+0 بگندیم
تورکمن ادبییاتی؛ نورمحمّد عندلیب (1740-1660)
نورمحمّد عندلیب زنگین تورکمن ادبیاتی‌نین ان گؤرکملی نومایندلریندن بیری، اؤزوندن سونرا گلن بوتون تورکمن شاعیرلری‌نین موعلّیمی و اوستادیدیر. آزادی، شاه‌بنده، مخدومقولو، شئیدایی، مغروبی، قاییبی، طالیبی، قورد اوغلو، کمینه، سئیدنظر صئیدی، ذلیلی، سئیدوللا صئیدی، زینهاری، موللا نفس، عاشیقی، کاتیبی، مؤحتاجی، میسکین قیلینج، بالقیزیل کیمی تانینمیش سؤز اوستالاری اونون آردیجیللاری و شاگیردلریدیر.
عندلیبین تورکمن ادبیاتی قارشیسینداکی خیدمتلری سون درج بؤیوکدور. هر شئیدن اول او، موعاصیر تورکمن ادبییّاتی‌نین و ادبی یازی دیلی‌نین بانیسیدیر. اوندان اول یاشاییب-یارادان تورکمن شاعیرلریندن بایرام خان و وفایی اؤز اثرلرینی همین دؤورده بوتون اورتا آسییادا گئنیش یاییلان و اساسن مدرسه تحصیلی گؤرموش آداملارین ایشلتدیگی ادبی چاغاتای تورکجه‌سی ایله قلمه آلمیشلار. عندلیب ایسه اثرلرینی اوشاقلیقدان بری سئوه-سئوه دینلدیگی میلّی-محلّی داستانلارین تاثیری آلتیندا شیرین تورکمن دیلینده یازماقلا بیر ایلکی گئرچکلشدیرمیشدیر. شاعیرین ایکینجی بؤیوک خیدمتی تورکمن ادبییّاتینی مؤوضو و ژانر باخیمیندان زنگینلشدیرمه‌سیدیر. اصلینده، او، رئالیست تورکمن پوئزییاسی‌نین ایلک روشئیملرینی قویموش، مخدومقولو ایسه اونو زیروه‌یه قالدیرمیشدیر. میلّی ادبییّاتدا ایلک پوئمانین، ایلک داستانین مولّیفی ده عندلیبدیر. نهایت، او، تورکمن ادبییّاتیندا ایلک ترجومچیلردن بیریدیر.
نورمحمّد عندلیبین حیاتی حاقیندا الده دقیق معلومات یوخدور. سون دؤورلرده آپاریلان تدقیقاتلار نتیجه‌سینده اونون 1660-جی ایلده داش‌اوغوز ویلایتی‌نین ایلانلی بؤلگه‌سی‌نین قارامازی کندینده آنادان اولدوغو تثبیت ائدیلمیشدیر. شاعیر 1740-جی ایلده 80 یاشیندا وفات ائتمیشدیر.
عندلیب آمانسیز بیر خسته‌لیگه توتولدوغو اوچون تبدیلی-ایقلیم مقصدیله اؤزبکلر آراسینا کؤچموش، اورگنجده، اساسن ده خیوده یاشامیشدیر. او، «ریساله‌یی-نسیمی» پوئماسینین گیریش قیسمینده حیاتی، دوغولدوغو و یاشادیغی یئر، هابئله تخلّوصو حاقیندا کیچیک بیلگیلر وئرمیشدیر:
آدیم ایدی نورمحمّد غریب،
سؤزده تخلوصوم ایدی عندلیب.
شهریمیز اورگنج - ویلایت ایدی،
خانیمیز شیرقازی حیمایت ایدی.
اصلی-مکانیم کی قارامازیدیر،
آدمی عیشرتده قیشی-یازیدیر.
بیل کی، قارامازی بیزیم جاییمیز،
ذیکری-خودا عشق ایله دیلخاهیمیز...
بارچا خلاییق ایچینده بد ایشیم،
یئتدی اللی بئشه منیم بو یاشیم.
