قیرخ ساییسی‌نین سیرری

دوکتور بکیر شیشمان
کؤچورن:عباس ائلچین

تورک کولتورو ایچریسینده اوچ، دؤرد، یئددی، دوققوز و قیرخ ساییلارین اؤزللیکله دینی و ادبی ایچَریکلی متنلرده سیخلیقلا کئچدیگی بیلینمکده‌دیر. بو ساییلارین بیر قیسمی میفولوژیک دؤنملره قدر چاتا بیلدیگی کیمی بیر قیسمی ده تاریخی سورَچ ایچریسینده چئشیدلی دینلرین، کولتورلرین و ادبی اورونلرین ائتکیسیله اؤِزل و سمبولیک بیر آنلام قازانمیشلار. بونلارین ایچریسینده اؤِزللیکله قیرخ ساییسی‌نین اؤِزل بیر یئری واردیر. قیرخ ساییسی اورتا دوغو، اورتا آسییا، آنادولو و ایراندا یایغین بیر بیچیمده بیلینمکده و ده ایشله‌دیلمکده‌دیر. بو سایی داها چوخ ایشلَوسل و تخمینن بیر رقمی ایفاده ائتمکله بیرلیکده سمبولیک بیر آنلامی واردیر. ریاضییات باخیمیندان 1، 2، 4، 5، 8، 10 و 20-ه بؤلونه بیلر و بو اؤزللیگیندن اؤتَری ده برکتلی بیر سایی اولاراق قبول گؤرموشدور. 
قیرخ ساییسی داها چوخ تورک توپلومونون گونده‌لیک حیاتیندا ان چوخ ایشله‌دیلن سایی‌دیر. ایچینده قیرخ سایی کئچن آد و دئییملرین بعضیلری بونلاردیر: قیرخ‌بولاق، قیرخلار ائلی، قیرخ قیز، قیرخ ایگید، قیرخ ایکیندی یاغیشلاری، قیرخ‌آمبار، قیرخ آددیملیق یول، قیرخ دفعه سؤیله‌مک، قیرخ دره‌دن سو گتیرمک، قیرخ بیر کره ماشاللاه، قیرخ ائوین پیشیگی، قیرخ پول، قیرخ ایلین باشی، قیرخ ایلده بیر، قیرخ ایللیک دوست، قیرخ دامار،قیرخ باییر،قیرخ بوغوم،قیرخ قات، قیرخ ساخلاماق، قیرخی چیخماق،قیرخلی، اوشاق قیرخلاماق، قیرخلی گلین، قیرخ آزماسی، قیرخ آشچی بیر باشچی، قیرخ آیاق، قیرخ هامباللی، قیرخ یاماقلی، بیر دلی قویویا بیر داش آتار،قیرخ عاغیللی چیخاردا بیلمز، ساریمساغی گلین ائتمیشلر ده قیرخ گون قوخوسو چیخمامیش، قیرخ کوپ قیرخی‌نین دا قولپو قیریق کوپ، قیرخ تندیر چؤرک یئمک و‌ سایر..

