+0 بگندیم
ایل‌آخیر چرشنبه‌لرین میفولوژی قایناقلاری
رامازان قافارلی
فیلولوگییا اوزره عئلملر دوکتورو، پروفئسور
خالقیمیزین میلّی معنوی دَیرلر سیستئمینده اؤنملی یئر توتان یازقاباغی ریتوُاللار دونیا‌نین یارانماسیندا ایشتیراک ائدن دؤرد عونصورله (سو، اود، تورپاق، هاوا) علاقه لندیریلیر. بو ریتوُاللار آذربایجان تورکلری‌نین میفیک تفکّورونون ایزلرینی یاشادان قایناق کیمی چوخ عوضسیزدیر.
ایل‌آخیر چرشنبه‌لرله باغلی مولاحیظه‌لرده اساس عونصورلرله علاقه‌لندیریلن هفته‌لرین آردیجیللیغی، دوزومو، ماهییتی و مرامی شرح اولونور. نووروز بایرامی‌نین منشأیینی اساساً زردوشتلوکله باغلایان تدقیقاتچیلارین فیکرینه گؤره، چرشنبه‌لردن بیرینجی تورپاق، ایکینجی یئل، اوچونجو سو، سونونجو اوددور. اونلار قناعتلرینی بئله اساسلاندیریرلار کی، "نووروزون بیرینجی هفته‌سی تورپاق آییلیر.اوتلار قالخیر، آغاجلار یاشیللانیر، آداملار چؤل ایشلرینه باشلاییرلار. ایکینجی هفته یئل آییلیر، کولک اسیر، آغاجلار چیچکله‌ییر. اوچونجو هفته سو آییلیر، آداملار سویون اوستوندن توللانیب آیدینلیغا چیخیرلار. دؤردونجو هفته‌ده اود آییلیر. آداملار قیشدان قالان آغیرلیغی، خسته‌لیگی اود اوستونه تؤکورلر، اوستوندن توللانیب یونگوللشیرلر".
لاکین سون آراشدیرمالار، حاقلی اولاراق، نووروزون منشأیی‌نین زردوشتلوکدن چوخ-چوخ قاباقلارلا، باشلیجا اولاراق مالدارلیقلا، اکینچیلیکله، بیر سؤزله، آقرار تصروفاتلا، تفکّور پلا‌نیندا ایسه تورکون قدیم میفیک گؤروشلری ایله باغلی اولدوغونو ثوبوت ائدیر. نووروزون کؤکونون چوخ درین قاتلاردا دایاندیغی، اولو اجدادیمیزین طبیعتده‌کی دَییشیکلری سئزدیگی، تقویم دوزومونون آردیجیللیغینی آنلاماغا باشلادیغی چاغلارلا سسلشدیگی آچیق-آیدین گؤرونور. آنجاق چرشنبه‌لرین نؤوبه‌لشمه‌سی ایله باغلی شرحلرده بیر قدر فرقلی مقاملار نظره چارپیر. اگر نووروزدان دؤرد هفته چیخساق، اوندا ازل چرشنبه قیشین شاختالی چاغینا دوشور. تورپاغین اویانماسی، اوسته‌لیک ده قارین آلتینداکی اوتلارین جوجرمه‌سی، آغاجلارین یارپاقلاماسی ایناندیریجی دئییل. ایکینجی چرشنبه‌ده آغاجلارین چیچکله‌مه‌سی ده یئرینه دوشمور. چونکی هله قاباقدا دلی مارت گلیر.
اودون آخیر چرشنبه‌ده اویانماسی و آداملارین اؤز آغیرلیقلارینی اونون اوستونه تؤکمه‌سی فیکری ده نووروزو اودو موقدّس سایان زردوشتلوکله باغلاماق قناعتینی آلت-اوست ائدیر. فیکرین اؤزونده باشقا بیر اویغونسوزلوق دا وار: تورپاغین و هاوا‌نین اویانماسی، ایسینمه‌سی اوچون سبب و واسیطه اولمالیدیر. بو واسیطه اود چرشنبه‌سیدیر کی، او، آخیردا دئییل، سولارین بوزونون سینماسیندان سونرا گلیر، یعنی ایکینجی‌دیر. اونون موطلق شکیلده همین عونصورلردن اولده مئیدانا گلمه‌سی لازیمدیر.