شاعیر اؤز اثرلرینی عندلیب تخلوصو ایله یازمیشدیر. روایته گؤره، او، گنجلیگینده گول آدلی بیر قیزی سئومیش، اونا نیسبت اولسون دئیه اؤزونه عندلیب، یعنی «بولبول» تخلوصونو سئچمیشدیر. آدی‌نین ترکیبینده کی غریب سؤزو ایسه دوغما وطندن، ائل-اوبادان اوزاقدا یاشاماسینا ایشاره دیر. شئعیرلرینده اؤزونو عندلیبی-بینوا، عندلیبی-زار، عندلیبی-بلاکئش آدلاندیرماسی حیاتینین مشققت ایچینده کئچدیگینی گؤستریر:
گاهی خراباتدا ایشیم، گاه فغان،
کولبئیی-احزان ایدی گاهی مکان.
شاعیرین تحصیلی، شخصی حیاتی حاقیندا یازیلی منبعلرده ائله بیر جیدی معلومات یوخدور. آنجاق اثرلریندن آنلاشیلدیغینا گؤره، او چوخ موکمّل تحصیل آلمیش، شرق پوئزییاسینی، اونون بدیعی ایفاده واسیطه لرینی دریندن منیمسه‌میش، عرب، فارس، تاجیک دیللرینی ده یاخشی اؤیرنمیشدیر. شاعیرین «شاهنامه»نی ترجومه ائتمه‌سی باره ده بعضی مأخذلرده بیلگی وئریلیر. تأسوف کی، بو ترجومه ایندییه‌دک تاپیلمامیشدیر. عندلیبین بیر سیرا شاعیرلرین اثرلرینه نظیره یازماسی اونو گؤستریر کی، او، کلاسیک شرق شئعیرینی جیدی موطالیعه ائتمیش، سؤز صنعتینین بوتون اینجه‌لیکلرینه یییه‌لنمیشدیر.
عندلیبین زنگین پوئتیک ایرثی‌نین چوخ آز قیسمی بیزه گلیب چاتمیشدیر. حاضیردا الیمیزده اونون سککیز غزلی، بیر نئچه موربّعسی، موخمّسی و موسدّسی، بعضی باشقا شئعیرلری وار. بونلار سایجا آز اولسالار دا، ژانر و مضمونجا چوخ الوان، بدیعی جهتدن ایسه چوخ موکمّل اثرلردیر. عندلیب صنعتینه درین احتیرام بسله‌دیگی نوایی‌نین اون یئددی، فوضولی‌نین ایکی، وفایی، عوبئیدی، حبیب و جامی‌نین بیرر غزلینه تخمیس، نوایی‌نین بیر غزلینه تسمین، مشربین بیر غزلینه و بیر موربعسینه تضمین یازمیشدیر. اونون قلمه آلدیغی تضمین، تخمیس و تسمینلر ان یوکسک پوئتیک سوییّه‌ده‌دیر، اوریژیناللاریندان اصلا گئری قالمیر. بو، عندلیبین پارلاق ایستعدادیندان خبر وئریر.
اونون صنعتینه حؤرمت علامتی اولاراق اؤزبک شاعیرلری موخلیص و مونیس ده هره‌سی عندلیبین بیر غزلینه تخمیس یازمیشلار. بئللیکله، عندلیب اورتا آسییادا نظیره‌چی‌لیگین، دولاییسی ایله، ادبی علاقه‌لرین اینکیشافیندا موهوم رول اوینامیشدیر. او، مشهور فارس شاعیری جامی‌نین اون بیر غزلینی تورکمن دیلینه عئینی ایلهاملا ترجومه ائتمیشدیر.
بؤیوک صنعتکار یازدیغی پوئمالارلا اؤزوندن سونراکی شاعیرلره ده نومونه اولموشدور. اونون «ریساله‌یی-نسیمی»، «اوغوزنامه»، «سعد وقّاص» و «قیصّه‌یی-فیرعون» آدلی دؤرد پوئماسی وار.
عندلیبین «اوغوزنامه»سی دیگر اوغوزنامه‌لرله مضمون اعئتیباریله عومومن سسلشه، اکثر مقاملاردا اوست-اوسته دوشسه ده، بیر سیرا فرقلر ده موشاهیده ائدیلیر، یعنی بورادا شاعیرین اوریژینال دست-خطی، بدیی اوسلوبو و تحکییه‌سی اؤزونو گؤستریر. عندلیبده اوغوز خانین تورک جاهان حاکیمیتی اوغروندا موباریزه‌سی داها ییغجام، داها فرقلی ائپیزودلارلا تصویر ائدیلیر. حتّی عئینی دئتاللاردا بئله بعضی فرقلر گؤرمک مومکوندور. اوغوز خانین اؤلومونه شاعیرین مرثییه سی اونون ان اوریژینال طرفیدیر.
