+0 بگندیم
سیبیری تورکلری نین میفولوژیسینده آی، گونش و اولدوزلار
کؤچورن: عباس ائلچین
سیبیری بؤلگه‌سینده یاشایان تورک خالقلاری‌نین (توُوالار، آلتایلار، خاکاسلار، تئلئوُتلار، یاکوُتلار و.س.) میفولوژیسینده آی، گونش و اولدوزلارین یئری
تورک میفولوژیسینده گونش، اؤنجه‌لری داها بؤیوک بیر اؤنمه صاحیب ایدی. م.س. 763 ده اویغورلار "مانی" مذهبینی قبول ائدینجه، یاواش یاواش "آی" دا بؤیوک بیر اؤنم قازانماغا باشلامیشدی. بونونلا بیرلیکده بؤیوک هون دولتی زاما‌نیندا هم گونش، هم ده آیا، آیری آیری سایغی گؤستریلدیکدن سونرا، قوربانلار کسیلدیگینی ده بیلیریک. "تورکلرده گونش دوغونون، آی دا باتی‌نین سمبولو ایدیلر". طبیعی اولاراق زامان زامان، بوتون بو دوشونجه دوزنلری دئییشیگه اوغرامیشدی. مثلن، تئلئوُت تورکلرینه عایید بیر افسانه‌ده، "آی قوزئیین و گونش ده، گونئیین سمبولو ایدیلر". بو یؤنله‌مه، گؤیون ان اوست قاتیندا دوران "گؤی قارتالی"نین دوروشونا گؤره دوزله‌نیلمیشدی. سؤیلندیگینه گؤره، "بو قارتالین سول قانادی آیی، ساغ قانادی دا گونشی اؤرتوردو". بو دوروما گؤره قارتالین باشی‌نین دوغویا باخماسی گره‌کیردی. بو دوروش دا، تورک میفولوژیسینه اویغون بیر یؤنله‌مه ایدی. یئنه عئینی افسانه‌یه گؤره آی، قارانلیقلار و گئجه‌لر دییاری اولان قوزئیین؛ گونش ده آیدینلیغین حؤکم سوردوگو و گوندوزلر دییاری اولان گونئیین سمبولو ایدیلر.
فقط اسکی تورکلرده، "گونش دوغونون سمبولو ایدی". اونلارا گؤره گونئیین دوغدوغو یؤن، چوخ اؤنملی ایدی. اساسن یؤنلرین سؤیله‌نیشینده ایشله‌دیلن دئییملر ده همیشه گونشله ایلگیلی ایدی. مثلن "گون باتیشی" "گون دوغوشو" کیمی. گؤک‌تورکلر، یؤنلرینی تعیین ائدرکن، اوزلرینی دوغویا، یعنی گونشین دوغدوغو یؤنه دؤنردیلر. بونون اوچون ده دوغویا "ایلگرو" ،یعنی "ایلری" دئمیشدیلر. اوغوز دستا‌نیندا دا، صوبحه، دان آغیرماسینا و گون چیخماسینا بؤیوک بیر اؤنم وئریلمیشدی. "بوتون حیات، گون و گونشله باشلاییردی. گونش باتدیقدان سونرا ایسه، هر شی دوروردو". بئله بیر آنلاییش، آتلی تورکلر و ساواش دوزه‌‌نینده یاشایان قؤوملر اوچون، نورمال گؤرولمه‌لیدیر. آلتای بؤلگه‌سینده یاشایان تورک شامانلاری‌نین قاپیلاری دا، داییمن دوغویا آچیلیردی. حالبوکی نورمال اولاراق تورک خالقلاری، گونشی گؤره بیلمه‌لری اوچون، قاپیلارینی گونئی‌یه آچاردیلار. گؤرولور کی، دینی و معنوی بیر گؤره‌وی اولان شامان، بو عومومی قایدانی پوزور و اسکی دین دوزه‌‌نینه اویوردو. گره‌ک یاکوت تورکلرینده و گره‌کسه آلتای یارادیلیش دستانلاریندا، "جنّت ایله حیات آغاجی دا دوغو بؤلگه‌لرینده بولونوردولار".
تورکلرده گئنل اولاراق، "گونش-آنا" و "آی-آتا" دئییملری ایشله‌نیردی. بو سببله بوتون ناغیل و افسانه‌لرده، گونشین دیشی و آیین دا ارکک اولاراق رول اوینادیغینی گؤروروک.
