچ گون سونرا گئنئرال Sır Ian Hamilton وظیفه‌دن آلیناراق یئرینه گئنئرال Charles Monro تعیین ائدیلمیشدیر. 16 نویابردا موتّفیقلرین سئلانیک جبهه سی ده گئنئرال Charles Monro باغلانمیشدیر. گئنئرال William Birdwood ، گئنئرال Charles Monro باغلی اولماق اوزره چاناق قالا موتّفیق قووّه‌لری کوماندیرلیگینه تعیین ائدیلدی. 7 دئکابر 1915-جی ایل تاریخینده آری بورنو و آنافارتالار جبهه‌لرینده‌کی موتّفیق قووّتلر چیخاریلاراق سئلانیک جبهه‌سینه آپاریلمیشدیر، سدولبحیر(Seddülbahir) جبهه‌سینده‌کی قووّه‌لر ایسه یئرلرینده قالمیشلار. بو جبهه‌ده‌کی قووّه‌لرین آزاد ائدیلمه‌سینه ایسه 27 دئکابر 1915-جی ایل تاریخینده قرار وئریلمیشدیر. آزاد ائتمه عملیاتلاری 9 یانوار 1916-جی ایلده تاماملانمیشدیر. بئله‌جه گئلی‌بولو ساواشلاری عثمانلی قووّه‌لری‌نین ظفرییله نتیجه‌لنمیشدیر.

مصطفی کمال بو دؤیوشده جونک‌باییری آنافارتالار و آری‌بورنوندا حربی وظیفه‌لر یئرینه یئتیرمیشدیر. دؤیوشلرین ایلک گونو جونک‌باییرینداکی موداخیله‌سی و دؤیوشون سون مرحله‌لرینده اوزرینه گؤتوردوگو وظیفه‌لر، مصطفی کمالین عسگری قابیلیتلرینی اورتایا چیخارمیش، "آنافارتالار قهرمانی" اولاراق تا‌نینماسینی تأمین ائتمیشدیر. بو وضعیت داها سونرالاری م .مصطفی کمالین میلّی لیدئرلیگینی اورتایا چیخارمیشدیر.

ساواشداکی ایتکیلر:

قایناق: Çanaqqala müharibəsi

کؤچورن: عباس ائلچین