عندلیب «ریساله‌یی-نسیمی» پوئماسیندا مشهور شاعیر عیمادالدین نسیمی‌نین پارلاق اوبرازینی یاراتمیشدیر. «سعد وقّاص» و «قیصه‌یی-فیرعون» آدلی پوئمالار دینی سجییّه‌لی اثرلردیر. سد وقّاص مشهور ایسلام سرکرده‌سی و دؤولت خادیمی، اؤز سخاوتی و خئییرخاهلیغی ایله افسانوی شؤهرت قازانمیش تاریخی شخصیتدیر. پوئمادا اونون مردلیگی و جومردلیگی، بو یولدا حتّی اوغلونو قوربان وئرمه‌سی تصویر اولونور. « قیصه‌یی-فیرعون » ایسه یهودی پئیغمبری موسانین دوغولماسی و ظولمکار میصیر فیرعونونو دئویرمه‌‌سی حاقیندادیر.
عندلیب تورکمن ادبیاتیندا ایلک دفعه اولاراق داستانلاری، روایتلری، خالق حئکایه‌لرینی نظمه چکمیش، اونلاری ادبی جهتدن جیلالامیش، سوژئت خطّینه ال گزدیرمیش، شئعیرلرینی یئنیدن ایشله‌میشدیر. بونلار «لئیلی و مجنون»، «یوسیف و زولئیخا»، «بابا رؤوشن» و «زئینال عرب» داستانلاریدیر. باشقا بیر معلوماتا گؤره، «میرزه همدم» داستانی دا اونا مخصوصدور.
بو داستانلاردان ایکیسی، داها دوغروسو، «لئیلی و مجنون»لا «یوسیف و زولئیخا» عئینن آذربایجان وئرسییاسی ایله سسلشیر و بیزه معلوم اولان مضموندادیر. شاعیرین دینی-منقیبه‌وی سجیییه داشییان «بابا رؤوشن» و «زئینال عرب» داستانلاری ایسه بیزده بیلینمیر و آشیقلاریمیزین داستان رئپئرتواریندا یوخدور. شاعیرین داستانلاری‌نین هامیسی سوژئت و صنعتکارلیق باخیمیندان چوخ موکمّل، شئعیرلری ایسه چوخ گؤزلدیر.
2011-جی ایل عندلیبین 350 ایللیک یوبیلئیی ایلیدیر. بو موناسیبتله تورکمنیستانین موختلیف شهرلرینده بیر سیرا یوبیلئی تدبیرلری، طنطنه لی مراسیملر کئچیریلیر. 10-12 مارت تاریخلرینده ایسه شاعیرین وطنی داش‌اوغوزدا تورکمنیستان عئلملر آکادئمییاسی‌نین و داش‌اوغوز ویلایت ایجرا حاکیمیتینین بیرگه امکداشلیغی ایله عندلیبه حصر اولونان بئین‌الخالق علمی کونفرانس تشکیل ائدیلدی. بیز بو یوبیلئیه تؤهفه اولاراق نورمحمّد عندلیبین «شئعیرلر، پوئمالار، داستانلار» (باکی، 2011، 292 ص.) آدلی کیتابینی آذربایجان دیلینده نشره حاضیرلادیق. شاعیرین بورادا وئریلن شئعیرلری همین کیتابدان آلینمیشدیر.
خندان-خندان
گلدی اول سروی-سخی ناز ایله خندان-خندان،
آلدی کؤنلومو نوازیش بیله چندان-چندان.
شوکرولیللاه کی، گؤزوم دوشدو گونش تک اوزونه،
مونتظیر اولموش ایدیم یولوندا چندان-چندان.
جیسمیمه سالماق اوچون عیشوه بیله تاب اوزه تاب،
سونبولون گول اوزونه ائیله‌دی پیچان-پیچان.
قالدیلار سئیر قیلاردا اوزو-لعلی-لبینه
گول باخیب، قؤنچه آچیب آغزینی حئیران-حئیران.
عندلیبا، قیلا وئر وصل گونونون شوکرون،
قالمازسان سن یئنه هیجرانیندا نالان-نالان.
نه بلا خوب
ائی رشکی-پری، مئهری-جامالین نه بلا خوب،
وئی نیلوفری تک قوشا خالین نه بلا خوب.
