میلّی کیملیک - میلّی و معنوی دَیرلر 

  مئهریبان قاسیمووا 

 BDU ایلاهیات فاکولته سی، ایلاهیات اوزره فلسفه دوکتورو

کؤچورن:عباس ائلچین 

   " کیملیک "  مسله‌سی مفهوم اولاراق اساسن ییرمینجی عصردن اعتیبارن پسیخو-آنالیتیکلر، سوسیولوق و ائلجه ده سوسیال پسیخولوقلار طرفیندن جیدی شکیلده موذاکیره ائدیلمگه باشلانمیشدیر. هر بیر ساحه  احاطه ائتدیگی پرینسیپلره گؤره کیملیک موذاکیره‌سینده ایشتیراک ائتمیش و  " کیملیک "  مفهومونا ایضاحلار گتیرمیشدیر. گئنیش معنادا کیملیک مفهومو، اینسانین منلیگینی، اؤز حیسلرینی و فیکیرلرینی ایفاده ائدیر. محض بو باخیمدان دا او، عئینی زاماندا  " منلیک "  و  " شخصیت "  معنالارینی دا احاطه ائدیر. دیگر طرفدن بورادا عاییدیت و منسوبیت حیسّی، عئینی داورانیشلارین گؤستریلمه‌سینی ایفاده ائدن معنالار دا واردیر. یعنی کیملیگی ایفاده ائدن عاییدیت حیسّینده مدنیته عایید اولان معنوی علاقه  واردیر. اینسانین تعلیم-تربییه‌سی، سوسیاللاشما پروسئسینده‌‌کی  ایجتیماعی موناسیبتلری بورا داخیلدیر. نتیجه اعتیباریله کیملیک - اینسانین اؤزونه‌مخصوص بیر خوصوصیتیدیر. 

    تدقیقاتچیلارا گؤره کیملیک مفهومونو ایضاح ائدرکن شخصیت، سوسیال خاراکتئر و سوسیال کیملیک مفهوملاری دیقته آلینمالیدیر. شخصیت- فردین حیاتا باخیش طرزینی فورمالاشدیران و تمل ماراق، هیجان، باجاریق و ایستعداددیر، عئینی زاماندا حیسّلرینی احاطه ائدن، موعین درجه ده تکرارلانان داورانیش شکیللری ایله بیرلیکده، اینسانین اطرافینداکیلارلا اولان موناسیبتینی موعینلشدیرن، اونو دیگرلریندن فرقلندیرن خاراکتئریستیک داورانیش، عادت، مودافیعه  مئخانیزمالاری و داورانیش شکیللری‌نین بوتونودور (عؤمر دمیر، موصطافا آجار، سوسیال بیلیملر سؤزلوگو، آنکارا، 1997، س. 134). شخصیت مفهومو اساسن پسیخولوژی باخیمدان اله آلینسا دا، اونون فورمالاشماسیندا سوسیال-مدنی دَیرلرین تاثیری اینکار ائدیلمزدیر. سوسیال خاراکتئر ایسه - اینسانین ایلک یاشلاریندان اعتیبارن سوسیاللاشما پروسئسینده بعضی دَیرلرین منیمسنمه‌سی ایله فورمالاشیر. عومومیتله خاراکتئر اخلاقلا علاقه‌لی اولدوغو اوچون سوسیاللاشما پروسئسیندن منیمسه‌نن اخلاقی دَیرلر فردین خاراکتئرینی فورمالاشدیریر (ذکی آرسلانتورک، تایفون آمان، سوسیولوژی، ایستانبول، 2008، س.162.). سوسیال-پسیخولوژی آنالیزه گؤره سوسیال خاراکتئر موثبت و منفی اولا بیلر، لاکین شخصیت ایسه بسیط و پیس اولا بیلمز. شخصیت خاراکتئردن فرقلی اولاراق هر زامان موثبت معناداکی دَیری ایفاده ائدیر. سوسیال کیملیک - دین، میلّیت، صینیف، جینسیت کیمی سوسیال کاتئقورییالارداکی خوصوصیتلری احاطه ائدیر. گئنیش معنادا دئسک، کیملیگین  " سوسیال "  اولماسی، فردین اؤزو باره سیندن وئرمیش اولدوغو سواللارا اطراف موحیط چرچیوه‌سینده جاواب آختارماسی ایله علاقه لیدیر. سوسیال کیملیک، منسوب اولدوغو مدنیتین فردده موعینلشمه‌سی و کونکرئت حال آلماسیدیر. چونکی کیملیک موعین بیر مدنیتله علاقه‌لیدیر. کیملیگین مئیدانا چیخماسیندا فردین یاشادیغی جمعیت و او جمعیتی درک ائتمه‌سی، حیسّ ائتمه‌سی چوخ موهیم اولماسی ایله بیرلیکده، طبیعی کی اونا تاثیر ائدن بیر چوخ دیگر فاکتورلار دا واردیر. فردین شخصیتینی، کیملیگینی مئیدانا گتیرن بو فاکتورلاردان دیل، دین، مدنیت قدر، تحصیل، عاییله، عادت-عنعنه ، ایقتیصادیات دا اهمیت کسب ائدیر. (مئهریبان قاسیمووا،  " سوسیولوگییادا کیملیک مفهومو " ، BDU ایلاهیات فاکولته‌سی‌نین علمی مجموعه سی، نو:08، سئنتیابر، باکی، 2007، س.80-81.) 

