+0 بگندیم
دیل و تفکّور فلسفی پروبلئم کیمی
م. میرزه‌علی‌یئوا
دیل و تفکّور پروبلئمی دیالئکتیک ماتئریالیزمده عومومی مسله اولان ماتئرییا و شوعورون قارشیلیقلی علاقه و موناسیبتلری مسله‌سی‌نین آیریلماز حیصه‌سی کیمی اؤیره‌نیلیر. دیل و تفکّور پروبلئمی فلسفه‌نین اساس مسله‌سی – ماتئرییانین‌می، یوخسا روحون‌مو ایلکین اولماسی مسله‌سی ایله باغلیدیر. بیز فلسفه‌نین اساس مسله‌سینی حلّ ائدرکن شوعورو و ماتئرییانی قارشی-قارشییا قویوروق. ماتئرییا شوعوردان آسیلی اولمایان، شوعور خاریجینده مؤوجود اولان شئیلردیر. بونا گؤره ده، شوعورو دا ماتئرییایا داخیل ائدنلر جیدی سهوه یول وئریرلر.
فیکیر ماتئرییا کیمی قبول ائدیلسه، اوندا ماتئرییا ایله تفکّور عئینی‌لشمیش اولار، اونلارین آراسینداکی فرقدن ایسه دانیشماغا بئله دَیمز. لاکین شوعورلا ماتئرییا آراسینداکی فرقی شیشیردیب، موطلق آیریلیغا چاتدیرماق دا اولماز.
عومومیتله، شوعورلا ماتئرییا آراسینداکی فرقی ده، رابیطه‌نی ده گؤره بیلمه‌لی‌ییک. فرقی اونوتماق اولماز؛ چونکی شوعورون ماتئرییا ایله عئینی‌لشدیریلمه‌سی تامامیله سهو فیکیرلرله نتیجه‌له‌نیر. لاکین عئینی زاماندا شوعورو بئییندن آییرماق دا اولماز؛ چونکی شوعور بئینین، یعنی تشکّول تاپمیش ماتئرییانین خاصّه‌سیدیر.
یوخاریدا قئید ائتمیشدیک کی، دیل و تفکّور پروبلئمی فلسفه‌نین اساس مسله‌سی ایله سیخ باغلیدیر. بو اساس مسله‌نین حلّینده فیلوسوفلارین فیکیر آیریلیغی، اونلارین 2 عکس قوطبده توپلانماسی شوعور و نیطق، دیل و تفکّور پروبلئمینه موناسیبتده ده اؤزونو گؤستریر. بئله کی، بو پروبلئم و بونونلا باغلی بیر چوخ مسله‌لر فیلوسوفلارین کسکین موباحیثه‌لرینه سبب اولموشدور. اونلارین بیر قیسمی دیل و تفکّورو عئینی‌لشدیریر، دیگر بیر قیسمی ایسه اونلاری آییریرلار. بیرینجیلرین فیکرینجه، ذکا دیلدیر. ایکینجیلر ایسه تفکّورون دیلدن آیری فعالیت گؤستردیگینی و دیلین محض تفکّورون محصولو اولدوغونو سؤیله‌ییرلر.
مؤوجود فیکره گؤره، "تفکّورسوز دیل مؤوجود اولا بیلمز. عئینیله، دیل اولمادان تفکّور ده، فیکیر ده مؤوجود اولا بیلمز... شوعورلا نیطقین، فیکیرله دیلین آیریلماز وحدتده اولماسی او دئمک دئییلدیر کی، بونلار بیر-بیرینین عئینیدیر. شوعور و فیکیرله سؤز آراسینداکی فرق اوندان عیبارتدیر کی، شوعور اوبیئکتیو گئرچکلیگی عکس ائتدیریر، دیل ایسه همین گئرچکلیگی و فیکری ایفاده ائدیر" .
عئلم دیل و تفکّورون همیشه وحدتده اولدوغونو دفعه‌لرله ثوبوت ائتمیش، دیل و تفکّورله باغلی مسله‌لری ده محض بو موستویده اؤیرنمیشدیر.