فیکرینده اولوب، گؤزلریمه جیلوه نومایان
هر ساعت و هر لحظه خیالین نه بلا خوب.
لعلین غمیندن دیشلادی خیضیر آبی-حیاتین،
کؤوثر سویو تک صافی-زولالین نه بلا خوب.
ائی حوری، اوزونون بیری آی، بیریسی گون تک،
بو آی و گونش اوزره هیلالین نه بلا خوب.
باشدان آیاغیندیر آچیلان گولشنی-خوبو،
سر تا بئقدم تازه نیهالین نه بلا خوب.
اؤلدورسه گؤزون، ایکی لبین لئیک وئریر جان،
جانبخش‌لیگین خوبی-قیتالین نه بلا خوب.
باخسا اوزونه، عندلیبه هئچ عجب اولماز،
فیرقت‌زده اولانا ووصالین نه بلا خوب.
خورامان قامتی نازیک
خورامان قامتی نازیک، نیهالی-سروی-آزادی،
گولندامی-ملایک، صورتی-رشکی-پریزادی.
ووصالی-بزمینده عوشاقلارینی کامییاب ائیلر،
و لیکن ائیله‌مز هرگیز منی-آزاده‌نی یادی.
سؤندوردوم عاریضی-هیجرانیندا آی و گونش شمعین،
چکیب بیر آه مونلوق ائیله‌دیم یئر-گؤیو بربادی.
چکیب موژگنیندن خنجر، سوروب مئیدان آرا آشکار،
تنیم ریش ائتدی اول کافیر، عجب بی‌رحمی-جللادی.
هیلالی ابرو موصفّا چو نازیک طبعی-شیرین گوی،
پری طلعت، سمن نوکهت، لبی قند، اؤزو قنّادی.
نولار، کؤیونده خارا منه اولسا تیکان بستر،
قیلارام حسرت اودونا یانیب، هر گئجه فریادی.
اوزی-قددی-سمنسه کاکیلی‌نین صدقه‌سی ائیلر،
گولی-سونبول بیله سروی-چمنی قیلدی آزادی.
آیاغینا دوشوب، باشیندان چئوریلسم عجب اولماز،
نوازیشلر قیلیب، قیلمیش پوزوق کؤنلومو آبادی.
زخی کاغیل، زخی قامت، زخی بیر عیشوه جادو گؤز،
زخی خالی، زخی قب-قب، زخی حوسنی-خودادی.
جامالی نقشی چین-صورتگری سالدی تخیییره،
کی حئیران قالدی، فانی رشک اودونا یاندی بیزادی.
نسیمی-ایسم هر بئیت ایبتیداسیندان گلیر، امما
گرکدیر عندلیبه آد چیخارماقلیقدا اوستادی.
اولدو عندلیب
داش آرا ائیلر وطن، داشباغا اولدو عندلیب،
تورپاغا باغرین باسیب قورباغا اولدو عندلیب.
اولماسا قورباغا، داشباغا اول نصبی-یامان،
نه اوچون بیر اؤیده دایم یئککه اولدو عندلیب.
بی‌قناعت‌لیک توتوب عضاسیندان بال و پرین،
بو عوقوبت بیرله تیککه-تیککه اولدو عندلیب.
دوست اولانلار ائشیتسه لر سویوقدان اؤلمگینی،
گولوشوب سؤیلرلر، اؤلسه خکده اولدو عندلیب.
اولسا قیش، اورموش قوواغا، یاز اولسا یازیلار،
گه بایقوش اولدو، گهی چککه اولدو عندلیب.
آچدی
باهار اَییامی گؤزدن قؤنچه لر گولشنده خاب آچدی،
صبا مشّاط‌ه‌سی سونبولون زولفون یایدی، تاب آچدی.
گؤروب سرگشته احوالینی بزمی-بوستان ایچره،
تبسّوملر ایلن بولبوله گوللر لعلی-ناب آچدی.
دوداغین گول قؤنچه سی گوللر دمه-دم بولبولون سسلر،
حرمی-گولشن ایچره سبز سوفره دن کیتاب آچدی.
تقدیمی-بولبوله زرّین پییاله بیرله گولشنده،
دییمنلر نستران لبه-لب گولی-شراب آچدی.
خلیل کیمی اؤزونو آتشی-عشق ایچره اوران چون،
بیلین، حق رؤوضه‌یی-گولزاریندان بولبوله باب آچدی.