    بیر میلّت مفکوره‌سینده میلّی-معنوی دَیرلرین توپلوسو میلّی کیملیگی فورمالاشدیریر. نتیجه ده میلّی تفکّورون اورتایا چیخماسیندا اساس تاثیر ائدیجی عونصورلردن تاریخی و موعاصیر وطن دوشونجه‌سی ایله علاقه‌لی اولان دیل، دین، مدنیت، ائتنیک شوعور موهیم رول اویناییر. مثلا پاکیستانلی موتفکّیر م.ایقبالدان نومونه وئرسک، میلّی تفکّورده منسوبیت دویغوسو ایله وطن سئوگیسی یاخیندان علاقه‌لیدیر. چونکی فردین منسوبیت دویغوسونون اینکیشافیندا جوغرافی عاییدیت اساسدیر. بونون دینی آسپئکتی ده واردیر. بئله کی، ایقبال بو مؤوضودا وطنه خیانتین دینی اینانج باخیمیندان دا گوناه قازاناجاغینا دیقت چکمیشدیر. بو معنادا میلّی کیملیگین فورمالاشماسینا جیدی معنادا تاثیر گؤسترن میلّی تفکّورده دینی موتیولر اؤز عکسینی گؤستریر. چونکی میلّی تفکّورو دینی موتیولرسیز دوشونمک ایمکانسیزدیر. بو باخیمدان دا بیز، مدنیت عونصورونو دیندن کناردا اله آلا بیلمه‌ریک. (مئهریبان قاسیمووا،  " معنویات فلسفه‌ینده "بنلیک" و "اینسان": محمد اقبال و صلاح الدین خلیل اوو" ، اؤزنه، ªوبات، آدانا، تورکییه، 2012، س.112) 

  دین موعین معنادا بیر حیات طرزی فورمالاشدیردیغی اوچون اینسانین دونیایا گلدیگی آندان اعتیبارن حیاتی‌نین سونونا قدر آکتیودیر. یعنی اینسانین اینکیشاف مرحله‌لرینده، عاییله داخیلی موناسیبتلرده و فردین دیگر اینسانلارلا موناسیبتینده، سوسیال حادیثه‌لرده دینی تفکّورون تاثیری مؤوجوددور. بئله کی، میلّی مدنیتین اساس عونصورلردین حساب ائدیلن دین، مدنیتله قارشیلیقلی تاثیرلنمه ایچینده‌دیر. دینین مدنیته تاثیر ائدیجی گوجو اولسا دا، مدنیتدن ده تاثیرلنبیلیر. مثلا ایسلام دینی ده مؤوجود اولدوغو مدنیتلرده دینین تمل پرینسیپلرینه ضید اولمایان عونصورولری قبول ائدیب، زنگینلشدیره بیلیر. عئینی زاماندا دا، عئینی دینه منسوب اولان میلّتلرین دینی دوشونجه‌لری، میلّتلرین مدنیت فرقینه گؤره، بعضی موختلیفلیکلر نوماییش ائتدیره بیلر. مدنیتین بعضی موتفکّیرلره گؤره مادّی و معنوی عونصورلر باخیمیندان ایکی شکیلده (مدنیت و سیویلیزاسییا) (گئنیش معلومات اوچون باخ: اونوئر گونای، دین سوسیولوژیسی، ایستانبول، 2003، ص.27-28؛ Allan G.Johnson, The Blackwell Dictionary of Sociology, USA, 1997, s.68س/) اله آلینماسی دا موعین معنادا میلّیلیک ایله علاقه‌لیدیر. مدنیت میلّتین دیل، دین، اخلاق، حوقوق، ایقتیصادی حیات و بوتونلوکده ایجتیماعی شوعورونو احاطه ائتدیگی حالدا، سیویلیزاسییا ایسه عئینی اینکیشاف سویییه‌سینده اولان بیر چوخ میلّتلرین ایجتیماعی حیاتی‌نین موشترک بوتونلوگونو تمثیل ائدیر. لاکین بورادا مدنیت دَییشمه‌سی حادیثه‌سیندن ده بحث ائتمک لازیمدیر کی، بو حقیقتن ده چوخ کومپلئکس بیر حادیثه دیر. چونکی مدنیت دییشمه‌سی، مدنیتده مئیدانا گلن دییشمه‌لردیر، یعنی، اولکی عونصورلرین و یا داها اول قبول ائدیلن دوشونجه‌لرین یئنی مسله‌لرله علاقه‌لندیریله بیلینمه‌مه‌سی، احتییاجلاری تأمین ائده بیلمه‌مه‌سی حاللاریندا یئنی یوللارین منیمسنمه‌سیدیر. بئله اولدوغو حالدا مدنیتده مئیدانا گلن بو دییشمه‌لر، هم دیلده، هم ده دینی اینانجدا، اخلاق و عادت-عنعنه لرده ده اؤزونو گؤستره‌جکدیر. چونکی مدنیت بو عونصورلرین بوتونونو احاطه ائدیر. قئید ائتمک لازیمدیر کی، مدنیتین هر بیر عونصورونون عنعنه‌وی‌‌لیک خاراکتئری ده محض زامانلا فورمالاشمیشدیر. یعنی بو گون بیزیم مدنیتیمیزده مؤوجود اولمایان هر هانسی بیر عونصور، اگر ایمکان تأمین ائدیلرسه، زامانلا تکرارلانما نتیجه‌سینده عنعنه‌وی خاراکتئر قازانا بیلر. بونو ایستر میلّی ایسترسه ده دینی دَیرلرده ائتمک مومکوندور. مثلا دینی دَیرلریمیزده مؤوجود اولمایان غئیری-عنعنه‌وی دوشونجه‌لره ایمکان تانینارسا، زامانلا عنعنه‌وی خاراکتئر آلیب، دینی دَیرلر سیلسیله‌سینه گیره بیلر. 