سو چرشنبه‌سی، یاخود ازل چرشنبه
اولو بابالاریمیز حاقلی اولاراق بئله حساب ائتمیشلر کی، "سولو ائو آباد، سوسوز ائو برباد اولار". تصادوفی دئییل کی، موقدّس ایل‌آخیر چرشنبه‌لرین بیرینجیسی سو ایله باغلیدیر. چونکی سو حیاتین، جانلیلیغین، یاشاماغین اساس منبعی‌دیر. میفیک تصوّورلرده اولدوغو کیمی، گئرچکلیکده ده طبیعتین اویانماسینا تکان وئرن باشلیجا قووّه‌دیر. سو هر شئیین ازلی، باشلانغیچ نؤقطه‌سی‌دیر. بوتون وارلیقلارین مئیدانا گلمه‌سینه و یئر اوزرینده مؤوجودلوغونا سبب سودور. سوسوز حیاتین داوامی مومکون دئییل.
ماراقلیدیر کی، سو چرشنبه‌سیندن سونرا اود چرشنبه‌سی گلیر. اگر بیرینجی سویوغون سینماسی، قارلارین و بوزلارین اریمه‌سی، سولارین آخیب چایلاری دولدورماسی ایله علاقه لندیریلیرسه، ایکینجیسی اونون سببی کیمی نظره چارپیر – اود، ایستی اولماسا قارلار، بوزلار اریمز.محض اونا گؤره ده اینانجلاردا، آتالار سؤزو و مثللرده سو ایله اود بیرلیکده تقدیم اولونور: "اودو سو ایله سؤندورمک گوناهدیر" ،یاخود: "سو ایله اودون نه اویونو؟".
آذربایجان تورکلری‌نین قدیم اینانجینا گؤره، سو آناسی – سو روحو دومانلی هاوادا غفلتاً گؤلدن چیخیر و الینده‌کی قیزیل قابدان راستلاشدیغی آداملارا دوغرو سو چیله‌ییر. دامجیلار کیمین اوستونه دوشسه، او آدام همین گون شرله قارشیلاشیر. دوغرودان دا، ائله کی، دومانلی هاوادا یاغیش دامجیلاماغا باشلاییر، غفلتاً آدامین اوزونه سو دوشنده، سکسه‌نیر، قورخو حیسی کئچیریر. بیزجه، دیلیمیزده "گؤزوم سندن سو ایچمیر" دئییمی ده همین اینانجلا علاقه‌دار یارانمیشدیر.
سو آناسی – عوموم‌تورک میفیک تفکّورونون محصولودور و سو روحونا وئریلن آددیر. کازان و غربی سیبیر تورکلرینده "سوُو آناسی" ،قاراچایلاردا "سوُوُ آناسی" ،سیبیر تورکلرینده "سوُ اییه‌سی" (یعنی صاحیبی، یییه‌سی) آدییلا اینسان جیلدینده چای سولاری اوزرینده گؤرونور، سحرلر دان سؤکولنده آغ، اوزون ساچلارینی قیزیل دیشلی داراقلا داراییر. اونا قارشی حؤرمتسیزلیک ائدیلسه، قوراقلیق اولار، اینسانلار یاشایان یئرلری خسته‌لیک بورویر، سو بوتون جانلیلاری دیبینه چکر، چایدان کئچنلر بوغولارلار. میفلرده "سو باباسی" ،"سو اوشاقلاری" آدلانان روحلارا دا تصادوف ائدیلیر.
سو روحلاری‌نین بعضیلری آنجاق شر ایشلرین تمثیلچیسی کیمی گؤستریلیر، گئجه‌لر یولا چیخان سادلؤوح آداملاری آلدادیب اؤزلری ایله سویا دوغرو آپاریرلار. شر سو روحلاری اکثر حاللاردا اوزون، داغینیق، گوموشو ساچلی قاری صیفتینده پئیدا اولورلار، اللرینده قیزیل سو قابی و یئکه دیشلی قیزیل داراق توتورلار. باشقیردلارین اینانجینا گؤر، "سو اییه‌سی" دونیاداکی بوتون سولارین صاحیبکاریدیر. او، اؤز بؤیوک عاییله‌سی ایله گؤللرین دیبینده یئرلشن ایری داشلارین آلتیندا یاشاییر. اونون وار-دؤولتی باشیندان آشیب-داشیر. لاکین شر روحلاردان فرقلی اولاراق "سو اییه‌سی"نین، ائلجه ده قوهوملاری‌نین اینسانلارا هئچ واخت زییانی دَیمیر. چوخ حاللاردا همیشه‌آخار بولاقلار و چایلارین منبعلری موقدّس یئرلر ساییلیر.