دیل و تفکّور بیزه ایلک باخیشدا آیری-آیری حادیثه‌لر کیمی گؤرونور. بئله کی، دیل اینسانلار طرفیندن حساسلیقلا درک ائدیلن سسلر شکلینده چیخیش ائدیر. بو، دیلین مادّی طبیعتی‌نین تظاهورودور.
تفکّور ایسه، عکسینه اولاراق، روحی حادیثه کیمی چیخیش ائدیر؛ اونو بیز بیلاواسیطه درک ائده بیلمیریک. او، حیس عوضولری واسیطه‌سی ایله درک اولونا بیلمیر.
لاکین بئله تصوور بو حادیثه‌لره عومومی معنادا و سطحی یاناشماقدان دوغور. دیل و تفکّورون داها یاخیندان و دریندن اؤیره‌نیلمه‌سی گؤستریر کی، اونلارین موقاییسه‌سی چوخ نیسبی کاراکتئر داشیییر.
بورادان آشکار اولور کی، دیل و تفکّورون بیر-بیرینه موناسیبتینی ماتئریالیست و ایدئالیست موناسیبتلر کیمی فلسفه‌نین اساس مسله‌سی فونوندا اؤیرنمک اولماز. بئله کی، دیلله تفکّورو قارشی-قارشییا قویماق اولماز. قنئسئولوژی کؤکلرینه گؤره هم دیل، هم ده تفکّور مادّی عالمده‌کی اشیالارلا موناسیبتده سونراکی حادیثه دیر.
بو حال دیل و تفکّورون ماهیتینده تظاهور ائدیر. بونونلا علاقه دار دیل و تفکّورون بعضی مسله‌لرینه توخونماغی لازیم بیلیریک.
تفکّور مادّی عالمین بئینیمیزده اینیکاسیدیر. عئلم گؤستریر کی، اوبیئکتیو عالم، اونون علاقه و موناسیبتلری تفکّورون واحید مضمونونو تشکیل ائدیر. مؤوجود فیکره گؤره، "تفکّور... آیری-آیری دوشونجه‌لرین عومومی فورمادا اولماسیدیر".
تفکّورون فعالیتی یالنیز اینسانا مخصوص اولوب، ایجتیماعی حیاتین محصولودور. او، جمعیتله بیر یارانیب، بیر اینکیشاف ائدیر. اونون فعالیتی اینسانلارین ایجتیماعی موناسیبتلری‌نین اینکیشافی و اونلارین آراسیندا اونسیتین طلب اولونماسی ایله موعین‌لشیر.
اینسان خاریجی عالمله باغلیدیر، او، حیس عوضولری واسیطه‌سی ایله بو عالمده‌کی اشیالاری دویور و عکس ائتدیریر. لاکین شئیلرین داخیلی عالمی‌نین، اونلارین اینکیشاف قانونا اویغونلوقلاری‌نین درک اولونماسی اوچون یالنیز حیس عوضولری کیفایت دئییلدیر. چونکی بو زامان شئیلر و حادیثه‌لر حاقّیندا یالنیز تصوّور عمله گلیر کی، بو دا شئیلر حاقّیندا عومومی‌لشدیرمه یاراتماغا ایمکان وئرمیر. بو مقامدا حیس عوضولری‌نین فعالییّتینه موطلق تفکّور فعالییّتی کؤمک ائتمه‌لیدیر. "اینسان یالنیز آبستراکت تفکّور، منطیقی ایدراک پیلله‌سینه قالخماقلا شئیلرین اساس و موهوم جهتلرینی عومومی‌لشدیریر و مفهوم عمله گتیریر" .
تفکّور پروسئسینده اشیا و حادیثه‌لرین اساس علامتلری گؤتورولور. بونونلا دا مفهوملارین ماهییتی اوزه چیخاریلیر. مفهوملارین عمله گلمه‌سینده تک-تک جیسیملرین آیری-آیری جهتلری آتیلیر و همین جیسیملر زومره‌سی‌نین هامیسینا خاص اولان جهتلر ساخلانیلیر. دئمه‌لی، مفهوملار عومومی و تکلرین اوبیئکتیو وحدتینی عکس ائتدیریر.