    بو گون قلوباللاشما پروسئسی‌نین موثبت و منفی خوصوصیتلریندن بحث ائدرکن، میلّتلراراسی موناسیبتده میلّی کیملیکلرین مؤوقئعیی دیقت مرکزینده دیر. بئله کی، میلّی کیملیگینه صاحیب جیخماق هر بیر میلّتین ان آزیندان مؤوجودیت حاقیدیر. م.ایقبالین فلسفی دوشونجه‌سی ایله دئسک، میلّی منلیکلرینه صاحیب چیخمایان میلّتلر تاریخدن سیلینمگه محکومدورلار (محمد ایقبال، ایسلامی بئنلیگین ایچ یوزو، چئو: عالی یوکسئل، آنکارا، 2007، ص.31-39). بورادا دیل، مدنیت، عادت-عنعنه  قدر اهمیت کسب ائدن دیگر عونصور ده دیندیر. مثلا اون دوققوزنجو عصرین سونو ییرمیینجی عصرین اوللرینده آذربایجانداکی میلّی تفکّورون اساسیندا جمعیتین میلّتلشمه پروسئسینی یئکونلاشدیرماق اوچون دینی و میلّی عونصورلرین بیرلیکده دیقته آلیندیغی گؤرولمکده دیر. بونو ان گؤزل ایفاده ایله میلّتین بایراغیندا گؤرمک مومکوندور. دیگر طرفدن 1980-جی ایللرین سونلاریندا آذربایجاندا باش وئرن سیاسی حادیثه لر جمعیتده بیرلیک شوعورونو  " اؤزه قاییدیش "  شکلینده اورتایا چیخارمیشدیر.  " اؤزه قاییدیش "  دوشونجه سی میلّتین وارلیق شوعورونون اؤزونو تشکیل ائدیر. چونکی میلّتین کئچمیشینه صاحیب چیخماسی و بو شکیلده میلّی-معنوی دَیرلرینی قوروماسی اوندا بیرلیک-برابرلیک شوعورونون دا مؤحکملنمه‌سینی تأمین ائدیر. عکس حالدا میلّی کیملیک بؤحرانین طبیعی نتیجه‌سی اولاراق، میلّتین باشقالاشماسی (ائلیناسیون) حادیثه‌سی مئیدانا گلیر. موعاصیر موستقیل آذربایجاندا دا هم دؤولتچیلیگین مؤحکملنمه‌‌سی هم ده ایجتیماعی بیرلیک و برابرلیگین تأمین ائدیلمه‌سی سییاستینده میلّی-معنوی دَیرلری دیقته آلاراق، اؤزه قاییدیش شکلینده میلّی کیملیک دوشونجه‌سینی اورتایا قویماق واجیبدیر. میلّی تفکّورو میلّی دؤولتدن آیری گؤرمه‌‌ین، میلّی‌لیکله عوموم‌‌بشری‌‌لیگین وحدتی دوشونجه‌‌سینه دیقت چکن اولو اؤندر حئیدر علی‌یئوین ایفاده سی ایله دئسک، قلوباللاشما پروسئسی‌نین وئردیگی ایمکانلاردان ایستیفاده ائده‌رک، یعنی صاحیب اولدوغوموز میلّی دیرلری قارشیلیقلی موناسیبتلرده باشقا میلّتلره آشیلاماق بیر میلّت اولاراق بیزیم اوچون واجیب مسله دیر (صلاح الدین خلیلوو، معنویات فلسفه سی، باکی، 2007، س.391.). 