سو چرشنبه‌سی مراسیمینده دان یئری سؤکولنده جاماعات سو اوستونه گئدیر. ایلک نؤوبه‌ده، هامی ال-اوزونو یویور، بیر-بیری‌نین اوزرینه سو چیله‌ییر، آرخ اوستوندن آتدانیرلار. اسکی ایناما گؤره، سو چرشنبه‌سینده گونشین شفقده گؤروندوگو آندان شوعالاری‌نین یالادیغی سو تزه و موقدّس حساب ائدیلیردی. همین سودا یویونان اورگینده توتدوغو آرزویا چاتیرمیش. تدقیقاتچیلارین فیکرینجه، خیزیرین دیریلیک چئشمه‌سیندن سو ایچدیگی و کوروغلونون قوشابولاقدان کؤپوکلو سو گؤتوردوگو گون محض ازل چرشنبه اولموشدور.
اولولاریمیز سو قیراغیندا، بولاق باشیندا، آرخ کناریندا سویا موراجیعتله نغمه‌لر اوخویوردولار. عومومییتله، نغمه‌لرده چوخ حاللاردا آنالار چایلاردان، گؤللردن غوربته دوشن اوغلانلاری‌نین سوراغینی ایسته‌ییرلر. "کیتابی-دده قورقود"دا سو اونا گؤره آیدینلیق ساییلیر کی، تانری‌نین اوزونو گؤرموشدور. بیر بایاتیدا ایسه قیزین ان عومده آرزوسو سویا چئوریلمکدیر. اونون "کاش کی، من سو اولایدیم، سو قیزلارین یوکییدی" ایستگینده سویون قادین باشلانغیج اولماسینا ایشاره اولونور.
اود چرشنبه‌سی
میفولوژی تصوّورلرده دونیامیزین یارانماسینا تکان وئرن ایکینجی موهوم عامیل اوددور. اسکی اینانیشلاردا اودو گونشله، ایشیقلا، گوندوزله علاقه لندیریردیلر. اولولاریمیز اونا دان ("دان یئری سؤکولور" دئییمینده ایندی ده ایشله‌دیلیر) دا دئییردیلر.
دؤرد عونصورون قدیم شرق تقویملرینده قضالار کیمی خاراکتئریزه ائدیلمه‌سی‌نین اساسیندا اونلارین ایکیلی ماهییتینه (هم یارادیلیشا، هم ده محوه خیدمت ائتمه‌لری) اینام دایانیر. بئله کی، اود اینکیشافین، مدنییتین تکان‌وئریجی قووّه‌سی تک گؤستریلمکله یاناشی، هم ده یارانانلاری یاندیریب کول ائدیر، فلاکتلرین منبعیینه چئوریلیر. تصوّورلرده اودون خئییرخاهلیغینا، یوخسا شرّین، زییانلارینا بیرینجی اینانیلدیغینی موعیّنلشدیرمک چتیندیر. میفلرده تئز-تئز اوستونلوک بیریندن دیگرینه اؤتورولور. مثلاً، "مونیسنامه"ده گؤستریلیر کی، آللاه ایلک اولاراق جهنّمی یاراتمیشدیر. اونون گؤستریشی ایله جهنّمین پالچیغی مین ایل قاینادیلدیغیندان قیپ‌قیرمیزی قیزارمیش، سونرا تکرار مین ایل ده قاینادیلمیشدیر کی، کؤزرمه‌سی آغارسین. بوندان سونرا یئنه مین ایل قاینادیلمیشدیر و نتیجه‌ده جهنّمین تورپاغی‌نین رنگی قاپ‌قارا قارالمیشدیر. بئله‌جه، جهنّمه همیشه‌لیک ظولمت و قارانلیق چؤکولموشدور. میفدن آیدین اولور کی، آللاه جهنّمین ابدی اودونو یاراتماقلا دونیا‌نین باشقا ائلئمئنتلرینه حیات وثیقه‌سی وئرمیشدیر.