لاکین مفهوملار یالنیز منطیقین کؤمکلیگی ایله تفکّورون واسیطه‌سینه چئوریلیر. منطیق فیکریمیزین داخیلی قورولوشونو ایفاده ائدیر. قرامماتیکا دیل اوچون نئجه ضروریدیرسه، منطیق ده ایدراک اوچون بئله‌جه واجیب و ضروریدیر.
منطیق اوبیئکتیو اساسا، اوبیئکتیو منبعینه مالیکدیر. ایجتیماعی پراکتیکا پروسئسینده بوتون آداملار اوچون مفهوم، حؤکم و تفکّورون دیگر فورمالاری‌نین واحید منطیقی قورولوشو حاضیرلانیر. منطیق فورمالاری‌نین بو وحدتی اینسانلارین گئرچکلیگی عئینی جور درک ائتمه‌سی و عکس ائتدیرمه‌سی ایله باغلیدیر. عکس تقدیرده اینسانلار بیر-بیرینی آنلامازدیلار.
فلسفه‌نین اساس مسله‌سی‌نین حلّی یالنیز تفکّورون دئییل، دیلین ده طبیعتینه دوزگون یاناشیلماسینا ایمکان یارادیر.
دیل و تفکّور بیر-بیریندن آیری مؤوجود اولمور. اونلار وحدت تشکیل ائدیرلر. ای.دیسگئنه گؤره، "اونلارین (دیل و تفکّورون – م.م.) وحدتینی رسّاملا فیرچانین علاقه‌سینه بنزتمک اولار" . بئله کی، تفکّور ده رسّام کیمی عالمین اینیکاسینی وئریر، دیل (نیطق) ایسه شئیلرین عکسینی یارادان واسیطه - فیرچا رولونو اویناییر.
دیلله تفکّورون وحدتی، هر شئیدن اول، فیکرین بیلاواسیطه گئرچکلیگی اولماسیندادیر. لاکین وحدت تشکیل ائدن دیل و تفکّورو عئینی‌لشدیرمک اولماز. و.ز.پانفیلووون بو باره‌ده فیکری ماراق دوغورور. او یازیر: هم منطیقی قورولوشو، هم ده پسیخولوژی قانونا اویغونلوقلاری ایله عوموم‌بشری کاراکتئر داشییان تفکّور بیر-بیریندن تکجه فونئتیک باخیمدان دئییل، قرامماتیک قورولوشونا، دیل واحیدلری‌نین کاراکتئرینه و لئکسیک معنا سیستئمینه گؤره کسکین فرقلنن موختلیف تیپلی دیللرله ایفاده اولونور.... اگر دیلین تفکّوردن آسیلیلیغی مؤوجود اولسا ایدی، اوندا موعاصیر خالقلارین تفکّورلری‌نین منطیقی قورولوشونون عومومی‌لیگی موقابیلینده اونلارین دیللری ده عومومی قورولوشا مالیک اولمالی و سؤزون معناسی ساحه‌سینده فرق اولمامالیدیر" .
بورادان بئله بیر نتیجه چیخیر کی، اینسان تفکّورو عوموم‌بشری سجیییه‌یه مالیک اولدوغو حالدا، دیل میلّی خاراکتئر داشیییر. بونا گؤره ده موختلیف خالقلارین تفکّورونده عئینی شکیلده فورمالاشان مفهوم آیری-آیری دیللرده موختلیف سس کومپلئکسلری ایله ایفاده اولونور.
نتیجه اولاراق دئیک کی، دیلله تفکّورون وحدت تشکیل ائتمه‌سی دانیلمازدیر. دیل اولمادان اینسان تفکّورو مؤوجود اولوب، اینکیشاف ائده بیلمز. دیل فیکیر پروسئسی‌نین مادّی اساسیدیر. دیلله تفکّور بیر-بیری ایله علاقه‌لی شکیلده اینکیشاف ائدیر. دیلین اینکیشافی تفکّورون اینکیشافینا تاثیر ائتدیگی کیمی، تفکّورون ده اینکیشافی دیلین تکمیل‌لشمه‌سینه، سلیس‌لشمه‌سینه، جیلالانماسینا سبب اولور.
کؤچورن: عباس ائلچین
