+0 بگندیم
تروْیا آتی و دیل
تورال عوثمان
"مغلوب میلّتلر، غالیب و فاتئح میلّتلرین عؤرفلرینی، عادتلرینی و عنعنه‌لرینی تقلید ائدر." ایبن خلدون
"بابیل قوللـه‌سی و آفازییا" آدلی یازیدا اله سالیناجاق اینسانلار اولاراق اؤزوموزو تانیماغیمیز اوزریندن دیل مؤوضوسونا فلسفی زمینده اولان یاناشمامین عومومی چرچیوه‌سینی خولاصه ائتمه‌یه چالیشاراق و شاهیدی اولدوغوم گئدیشاتین منظره‌سی‌نین تئولوژی، فلسفی، علمی، تاریخی، ادبی، ایجتیماعی و باشقا یؤنلرینه دیقّت چکمه‌یه جهد ائده‌رک دیلین ماهییتی‌نین و هر بیر ساحه‌ده اولان بیر چوخ ناتاماملیغین کؤکونون هارادان قایناقلاندیغینی آراشدیرماق باخیمیندان عومومی موشاهیده‌لریمی یازمیشدیم. همین یازینین داوامی و بیر چوخ باشقا تفرروعاتلارین ایفاده اولونماسی ضرورتیندن بعضی مسله‌لری قئید ائتمک احتییاجی حیس ائتدیم. دیل مؤوضوسو فلسفی زمینده چوخ درین مؤوضو اولماقلا یاناشی تاریخ بویو بیر چوخ موتفکّیرلر، عالیملر، فیلوسوفلار، شاعیرلر بونا ائله بیر یؤن وئریبلر کی، بوردا آرتیق بوتون سؤزلرین دئییلدیگی ظنّینه قاپیلا بیله‌ریک، لاکین منیم مسله‌م صیرف یئنی بیر سؤز دئمک نامینه نسه یازماق یوخ، کئچمیشدن میراث قالان بیلیگی و حیکمتی حاضیرکی پروبلئملری گؤستره بیله‌جک شکیلده کئچیلمیش یولدان ایندییه گتیره بیله‌جگیمیز مسله‌نی ایفاده ائتمکدیر. همچنین لیسانیمیز، ادبیاتیمیز، دوشونجه حیاتیمیز ایله باغلی اوزرینده دورولمادیغینی دوشوندوگوم بعضی عومومی مسله‌لرله علاقه دار موشاهیده‌لریمی یازماق نییّتینده‌یم.
بدبختلیک گتیرن بخشیش ایفاده‌سینی بیز تروْیا آتی اوچون ائشیتمیشیک، هرچند ایلک اوّل بو آتین تانریلار طرفیندن تروْیالیلارا بخش ائدیلدیگی، خوشبخت‌لیک و صولح گتیره‌جگی ظنّ ائدیلسه ده تاریخدن بیز بونون بدبختلیک گتیردیگینی و فساد چیخاردیغینی بیلیریک. اصلینده تاریخده فیلوسوفلارین بیلیگین منبعیی و دیلین فلسفه‌سی ایله علاقه‌لی چوخ درین و اوزون موزاکیره‌لری‌نین عومومی گؤرونتوسونه باخساق و همچنین چوخ واخت تئولوگییادا دا دیلین هئچ ده اینسان اوچون موثبت خاراکتئرده آنیلمادیغینی نظره آلساق دیلین ماهییت اولاراق اینسانا بخش اولونماسی‌نین بلکه ده بدبختلیک گتیردیگینی و فیتنه چیخاردیغینی دئیه بیله‌ریک. آمّا کانتین تانری‌نین اثری اولماسی اعتیبارییله طبیعتین تاریخی‌نین یاخشیلیقلا باشلادیغی، اینسانین اثری اولماسی اعتیبارییله آزادلیغین تاریخی‌نین ایسه پیسلیکله باشلادیغی فیکری سانکی هم پرومئتئیین گؤیون اودونو اوغورلاییب اینسانی آیدینلاتماسییلا هم ده قاداغان اولونموش مئیوه‌یله علاقه‌لی بیر ایشاره کیمی اینسان بیلیگی‌نین منشأیی‌نین اوغورلوغا دایاندیغی و اونو پیسلیک واسیطه‌سی ایله ال‌چاتان ائدیلمه‌سی دوشونجه‌سی موعیّن فلسفی نتیجه‌لره گتیریب چیخاریب کی، بو مسله‌نی بعضی فیلوسوفلاری دا مشغول ائتدیگی گؤرونور، حالبوکی آدمه آللاه طرفیندن اسماء کُلّهانین[ایسملرین کولّو-هامیسی،باخ: بقره سوره‌سی31 آیه] اؤیره‌دیلمه‌سی ساده‌جه مؤوجودلوغونون اوّلیندن اینسانی اوغرو قیسمینده جزالاندیریلمیش کیمی گؤرمکدن تام باشقا بیر یاناشمانی و نتیجه‌نی ایفاده ائتمیش اولور.(1)