  نتیجه و تکلیف: 

  موستقیل آذربایجان جمعیتی‌نین میلّی و دینی کیملیگی‌نین یئنیدن اویانماسی ایله بیرلیکده موعاصیرلشمه و قلوباللاشما پروسئسینده یئنی پروبلئملرله اوزلشمه‌سی، یئنی حل یوللاری‌نین اورتایا قویولماسینی واجیب قیلیر. بورادا اساسن آشاغیداکی خوصوصیتلره دیقت ائتمک لازیمدیر: 

  - میلّی تفکّورون فورمالاشماسیندا  " اؤزه قاییدیش "  پرینسیپینی دیقته آلماق؛ (میلّی تاریخین یئنیدن اؤیره‌نیلمه‌سی). 

  - میلّی-معنوی دَیرلرده وحدت؛ (دینی و میلّی عونصورلرین بوتونلوگونو تشکیل ائتمک، یعنی میلّتین دینی عنعنه‌وی دوشونجه‌سینه اویغون اولان عونصورلری اورتایا چیخارتماق). 

  - میلّی کیملیک دوشونجه‌سینه ایستیقامت‌وئریجی طرفلرده ضیالیلارین تجروبه‌لریندن ایستیفاده ائتمک؛ (میلّی کیملیک مؤوضوسوندا علمی کونفئرانسلار، پانئللر تشکیل ائتمکله میلّی کیملیک مودئلینی تأمین ائتمک). 

  - میلّی دؤولتچیلیگین میلّی تحصیل ستروکتورونا خوصوصی اهمیت وئرمک؛ (تحصیلده میلّی کیملیک فاکتورونو دیقته آلاراق، میلّی-معنوی دَیرلری آشیلاماق، اورتا مکتبلرده دینی تحصیله خوصوصی اهمیت وئرمک). 

  - کوتلوی اینفورماسییا واسیطه‌لریندن ایستیفاده ائده‌رک، جمعیتین میلّی-معنوی دَیرلرینی گؤز اؤنونه سرگیله‌مک، ایجتیماعی معاریفلنمه؛ (میلّی روحدا تئلئویزییا پروقراملارینی تشکیل ائتمک، اوشاقلار اوچون میلّی-معنوی دیرلری عکس ائتدیرن پروقراملار، چیزگی فیلملری نوماییش ائتدیرمک، دیگر مطبوعات واسیطه‌لرینده ده میلّی-معنوی دَیرلری دیقته آلماق). 

  - موعاصیرلشمه و قلوباللاشما پروسئسی‌نین موثبت تاثیرلرینی قبول ائتمکله، دیگر میلّتلرین و دؤولتلرین پوزیتیو کئیفیتلریندن ده ایستیفاده ائتمک؛ (تحصیلده، ایقتیصادیاتدا و سوسیال سیستئمین دیگر ستروکتورلاریندا میلّی و معنوی دیرلره ضید اولمایان عونصورلرین ایستیفاده‌سی). 

  ادبییات 

  1. عؤمر دمیر، موصطافا آجار، سوسیال بیلیملر سؤزلوگو، آنکارا، 1997 

  2. ذکی آرسلانتورک، تایفون آمان، سوسیولوژی، ایستانبول، 2008 

  3. مئهریبان قاسیمووا،  " سوسیولوگییادا کیملیک مفهومو " ، BDU ایلاهیات فاکولته‌سی‌نین علمی مجموعه‌سی، نو:08، سئنتیابر، باکی، 2007 

  4. مئهریبان قاسیمووا،  " معنویات فلسفه‌ینده "بنلیک" و "اینسان": محمد اقبال و صلاح الدین خلیل اوو" ، اؤزنه، ªوبات، آدانا، تورکییه، 2012، ص.112)

  5. اونوئر گونای، دین سوسیولوژیسی، ایستانبول، 2003 

  6. Allan G.Johnson, The Blackwell Dictionary of Sociology, USA, 1997

  7.  محمد ایقبال، ایسلامی بنلیگین ایچ یوزو ، چئو: عالی یوکسئل، آنکارا، 2007 

  8. صلاح الدین خلیلوو، معنویات فلسفه سی، باکی، 2007