تانریلارا مخصوص اودون اینسانلارا اؤتورولمه‌سینه حصر اولونان ایلکین میفلرده ایسه اوجاغین الده ائدیلمه‌سی ایله عاییله‌نین تملی قویولور، اینسانلار ائو تیکمگی اؤیره‌نیرلر. لاکین ان ایبتیدایی اینانیشلاردان گؤرونور کی، گؤزونو دونیایا ایلک آچان بشر اؤولادی‌نین قارشیلاشدیغی طبیعی فلاکتلرین بیرینجیسی یانغینلاردیر. اود "رام" ائدیلندن، یعنی اینسان چاخماق داشی ایله قورو اوتو آلوولاندیرماغی اؤیرنندن سونرا ایسه اونلار دان سؤکولنده قارانلیغی قوووب گوندوزو عمله گتیرن گونشین ده اوددان، ایشیقدان تؤره‌دیگینی ظنّ ائتمیشلر. یئری گلمیشکن، بیر ده وورغولاییریق کی، یازقاباغی مراسیملرده قالانان تونقاللارین کؤکونو آتشپرستلیکله باغلایانلار یانیلیرلار. زردوشتلوکده اود تانری‌نین نیشانه‌سیدیر، موقدّس‌دیر. اودا قوربانلار کسیلیر، بعضاً اینسا‌نین اؤزونو ده قوربان کیمی تونقالا آتیب یاندیریرلار. اودلا باغلی یازقاباغی مراسیملرده ایسه تونقاللارین اوستوندن توللانیب آزار-بئزاری اودون اوستونه تؤکورلر. تانرییا بو جور "حؤرمتسیزلیک ائدیلمه‌سی" آتشپرستلیکده مومکون اولا بیلمزدی.
قدیم اینسانلار اودو الده ائتمه‌میشدن اوّل بیر یئرده قرار توتا بیلمیردیلر. ماغارادان-ماغارایا، بیر اراضیدن باشقاسینا کؤچوردولر. سویوقلارین دوشمه‌سی اونلاری سرت شاختالی ایقلیمدن مولاییم هاوالی یئرلره گئتمگه وادار ائدیردی. اودو الده ائتمکله اونلار اوتوراق حیاتا کئچدیلر، بیر ماغارادا قرار توتدولار. سویوغا داوام گتیره بیلدیلر. اونا گؤره ده تورک دیلینده اودون بئشیگی حساب ائدیلن "اوجاق" سؤزو نئچه عصرلردیر کی، یورد، منزیل، وطن، نسیل معنالاریندا دا ایشله‌نیر. بیر آدامین کؤکونو کسمک ایسته‌ینده اونا "اوجاغین سؤنسون" - دئییرلر. ائلجه ده اود ترقّی‌نین، اینکیشافین تمل داشلاریندان حساب ائدیلیر.
یونان میفینه گؤره، اودو اینسانلارا باغیشلایان پرومئتئی اولیمپ آللاهلاریندان چوخ-چوخ اوّلکی تصوّورلرین محصولودور. اونون منشأیینی بولقارلارا و سکیفلره عایید ائدیرلر. هر ایکی حالدا پروتوتورکلرله باغلانیر. پرومئتئی قایالیقلاردا، سویوق، قارانلیق داش ماغارالاردا حئیوانلار کیمی عؤمور سورن بشر اؤولادینا ائو تیکمگی، گمی قاییرماغی، تصروفاتلا مشغول اولماغی، پالتار گئیمگی، سایماغی، یازیب-اوخوماغی، ایلی فصیللره، آیلارا، هفته‌لر، گونلره آییرماغی، آللاهلارا قوربانلار گتیرمگی، فالا باخماغی اؤیرتمیشدیر. پرومئتئی سؤزونون معناسی یونانجا "مودریک" ،"گله‌جکدن خبر وئرن" دئمکدیر.