دبیستانی-چمنده طیفل سایاق عندلیبی-زار،
کی بیسمیللاه اوخوبان ائلده حمرادان کیتاب آچدی.
یئتسه
نه خوش گوندور، موصاحیبلر، کیشی جانانینا یئتسه،
گؤروب دورلو ملامتلر، آخیر دیلدارینا یئتسه.
چکیب رنجی-مشقّتلر، کی عشق یولوندا آفتلر،
گؤروب یوز مین علامتلر، کؤنول ارمانینا یئتسه.
فلک اورسا اونا شبخون، ییخیلسا باشینا گردون،
گؤروب یوز درد و غم افزون، یئنه درمانینا یئتسه.
دیل و جانیم خاراب اولسا، یولوندا مین عذاب اولسا،
یانیب باغریم کاباب اولسا، نه ارمان جانینا یئتسه.
ملک سیما، قددی زیبا، گؤزو آهو، اوزو حمرا،
اولوب چون عندلیب شئیدا، گولی-خندانینا یئتسه.
اولموشام
بیر پریوش نازنین یارا گیریفتار اولموشام،
قان اودوب هیجرینده، وصلی-یار اوچون زار اولموشام.
من اؤزومدن، دوستلاریم، سانما، خبردار اولموشام،
بو جودالیق دردیندن دیوانه کردار اولموشام،
حسرتی-اندوه ایله روسوایی-بازار اولموشام.
یوز موعالیج باخسا، آیریلماز تنیم بیماردان،
چکمیشم یوز دردی الس بزمینده بیر یاردان،
دم به دم اؤلمه‌یه یئتجک دیل آچیب ناچاردان،
شیکوه قیلما، ائی دیلا، بو چرخی-کجرفتاردان،
قیسمتی-روزی-ازل ایلن گیریفتار اولموشام.
شمعوش باشدان چیخار هر گئجه شؤوقی-ایشتییاق،
درد ایله بیر آهی-دیل چکسم یانار هفتوم رواق،
دور ائدیبدیر یوسیفیم یاقوب تک مندن ایراق،
ائی یارانلار، عئیب قیلمان ائیلسم سوزی-فراق،
دوستا زار و عدولار الینده خار اولموشام.
عسگری-درد و بلا بیرله دولا ........ میر،
بی‌ابا مئیدان آرا سورن سمندینی گلیر.
من کیمی جیسمینه هر یاندان دییب مین زخمی-تیر،
وارمیدیر عالم آرا غم الینده اولان یئسیر؟
جامی-غمدن ایچه لی صؤحبته خومار اولموشام.
باسدی مجنونو شاهی-غم لشکری-انبوه ایله،
اولدو شیرین هیجرینده فرهاد آرا بیر کوه ایله،
دان دئییل کئچسه اوممیدی-عؤمرو آه-اوه ایله،
اؤتدو دونیادان یارانلار جومله پور اندوه ایله
محزون سؤیلر عندلیب، اؤزگه گولزار اولموشام.
سئویرم
ائی شاهی-نازیک طبیعت، گول اوزونو سئویرم،
ائی قمر اوزلو، شکر-شیرین سؤزونو سئویرم،
خوش قلم اول ایکی قاشی-قوندوزونو سئویرم،
عیشوه -ناز ایلن باخان نرگیز گؤزونو سئویرم،
هم اوزونو، هم گؤزونو، هم اؤزونو سئویرم.
بو نه دؤولتدیر کی، دیدارین تاماشا ائیله‌سم،
سانکی اول حضرتی-یوسیفی سؤودا ائیله‌سم،
آی اوزون گؤردوم، اؤزومو مستی-شئیدا ائیله‌سم،
عشقینی، ائی نؤوباهاریم، کؤنلومه جا ائیله‌سم،
هم باشینی، هم دیشینی، هم قاشینی سئویرم.
تختی-دونیانی گزیب، سن تک نیگاری گؤرمه دیم،
سن کیمی صاحیب-لطافت گولوزاری گؤرمه دیم،
سن کیمی نازیک بدن چئشمی-خوماری گؤرمه دیم،
دیلروبالار ایچره سن تک شهرییاری گؤرمه دیم،
هم بئلینی، هم الینی، هم دیلینی سئویرم.