تروْیا موحاریبه‌سی ایله تقریبن یاخین زاماندا اولدوغو احتیمال اولونان تاریخده حض. موسانین اؤز قؤومونو میصیردن چیخارماسی حادیثه‌سی‌نین و کلیم‌‌الله [آللاه‌لا دانیشان] آدلاندیریلان حض. موسانین تور داغیندان گئری قاییدارکن قؤومونو قیزیل بوزووا سیتاییش ائتدیگینی گؤردوکده الینده‌کی لؤوحه‌لری یئره سالماسی، قؤومون وعد اولونموش تورپاغا گیرمکدن ایمتیناع ائتمه‌سی ایله 40 ایل عرضینده ضلالت ایچینده چؤلده دولاشماسی حادیثه‌لرینی بیلیریک. بو میثالی تصادوفی چکمه‌دیم، بئله کی، حض. موسا ایله باغلانان عهدده‌کی "اؤلدورمه‌یه‌جکسن" ،"اوغورلوق ائتمه‌یه‌جکسن" کیمی امرلرین گتیریلمه‌سی ایله اصلینده هم ده بیر اخلاقی قایدا، بیر دیل، بیر ایجتیماعیی قورولوش گتیریلمیش اولور، چونکی طبیعتده حئیوانلار اوچون بو کیمی امرلر اهمییت کسب ائتمز، دیگر جانلیلار آراسیندا قتل، اوغورلوق، زینا کیمی آنلاییشلار اخلاقی یوخ، کوْرتَبیی ایمپوُلسلارلا نیظاملانیب، آما اینسان ایسه پئیغمبرلر واسیطه‌سییله عهد باغلاماقلا امانتله یوکلنمیشدیر و اونا اؤیره‌دیلمیش دَیرلرین داشیییجیسیدیر. بونونلا دا عهدین باغلانماسی سونراسی قیزیل بوزووون بیر تروْیا آتی کیمی پئیدا اولماسی و داها سونرا دا بو قؤومون 40 ایل چؤللوکده ضلالت ایچینده دولاشماسینا گتیریب چیخاردی. تروْیا آتینی هم بیر کاتئقورییا اولاراق دیل کیمی هم ده آیری-آیری خالقلارین دانیشدیقلاری لیسانلار معناسینداکی دیل کیمی و همچنین باشقا گئنیش بیر چرچیوه‌ده رمزی معنادا ایشلتدیگیمین و بیر آز پروْووْکاتیو باشلیق قویدوغومون فرقینده‌یم. قئید ائدیم کی، دیل و لیسان کیمی آییریملاری فارابی‌دن اخذ ائتمیشم و بونلارین ایضاحینا همچنین دیل ایله علاقه‌دار بیر چوخ عومومی مقاملارا و تفرروعاتلارا توخونماغا چالیشاجام.
چوخ سایدا آریستوْتئل کوللیاتینا شرحلری اولان اثرلری گونوموزه گلیب چاتماسا دا بیر چوخ باشقا اؤزونه‌مخصوص اثرلرینی بیلدیگیمیز فارابی پلاتوْن ایله آرسیتوْتئلین دوشونجه‌لری‌نین اویغونلاشدیریلماسینا عایید ایفاده ائتدیگی فیکیرلری ایله یاناشی ایلاهی دینله فلسفه‌نین ده اویغونلاشا بیله‌جگی دوشونجه‌سینده اولماسی اونون بو مؤوضوداکی قناعتی‌نین حیکمتین مئزوْپوْتامییادان میصیره و اوردان دا یونانا کئچمه‌سی و یازیلی حالا گلمه‌سی دوشونجه‌سیندن ایره‌لی گلدیگی حساب اولونور کی، بوردا فارابی‌نین نیتی ده اونو اؤز یوردونا گئری قایتارماقدیر.