و دونیا‌نین اکثر دیللرینده ایشلنن "اوجاق" سؤزونون تورک منشألی اولماسینا هئچ کس شوبهه ایله یاناشمیر. محض آذربایجان تورکلری‌نین دیلینده بو گون ده ایشلنن "اوجاغین سؤنمه‌سین" آلقیشی‌نین همین میفیک تفکّورله باغلیلیغینی دانماق موموکون دئییل. آذربایجان اکثر قدیم منبعلرده تصادوفی اولاراق "اودلار دییاری" آدلاندیریلمیر. بس "یونانلاشمامیشدان" ،پرومئتئیلشمه‌میشدن قاباق اؤز وط‌نینده اینسانلاری ترقّییه چاتدیران تانری، یاخود تانری ائلچیسی نئجه آدلاندیریلمیشدیر؟ بیزجه، آدیندا "اود" و "خوشبختلیک" ،"مودریکلیک" سؤزلرینی بیرلشدیرن قورقود. آذربایجان تورکلری اونلاری دونیایا گتیرن، تربییه ائدن، عاغلا-کامالا چاتدیران آتالارینا "دده" دئییرلر. موتخصیصلرین قناعتینجه، قورقود سؤزو ایکی یئره بؤلونور: "قور" – اوْد، "قوُت" ایسه "خوشبختلیک" معناسیندادیر. اصلینده، "قورقود" سؤزونده اودلا خوشبختلیگین یاناشی ایشلنمه‌سی‌نین، علاقه‌لندیریلمه‌سی‌نین آنلامی محض ان اسکی تصوّورلره – "پرومئتئیلیگه" سؤیکه‌نیر. دونیادا اینکیشافین، یارادیجیلیغین، محصولدارلیغین، بوللوغون منبعیی و طبیعتین تزه‌دن اویانماسی‌نین سببی اوددور.
تصادوفی دئییلدیر کی، اود آنلامی "کیتابی-دده قورقود" ائپوسونون روحونا هوپموشدور. بویلارین بیرینده گؤستریلیر کی، قانتورالی سئلجان خاتونو گتیرمک اوچون یاد اؤلکه‌یه – ترابزونا یولا دوشنده آتاسی قانلی قوجا اوغلونو بو نییّتدن چکیندیرمک ایسته‌ییر. قانتورالی ایسه اودون کؤمگی ایله کئچیلمز یئرلری آدلایاجاغینی بیلدیریر. دده قورقود اینسانلاری داخیلن صاف، قودرتلی گؤرمک ایسته‌ییر. اونا گؤره ده معنوی عالمدن بحث ائدن فیکیرلری اودلا علاقه لندیرمگی تؤوصییه ائدیر. اوغوزلارین عادتینجه، تونقال همرأیلیگه، بیرلیگه چاغیریش رمزی ایدی. هوندور یئرده بیر تونقال قالاناندا خبردارلیق و سفربرلیک، ایکیسی – فلاکت و دؤیوشه چاغیریش، اوچو – ظفر و طنطنه دئمک ایدی.
آذربایجانلیلارین قام تصوّورلرینی اؤزونده عکس ائتدیرن ان اسکی ایناملاردا دا تونقال یاندیریلماسی‌نین ایضاحینی تاپماق اولار. اولو اجدادلاریمیز بئله حساب ائدیردیلر کی، ایلده بیر دفعه اؤلموش بابالاری‌نین روحلاری اؤز نوه-نتیجه‌لرینه باش چکمگه گلیرلر. آتا-بابا روحلاری‌نین گلیشی‌نین واختی ایل‌آخیر چرشنبه‌لره دوشور. اگر اونلار گؤرسه‌لر کی، نسیللری یاشایان ائولرده تونقاللار قالانمیر، اوجاقلار سؤنوب، ائله بیلیرلر کی، قویدوقلاری عادت-عنعنه‌لر تاپدانیب، اؤولادلارینا قالان وار-دؤولت گؤیه سووورولوب، هر شئی محو اولوب، قاییدیب گئدرلر و بیر ده او طرفلره هره‌لنمزلر. بیر ده چرشنبه آخشامی گؤرسه‌لر کی، اوجاقلاردان توستو گلمیر، خؤرکلر بیشیریلمیر، نوه-نتیجه‌لری دئییب-گولمورلر، آج-یالاواج‌دیرلار، کوسولودورلر، اوندا دا اینجییر و بیر ده اورالارا گلمزلر. محض بو ایناما گؤره، ایل‌آخیر چرشنبه‌لرده تونقاللار قالانیر، شنلیکلر کئچیریلیر، اومو-کوسو آرادان گؤتورولور.