اویغودا گؤردویوم اول شاهی-جاهانیم سنمیسن؟
عاغلی-هوشوم آلان اول قاشی کامانیم سنمیسن؟
کؤنلوم ایچره جای اولان مئهریبانیم سنمیسن؟
قامتی-طوبادان آرتیق شیرین زبانیم سنمیسن؟
هم دیلینی، هم لبینی، هم بالینی سئویرم.
بو موخمّسی سنین وصفین ایلن قیلدیم بیان،
عقلی-هوش یئتمز سنین وصلینه، ائی نازیک خورام،
وصفینی دئسه‌م توکنمز تا بو دم یؤوم اول-قییام،
من غریب جانیم فدا قیلسام، سنه اولوب قولام،
هم بویونو، هم اویونو، هم هویونو سئویرم.
شوکر آللاها، سن کیمی بیر مه‌لیقایا یئتمیشم،
چون کامالی آفیتاب، قاشی قارایا یئتمیشم،
عندلیب بینوادیر، من کی، نوایا یئتمیشم،
بو نه دؤولتدیر کی، سن تک پادیشاها یئتمیشم،
هم بویونو، هم اویونو، هم هویونو سئویرم.
دیلبر
قوربان اولوم گول اوزه، بادام قاباغا، دیلبر،
گؤرجک منی ال آتدی غمزه‌ن بیچاغا، دیلبر،
لعلین مئیین ایچمه دن دوشدوم آیاغا، دیلبر،
اولار نه جوره حالیم یئتجک دوایا، دیلبر،
قتلیم گنشین ائیلر زولفون قولاغا، دیلبر.
عؤمور بویو قاپیندا، ائی ماه، شمع تک یانارام،
چیخسان سن خورام ائدیب، باشینا دولانارام،
خالی-تباغین بیرله کؤیونه من دالارام،
گنجی-ووصالین ایستر، چون مار تک توولانارام،
رحم ائیله گؤزلریمده قانلی بولاغا، دیلبر.
شرح ائیله‌سم توکنمز هم دم صیفتی-حوسنون،
باغ ایچره گول قیزاردی آلجاق براتی-حوسنون،
اغیارا همدم اولموش چوخ ایلتیفاتی-حوسنون،
ائی شاه، من گدایا وئرمز ذکاتی حوسنون،
بیر گؤرسه دیب اؤزونو چکدین قیراغا، دیلبر.
باخیشی‌نین آرزوسو قیلدی قددیم خمینده،
حالیم کیمی پریشان اولدو تنیم جبرینده،
قانلار اودار همیشه کؤنلوم لبین غمینده،
خالینا رام اولدوم گؤرجک منی-رمیده،
جانلار قوشونو زولفون سالدی دوزاغا، دیلبر.
شؤوقونده، ائی پریوش، دیوانه دیر بو جانیم،
هر نه گوناه قیلسان سن، جورمانه دیر بو جانیم،
من خسته بینوادان بیگانه دیر بو جانیم،
وصل آخشامینی تاپان افسانه دیر بو جانیم،
شمعی-جمالینه باخ، باخما چیراغا، دیلبر.
گول تک اوزون غمینده یوخ منده صبرو طاقت،
روزی-شب فراغیندان تاپماز زامانی راهت،
سن اولمایان زامانی قیلماز کؤنول فراغت،
جنّت سنین ووصالین، هیجرین دورور قییامت،
صدقه اولسون گؤزوندن، گلگیل قوجاغا، دیلبر.
سنسیز منه گولوستان گویا کی تاری-سوزان،
شؤوقونده عندلیبی سارار نوایی-افغان،
بیل حوسنونون قدرینی، سندن اؤتر بو دؤوران،
ظولمی-سیتم بدل قیل، قویما آرادا هیجران،
صدقه اولسون قاشیندان، گلگیل قوجاغا، دیلبر.
ردد ائیله مه قاپیندان، ائی نازه‌نین، قولون من،
تون-گون شیکسته خاطیر، کؤنلو حزین قولون من،
غم دردیندن قارالان هیندویی-چین قولون من،
بازاری-عشقه گیرن بیر کمترین، قولون من،
من زاری باشیندان قیلگیل صاداغا، دیلبر.
گول چؤهرن ائت نومایان بیچاره عندلیبه،
قیلسان نه اولور گهی نظاره عندلیبه،
رحم ائیله‌مزمیسن هئچ آواره عندلیبه،
بیر جمعی دولو توتگیل مئیخاره عندلیبه،
ناز و عیتابی بیرله واراندا باغا، دیلبر.