(2) دینی حقیقت ایله فلسفی حقیقت اوصول اولاراق بیر-بیریندن فرقلی اولسا دا ماهییتینده بونلارین بیر اولدوغونو دوشونن فارابی فلسفه‌نی دینی بیر یوللا ایضاح ائدرکن دینی حقیقتلره ده شرحلر گتیردی و بئله‌جه حقیقتین تملده بیر اولدوغونو فرقلیلیکلرین ایسه دیلین ایستیفاده‌سیندن و شرحلردن ایره‌لی گلدیگینی گؤسترمه‌یه چالیشدی. موعلّیم-ی ثانی‌نین[فارابی] عئلملرین تصنیفاتیندا دیل عئلمینی (علم اللسان) بیرینجی یئرده تعیین ائتمه‌سی‌نین سببی هر نؤوع علمین و دوشونجه‌نین اؤزونو دیلله ایفاده ائتمه‌سی ضرورتیندندیر کی، دوشونجه واسیطه‌سی ایله وارلیقلاردان الده ائتدیگیمیز بیلیکلرین اساس آلتی دیلدیر. بو تصنیفاتدا ایکینجی یئرده منطیق علمی و سونرا دا دیگر عئلملر سیرالانیر، بئله کی، منطیق علمی فارابی‌یه گؤره اونیوئرسال ماهییتی اعتیباری ایله عقلی اولانلاری ایفاده ائتمه‌سی سببیندن اینسانی خطایا دوشمکدن قورویان قانونلاری وئریر.(3). فارابی هر ساحه‌نین اؤزونه عایید تئرمینولوگییاسی اولدوغونو و عئینی کلیمه‌لرین فرقلی ساحه‌لرده فرقلی معنالاری اولا بیله‌جگینه ایشاره ائدیر. اگر جمعییتی تشکیل ائدن اینسانلار بیلیک اؤیرنمه‌یه مئییللی دئییللرسه و بونونلا برابر ایداره ائدیجیلری ده عئینی وضعییتده اولارسا دیل اینکیشاف ائتمه‌دن ایلک مئیدانا گلدیگی شکیلده قالیر. آرتیق او جمعییتده عئلملرین، صنعتلرین و فلسفه‌نین وارلیغی مومکون اولماز. لیسان و دیل (لوغت) تئرمینلری آراسیندا ائتدیگی آییریم دیل فلسفه‌سی اوچون یئنی بیر آچیقلامادیر. لیسان تئرمینینی دانیشیلان دیل معناسیندا ایستیفاده ائدرکن دیل (لوغت) اینساندا وار اولان دوشونجه‌نی ایفاده ائتمه واسیطه‌سی اولاراق دانیشماق قابیلییتینه اساسلانیر. هر جمعیتین اؤز خوصوصیتلرینی داشییان، اؤز مدنییتلری ایله اینکیشاف ائدن لیسانلاری وار. بونا گؤره لیسانلار دوشونجه‌لر کیمی چوخدور، آنجاق عاغلین فعالیتی نتیجه‌سینده اورتایا چیخان دیل، عاغیل کیمی بیر دنه‌دیر.
موعاصیر دیل فلسفه‌سی آنلاییشی‌نین اساس پروبلئملری ب. راسئل، گ.فرئگئ، ل. ویتتگئنستئین و باشقالاری‌نین اثرلریندن فورمالاشیب. منطیق ساحه‌سینده‌کی یئنی اثرلر فلسفه‌یه و همچنین دیل فلسفه‌سینه ده یئنی باخیش گتیریر. کوانت فیزیکاسی‌نین و لوطفی زاده‌نین غئیری-سلیس منطیق نظرییّه‌سی‌نین (4) ده سوسیولوگییادا، دیلده، فلسفه‌ده یئنی بیر باخیش گتیرمه‌سی ایله یاناشی اونو ادببیّاتدا، فلسفه‌ده، دوشونجه حیاتیمیزدا گؤرمگیمیزین و بو کیمی پروسئسلری یازیچیلارین، شاعیرلرین، عالیملرین، سوسیولوقلارین دا ایزله‌مه‌سی‌نین ضروری اولدوغونو دوشونورم. چونکی حاضیرکی دونیادا دوشونجه، سیاسی، ایجتیماعی، عئلمی، فلسفی پروسئسلری گؤرمزدن گلمه‌یین بد‌لی گله‌جک اوچون مدنییتیمیز، ادبییّاتیمیز، فلسفه‌میز، سییاستیمیز، حیاتیمیز یعنی مؤوجودلوغوموزو حاقّلی ائده بیله‌جک، بیزه نفس آلدیرا بیله‌جک هر شئیدن محروم ائدیلمه‌ییمیز اولا بیلر و بیزیم تروْیا آتی‌نین نئجه ایچری داخیل اولدوغوندان هئچ خبریمیز ده اولماز.
منبعلر:
1- لوطفی بئرگئن؛ بیلگی‌نین قایناغی نه‌دیر.(کانت و آدم: اؤزگورلوگون تاریخی)
2- هئنری کوْربین؛ ایسلام فلسفه‌سی تاریخی(1.جیلد).ص287
3- فارابی؛ لیسان-ول علوم (عئلملرین فلسفه‌سی)،1990
4- رافیق علییئو؛ یئنی سیویلیزاسییایا دوغرو و یا غئیری-سلیس منطیق و دین
کؤچورن: عباس ائلچین