یاکوت تورکلری، آی ایله گونشی ایکی آیریلماز قارداش کیمی قبول ائدیردیلر. اونلارا گؤره "گونش تانریسی" (کون-توْیوْن) داها اؤنملی ایدی. یاکوت افسانه‌لرینده، "آی ایله گونشین آرالاریندا دؤیوشمه دوشدوکلرینی ده گؤروروک. بؤیوک قهرمانلار و یاخشی اینسانلار، گئنل اولاراق آی ایله گونشین حیمایه‌سینده ایدیلر. پیس روحلار ایسه اونلارلا، سوره‌سیز اولاراق ساواش حالیندا ایدیلر. بو پیس روحلارین بعضن، گونشی قووالاییب یاخالادیقلاری دا اولوردو. گونش توتولماسی اولایی، بئله پیس روحلارین گونشی مغلوب ائدیب ده، اله گئچیردیکلری زامان میدانا گلیردی. یاکوتلار، آی و گونش بایرامینی دا ایلک باهاردا توتاردیلار".
آلتای تورکلرینه گؤره، "بؤیوک تانری اولگن، آی ایله گونشه توخونان بیر داغدا اوتوروردو. بعضی حئکایه‌لره گؤره ایسه تانری اولگن، آی ایله گونشین داها دا اؤته‌لرینده ایدی. اونون تختی، چوخ اوزاقلارداکی اولدوزلار اوزرینده قورولموشدو. اساسن، آی و گونشی یارادان دا، یئنه تانری اولگن ایدی. گونشین قیرینتیلاریندان میدانا گلمیش و اینسانلارا داییمن یاخشیلیق گتیرن بیر تانری دا وار ایدی. بو تانری‌نین آدی، "سوُیلا" ایدی. بو تانری اینسانلاری داییمن قورور و اونلارین گؤی آلتیندا راحات و دینجلیکده یاشامالارینی ساغلاردی.
اولدوزلار تورک قؤوملرینده داییمن اؤنملی بیر رول اوینامیشدیلار. اسکیدن بری دونیا‌نین تا‌نینمیش آت یئتیشدیرنلری و ساواشچیلاری اولان تورکلر، اولدوزلاردان بیر یاندان گونلوک حیاتلاریندا ایستیفاده ائدرکن، دیگر یاندان دا اونلار اوچون افسانه‌لر دوزموش و شئعیرلر یازمیشدیلار. یاخشی بیر اولدوز بیلگیسی، آتچی و ساواشچی بیر قؤوم اوچون، حیاتی بیر اؤنم داشیردی. آخینلار کروانلارین و سورولرین یولا چیخیشی، اوتلاغا گیدیش، یاتیش و قالخیش، همیشه اولدوزلارا گؤره ائدیلیردی. بو سببله، اولدوز بیلگیسی، تورکلر آراسیندا باشلیجا ایکی باخیمدان اؤنملی ساییلمیشدی:
1. واختی اؤیرنمه باخیمیندان، اولدوز بیلگیسی چوخ فایدالی ایدی. اؤزللیکله، یئنی بیر حیاتین باشلایاجاغی صوبحه یاخین ساعاتلاردا، بو قونودا ساغلام بیر بیلگی‌یه صاحیب اولما، تورک توپلومونا بؤیوک فایدالار ساغلاییردی.
2. اولدوز بیلگیسی ایله یؤنلری و یولو تاپما، آتلی و ساواشچی قؤوملر اوچون، ایهمال ائدیله‌مز بیر بیلگی ایدی.
گره‌ک واختی و گره‌کسه یولو تاپماق اوچون، یاخشی ایشله‌نن بئله بیلگیلر، بیر توپلوما بیرچوخ فایدالار ساغلاییردی. یئنه عئینی بیلگیلر، او توپلومون گؤزلرینی و دیقّتلرینی ده گؤیه چئویریردیلر. بو ایلگی، توپلومدا بیر یاندان ساغلام و چاشماز اولدوز بیلگیسی میدانا گتیریرکن؛ دیگر یاندان دا گؤیون و تانری‌نین بو دگیشمز دوزه‌نی اوچون اینسانلاردا حئیرانلیق اویاندیرماقدان گئری قالمیردی.
قایناق: دونیا دین‌لری