تورپاق چرشنبه‌سی
یازقاباغی چرشنبه‌لرین اوچونجوسو تورپاغا حصر اولونور. دونیامیزین یارانماسی‌نین موهوم عامیللریندن بیری کیمی گؤتورولن تورپاق سودان سونرا ایکینجی مادّی باشلانغیج‌دیر. اسکی تصوّورلرده گؤیدن فرقلی اولاراق تورپاق قادین جیلدینده تصوّوره گتیریلیر.دیلدن دوشمه‌ین "آنا تورپاق، آنا وطن" ایفاده‌لری بورادان دوغموشدور. اونو دا قئید ائدک کی، اسکی گؤروشلرده بیر-بیری‌نین عکسینی تشکیل ائدن بوتون وارلیقلار کیمی گؤی (سما) و یئر (تورپاق) ده کیشی و قادینلا موقاییسه‌ده وئریلیر. مادّی وارلیقلار قادین، عکسینه، معنوی-روحی وارلیقلار ایسه کیشی کیمی تصوّور ائدیلیر. بو، خاوْسدان آیریلان ایلکین دؤرد عونصورون (سو، اود، تورپاق، هاوا) خاراکتئری ایله علاقه داردیر.
تورپاغین مئیدانا گلمه‌سی ایله یئر کوره‌سی‌نین فورمالاشماسی باشا چاتیر و طبیعتده‌کی باشقا مادّی وارلیقلارین (چایین، داغین، مئشه‌‌نین، چؤلون، حئیوا‌نین، اینسا‌نین و س.) مئیدانا گلمه‌سینه زمین یارانیر. اکثر میفولوژی سیستئملرده دونیادا اولان بوتون مؤوجوداتین مادّی، اشیأوی طرفی اؤز مایاسینی تورپاقدان گؤتورور. لاکین باشلانغیجدا آللاه هر شئیی جانسیز حالدا مئیدانا گتیرمیش و روحلا، سونونجو معنوی عونصورله جانلاندیرمیشدیر. دئمه‌لی، تورپاق اودون کؤمگی ایله سودان آیریلیب اوزه چیخاندان سونرا یارادیلانلارین جانلاندیریلماسینا تکان وئرن سونونجو عونصوره (روحا، هاوایا، یئله) ائحتییاج دویولموشدور.
میفولوژی سیستئملرده تورپاغین مئیدانا گلمه‌سی ایله قارماقاریشیقلیق — خاوْس پارچالانیر، یوخاری و آشاغی عالملر یارانیر، آتا گؤیون (قدیم تورکلرده گؤی تانری) آنا تورپاقلا (قدیم تورکلرده اوُمای / هوُمای) موقدّس نیکاحی باش توتور، بوتون دوغولوشلار، تؤره‌مه‌لر بو نیکاحا بورجلودور.
یئل چرشنبه‌سی، یاخود آخیر چرشنبه
دونیا‌نین یارانماسیندا ایشتیراک ائدن سونونجو عونصور هاوادیر. آذربایجان خالقی‌نین یازقاباغی مراسیملرینده یئل چرشنبه‌سی آدی ایله قئید اولونور. اودلا بیرلیکده یئل ده معنوی-روحی (کیشی) باشلانغیج حساب ائدیلیر و مادّی (قادین) باشلانغیج – تورپاغا، سویا عکس جبهه ده دورور. جانلیلارا نفس وئرمکله اؤز حرکتلیگینی، دینامیکلیگینی اونلارا کئچیریر. باشقا سؤزله، جانسیز تورپاغی و سویو دورغونلوقدان چیخاردیر. محض بو خوصوصییتینه گؤره یئل روحلا عئینیلشدیریلیر. عومومییتله، دونیا‌نین معنوی، روحی طرفلری کیشیلرله، مادّی، اشیأوی طرفلری ایسه قادینلارلا علاقه‌لندیریلیر. لاکین اود و هاوا ایشه قاریشماسا مادّی، اشیأوی طرف ابدی دَییشمز قالار، سولار جوشوب–داشماز، دالغالانماز، تورپاقلار وولکانا چئوریلیب پوسکورمز، آتالار سؤزونده قئید ائدیلدیگی کیمی، "یئل اولماسا، سئل اولماز" ،"یئل ائله‌یه‌نی فلک ائله‌یه بیلمز" ،"یئل اوفوروب شیشیرتدیگینی گؤیه قالدیرار" ،"یئل اسمه‌یینجه چؤپ ترپنمز".