قیرخ ساییسی تورک ادبییاتیندا چوخ ایشله‌دیلن بیر موتیو دوروموندادیر: اوغوز قاغان داستا‌نیندا قیرخ گون، قیرخ ماسا، قیرخ سیرا، قیرخ قولاچ اوزونلوغوندا دیرک شکلینده‌کی ایفاده‌لره راست گلینیر. دده قورقوت کیتابیندا قیرخ ایگید، قیرخ نامرد، قیرخ آلا گؤزلو، قیرخ یولداش، قیرخ کافیر، قیرخ اینجه بئل قیز، قیرخ قول، قیرخ کنیز کیمی ایفاده‌لرده، بو سایی‌نین ایشلندیگی گؤرولور. آیریجا خالق حئکایه‌لریمیزده ده سیخلیقلا ایشله‌نیلمیشدیر: آرزو ایله قمبر اؤلدوکدن سونرا، مزاردان گؤیرچین شکلینده چیخاراق قیرخلارا قاریشارلار. قیرخ پری، آسومان ایله زئیجانا باده وئرر. میهریبان سولطا‌نین یا‌نیندا قیرخ کنیزی واردیر. شاه ایسماییل، قیرخلار الیندن باده ایچیر. یوسوف، آتاسینی قیرخ گون آغیرلایار. ماحمود، داشلاری گتیرمک اوچون پادشاهدان قیرخ گون سوره ایستر. ماحمودون یارالاری قیرخ گونده ساغالار. ناغیللاریمیزدا ایسه قیرخ ساییسی‌نین؛ قیرخ حرامیلر، قیرخ قاتیرمی - قیرخ ساتیرمی، قیرخ گون قیرخ گئجه، قیرخ اوتاق، قیرخ گؤزلو کؤرپو شکلینده ایشلنددیگی گؤرولمکده‌دیر.
چاغداش ادبییات متنلرینده، حئکایه و رومانلاردا بو سایی‌یا سیخلیقلا راست گلمک مومکوندور: قیرخ آخچا، قیرخ آسلان اورگی، قیرخ باکیره قیز، قیرخ دره‌دن سو گتیرمک، قیرخ دویمه‌لی، قیرخ-اللی قاوالچی، قیرخ ائرمیشلر، قیرخ گون، قیرخینجی گون، قیرخ حوری، قیرخ قات کندیر، قیرخ قورشون،قیرخ دوگون، قیرخ اؤکوز گوجو، قیرخ قازان، قیرخ اوتاق، قیرخ هؤرگو، قیرخ آتش، قیرخ دنه آغ گؤیرچین و سایر. 
قیرخ ساییسی‌نین دینی-ایسلامی بعضی بیلگیلرله ده اوست-اوسته دوشدوگو و بیر آز دا بو ندنله سیررلی حالا گتیریلدیگی گؤرولمکده‌دیر: حضرت محمده قیرخ یاشیندا پئیغمبرلیگین گلمه‌سی، ایسلام دینی‌نین دوغوشو سیراسیندا اونا ایلک باغلانانلارین قیرخ آدام اولماسی، اینسا‌نین مالی‌نین قیرخدا بیرینی ذکات اولاراق وئرمه‌سی، حضرت آدمین پالچیغی‌نین قیرخ گون یوغورولماسی، نوح توفا‌نی‌نین قیرخ گون سوردوگونه اینانیلماسی، گون ایچریسینده قیلینان نامازلارداکی توپلام رکعت سایی‌نین قیرخ اولماسی، حشرده گؤیلرین قیرخ گون توستوله اؤرتوله‌جگینه اینانیلماسی؛ آیریجا دوغوملا ایگیلی دبلرده قیرخ گونلوک سوره‌نین اؤنملی قبول ائدیلمه‌سی (چونکی دوغومدان قیرخ گون سونرا، قادینین زاهیلیق دؤنمی سونا چاتماقدادیر.)، تورک-ایسلام تصووفوندا دؤرد قاپی قیرخ مقام و قیرخلارا قاریشماق دئییمی‌نین ایشله‌دیلمه‌سی و قیرخ حدیث گله‌نگی بو دوشونجه‌نی دوغرولار خوصوصییتده‌دیر. 
آیریجا قیرخ ساییسی قورآندا دا کئچمکده‌دیر. بقره سوره‌سی 51.نجی آیه‌ده حضرت موسا‌نین قیرخ گون طور داغیندا قالدیغیندان دانیشیلار. مائده سوره‌سی 26.نجی آیه‌سینده ایسه ایسرایل اوغوللاری‌نین قیرخ ایل چؤلده پریشان اولاراق گزدیکلری آنلادیلیر. آیریجا اعراف سوره‌سی 142.نجی آیه‌سینده، "ربّی‌نین تعیین ائتدیگی واخت قیرخ گئجه‌یه تاماملاندی" و مائده سوره‌سی 26.نجی آیه‌سینده "او حالدا اوراسی اونلارا قیرخ ایل حرام قیلینمیشدیر" دئییلمکده‌دیر.
قیرخ یاش یئتکینلیک یاشیدیر و عؤمورون تخمینن یاریسی اولاراق قبول ائدیلیر. حتّی بیزیم کولتوروموزده "قیرخیندان سونرا بدنی اؤلویویان پاکلار" شکلینده ده بیر آتالار سؤزو مؤوجوددور. قیرخ ساییسی‌نین بوتون بونلارین قیراغیندا اؤزل بیر آنلامی دا اولا بیلر و بیر شیفره گؤره‌وینی یئرینه یئتیرمیش اولا بیلر. بو جور سمبولیک و سیررلی سایلارین حیاتی داها هیجانلی و ماراقلی ائتدیگی ده شوبهه‌سیزدیر.