تورکلرده `دوغو`-نون اؤنمی 

بهاالدین اؤگل

کؤچورن: عباس ائلچین
    گونشین دوغدوغو طرف اولان دوغو(شرق)، تورکلرین ان چوخ اؤنم داشییان و قوتلو بیر یؤنو ایدی. چینلیلر ایسه، داها چوخ گونشین گزیندیگی بؤلگه اولان گونئیه‌ اؤنم وئریردیلر. چینلیلر دونیایا یؤنلمک ایسته‌دیکلری زامان، اوزلرینی گونئیه چئویریر، باتییا(غربه) ساغ و دوغویا سوْل دئییردیلر. بو اینانیش، هون دؤولتیندن بیر چوخ اورتا آسیا و حتّی ایسلام-تورک دؤولتینه قدر یاییلمیشدیر. تورکلر ایسه، چینلیلرین ترسینه، دونیایا یؤنلمک ایسته‌دیکلری زامان، اوزلرینی دوغویا دؤندریردیلر.بو سببله گؤک تورکلر دوغویا، ایلَری (ایلگرو) دئیردیلر. یعنی، "ایلری‌یه دوغرو، سونسوزلوغا" قدر دئمکدیر....

   داها سونراکی چاغلاردا دوغویا اؤن، یعنی اسکی تورکجه اؤنگ سؤزوندن تؤره‌ین اؤنگدین ده دئیلمیشدیر. چین قایناقلاری، هونلارین گؤک تورکلرین دوغونو قوتلو توتدوغونو و بو یؤنلره سلام وئردیگینی ده یازار. موغوللاردا دا بو عادت مؤوجوددور. چینگیزخانین دا سیخیشدیقجا قوتسال بیر داغ اولان بوُرکان-کالدوُن داغینا چیخیب گونشه سلام وئردیگینی بیلیریک. طبیعی اولاراق بو تؤرنلر، داها چوخ گونشین دوغدوغو زامان اولوردو. اساسن بیزیم دوغویا "گون دوغوسو" و اسکی تورکلرین "کون توغسیق" دئمه‌لری‌نین سببی ده، هرحالدا بونونلا ایلگیلی اولمالی‌ ایدی. 
   گون دوغوسو، تورکلرین تؤرنلرینده و عیبادتلرینده بؤیوک روْل اوینامیشدی. بو سببله صوبح، تورکلر اوچون اؤنملی و قوتلو بیر چاغ اولموشدو. اوغوز دستانیندا دا بوتون اؤنملی ایشلر، دان آغاریرکن باشلاردی. 
   یاکوت تورکلری‌نین، "آتلاری جانلی اولاراق گونشین دوغدوغو طرفه سوروب، تانرییا سونمالاری"، تورک میفولوژی‌سی‌نین گئرچکدن هیجان وئریجی بیر تؤرَنیدیر. چونکو، دوغو، اونلارین ان قوتلو یؤنو ایدی، آلتای شامانلاری‌نین اوتوردوغو "چادیرلارین قاپیلاری دا، دایمی اولاراق دوغویا چئوریلی" قالیردی، خوصوصیله آخشام و گئجه تؤرنلری باشلارکن بئله، تؤرن چادیرلاری‌نین قاپیسی‌نین دوغویا چئوریلمه‌سی‌نین سببلری، هله یاخشیجا آچیقلانمامیش بیر اینانجدیر. بیلدیگیمیز اوزره، آلتای داغلاریندا بولونان مزارلارداکی "اؤلولرین باشلاری و اوزلری ده چوخ زامان دوغویا چئوریلیردی"... 
    تورکلرین دوغویا دویدوغو سایغی ایله تورلو حیسّلرین دیگر اؤرنکلری ده چوخدور...

"تورکلرین دؤولت تشکیلاتیندا دا دوغویا اؤنم وئردیکلرینی" بو کیتابدا یئر-یئر سؤیله‌میشدیک. "دوغونون، دونیانین یوکسک یئری و باتی‌نین دا، آلچاق بؤلگه ویا گئرچک یئر اوزو" اولدوغونا دایر اینانجلار دا، آیریجا موناقیشه ائدیلمیشدیر. یاکوت تورکلرینه گؤره، "گئرچک جنّت، گونشین دوغدوغو طرفده ایدی. اونلارا گؤره بو بؤلگه‌ده سونسوز و گونشلی بیر چاییر اوزانیر و اورتاسیندا دا حیات آغاجی یوکسَلیردی. بو حیات آغاجی‌نین کؤکونده ایسه،بوتون وارلیقلارا جان وئرن آنا-تانری بولونوردو." 
    آلتای یارادیلیش دستانیندا دا، دوغویا بؤیوک اؤنم وئریلمیشدیر. بو افسانه‌یه گؤره، تانری آدمه آغاجین یالنیزجا دوغویا باخان داللاریندان میوه یئمگه ایذین وئرمیشدی. 
    اصلینده پروتو-موغول قؤوملریندن اولان، فقط چوخ گوجلو بیر تورک تاثیری آلتیندا اوزون زامان یاشامیش اولان کیتان‌لار، م.س. 932 دن سونرا چین‌ین قوزئینده خیتای (Liao) آدلی بؤیوک بیر ایمپئراتورلوق قورموشدو. تورکلر کیمی اوزون زامان بؤیوک دؤولت حیاتی یاشامامیش و یوکسک بیر توپلولوق سوییه‌سینه ائریشمه‌میش اولان بو موغول قبیله‌لری‌نین قوردوغو خیتای دؤولتینده، بول میقداردا قبیله عنعنه‌لرینه راست گلمک اولار. کیتان‌لار، "هر بهانه ایله اوزلرینی دوغویا دؤندرردیلر. ایمپئراتورون اوتاغی‌نین قاپیسی دا هر زامان اوچون دوغویا چئوریلی دوروردو. دوغودا یئر آلان دؤولت ارکانی ایله قبیله‌لرین هامیسی، اصیل و دؤولت ایچینده بؤیوک و ایمتییازا صاحیب اولان کیمسه‌لر ایدی. خیتای دؤولتی، دوغوداکی بو اصیللر، بیر دؤولت تشکیلاتی دئییشی اولاراق "دوققوز چادیر" خالقی آدینی وئریردی. 9 چادیرلی اولما ایمتییازی، یالنیزجا بونلارا وئریلمیشدی." بیلیندیگی اوزره 9 ساییسی، تورکلرده و موغوللاردا ان قوتسال بیر رقم اولاراق ساییلیردی. گونئی چین‌ده‌کی سوُنگ سولاله‌سیندن گلن ائلچیلر ده، بونو تأیید ائدردی. اونلارا گؤره، "بوتون ائولرین، چادیرلارین و حتّی یورور بیر حالده اولان آرابا اوزرینده‌کی چادیرلارین بئله اوزلری دوغویا دؤنوک اولوردو. ایمپئراتور دا، سمبولیک اولاراق دؤولتین دوغو یؤنونده اوتورور و بؤیوک تؤرنلرده اونون اوتاغی دا تؤرن میدانی نین دوغوسونا قورولوردو." 

تورک کولتور تاریخینه گیریش ، پروفئسور. دوکتور. بهاالدین اؤگل، کولتور باقانلیغی 1991 باسقیسی. صحیفه:430-433)