دونیا خالقلاری‌نین کوسموقونیک میف سیستئملرینده هاوا میفیک زاما‌نین باشلادیغی نؤقطه‌ده باش آللاه‌دیر. مثلاً، قدیم میصیرده هاوا آللاهی شو گؤیو و یئری مغلوب ائدیر، بوتون عالمی اله آلیب جانلیلاری یارادیر. هیندیستاندا براهم نفسینی باییرا بوراخاندا دونیا یارانیر، ایچری آلاندا محو اولور. چینلیلرین تصوّورونده ایسه گؤیون قاپیلاری‌نین آچیلیب-باغلانماسی ایله حیات-اؤلوم حادیثه‌لری باش وئریر. موسلمان میفلرینده عیسا نفسی ایله اؤلولری دیریلدیر، اونا مسیح (نفس وئرن) دئییلمه‌سی بونونلا باغلیدیر.
یئل آذربایجان میفیک تفکّورونده یول گؤسترن، بلدچی رولونو دا یئرینه یئتیریر. یئل بابا قالین مئشه‌لرده آزیب منزیلینی تاپماقدا چتینلیک چکن خئییرخاه اینسانلارین قارشیسینا چیخیر، اونلارا بیر یوماق وئریر و یوماغی یئره آتیب، دَیییرلتمگی طلب ائدیر. یئل بابا‌نین اوفورمه‌سی ایله یوماق آچیلیر و آزمیشلاری منزیل باشینا چاتدیریر.
آذربایجانلیلارین ان اسکی تصوّورلرینه گؤره، یئل بابا خیرمانا گلمه‌میشدن قاباق اورادان بوغدا، دن گؤتورمزلر. سووورولمامیش بوغدا گؤتوره‌‌نین اوغلو اؤلر. خیرمان سووورولاندان سونرا ایلک بوغدا گؤتوره‌‌نین ایسه اوغلو اولار. اولولاریمیز دئییرلر کی، "یئل اسدیره‌نی سؤیمزلر". چونکی اونون آرخاسیندا باش روح دورور. یئله توپورسن اؤز اوستونه قاییدار. ائلجه ده یئل داغینا زییارت ائدیرلر. آداملار اورکلرینده هر هانسی بیر دیلک توتوب نذیر-نییاز گتیریر، قوربان کسیرلر. یئل بابا کیمین نذیرینی، قوربا‌نینی قبول ائتسه، او آدام خئییر تاپار، آرزوسونا چاتار. بیر اینانیشدا ایسه دئییلیر کی، "یئل چرشنبه‌سی گیرن گون سؤیود آغاجی‌نین آلتینا گئدیب نییّت ائله و یئل بابانی چاغیر. اگر یئل بابا سنین سسینی ائشیدیب سؤیودون بوداقلارینی تورپاغا توخوندورسا دیلگین یئرینه یئتر".
گؤروندوگو کیمی، آذربایجان تورکلری‌نین میفولوژی دوشونجه‌سی‌نین قایناقلاری اؤز کؤکلری ائعتیباری ایله تاریخین چوخ درین قاتلارینا باغلانیر. اونلارین ایزلرینی گئن یادداشیندان عادت-عنعنه‌لر، ریتوُاللارا، قدیم بایراملارا، فولکلور اؤرنکلرین، کلاسیک ادبییاتا، عومومییتله، مدنییت فورمالارینا قاتماقلا اونودولماغا قویمامیشلار. اولو تورکون اؤولادلاری دونیامیزین آلتایدان قارا دنیزه‌دک اوزانان تورپاقلاریندا، میفلرین دیلی ایله دئسک، گون‌دوغاندان باشلاییب گون‌باتاندا بیتن اراضیلرده مسکونلاشاراق کؤکدن گلن معنوی عامیللری اؤز یوللاری ایله یاشاتدیقلاری کیمی، ساک-هون-اوغوز بیرلیگی‌نین تمثیلچیلری آذربایجانلیلار دا همین معنوی ثروتین بیر حیصه‌سی‌نین یارادیجیلاری اولماقلا یاناشی عومومی منبعدن گؤتوردوکلرینی اؤزونونکولره قاتیب دویغولارینا، ایستکلرینه دایاق ائده-ائده بو گونوموزه چاتدیرمیشلار.
کؤچورن: عباس ائلچین