بو چارخ
هوسلی دئهقانلارا بیر نازنین جانان بو چارخ،
اولسا سو وقتی-اکینده دولانیر چندان بو چارخ،
ایکی یوز آخچا باهاسی اولسا هم ارزان بو چارخ،
گورلایان سو تیتره‌در دیرکلری لرزان بو چارخ،
اشکی-سئیلاب گؤزلریندن آخیزیر گیریان بو چارخ.
هر سحرلر ناله ائیلر، هیچقیریر شئیدا اولوب،
دولانیر یوز نغمه بیرله بولبولی-گویا اولوب،
گؤلچه-گؤلچه یئرلره رحمت سویو دریا اولوب،
رحمتیندن گؤیرر جومله نباتات جان بولوب،
حق-تعالا ذیکرین دئیر، گئجه لر افغان بو چارخ.
سن قولاق وئرسن، یاخار، هر دم‌به دم آوازی خوش،
بالامان، دوتار، سئتاردان یئی اولور، هم سازی خوش،
سو فیراوان اولسا هم اولار آندا یازی خوش،
دم به دم تؤکسه تکر سویو فیکیردن نازی خوش،
بیز کیمی اوفتاده لرین دردینه درمان بو چارخ.
اولسا گویا بیر سفر کیم دولانماقدا جوش ائدر،
یییه سی یوز مین ثنالار بیرله کؤنلون خوش ائدر،
مئهریبان اولسا خودا کیمه بو چارخی توش ائدر،
کیم بو چارخین لذتین بیلمز اونو مدخوش ائدر،
در حقیقت، تانییان ائله اصلی دئهقان بو چارخ.
ایشبو چارخا مینده بیر آغاج، بیلین، درکار اولار،
هر بیری بیر لفظ ایله ذیکری-خودایا زار اولار،
بیری صوبحان دئر، بیری الحمدولیللاه یار اولار،
دولاناندا قیسقانیب چرخی-فلک تک وار اولار،
تکری «هو-هو» دئییب، باغیرلاری بیریان بو چارخ.
دیرگی باخیب سمایا عرشی-علا گؤرگوسو،
حق-تالا بیرلیگینه هم قووّه لیک وئرگیسی،
بئله سی حق ایشینه دایم تاماشا قیلغوسو،
سویوندان پستو بولند شوره زمینلر دولغوسو،
آبی-رحمتدن گؤیریر باغ ایله بوستان بو چارخ.
لایلاهه-ایللللاه دئییب، آرپا-بوغدا باش اولور،
لاشریکه وحدتو دئب قارغیدالی هم چاش اولور،
یئرکؤکو، کونجوت، کتن، دویو عجایب آش اولور،
چوخ اکین قارغیدالی، اونون خوروشو ماش اولور،
احتیاط ائدین، ارنلر، اولماسین ویران بو چارخ.
هم اوزوم پئیدا اولوب، انجیر، هم زردالیلار،
آلما، کیشمیش، قارپوزو، قووونو، قارالیلار،
پوسته لر، انارلار، ناباتییو شافتالیلار،
سوسنو سونبول، قیزیلگول آچیلیب، گول لاله لر،
ایشبو گوللرین گؤروب، چندان اولور مستان بو چارخ.
کیم کی بیلمز بو چارخین لذتینی حئیوان اولور،
«سو» دئییب هئی گؤزلسه، بیل، آخماغ و نادان اولور،
داشماسا سو یئر اوچون ایشیمیز مین افغان اولور،
شوکروللاه، عندلیب، قیلدی بو چارخ جؤولان اولور،
بیز کیمی اوفتاده لرین دردینه درمان بو چارخ.
نه عجایب، نه قییامت
ائی پرتؤوی-حوسنونده اولان نوری-سعادت،
وئی نخلی-قدین زیبی-گولوستانی-ظرافت،
یئتیردی داماغیما قدین نوکهتی-راهت،
بیر غمزه ایله باخدین، جانیم تاپدی خلاوت،
های-های، نه دوشوبدور بو خورامان قددی-قامت،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
اؤوراقی-جامالیندا یازیلمیش خطی-رئیحان،
هر تون باشی‌نین ثمره‌سی بیر آیتی-قوران،
شانیندان نوزول اولدو اونون «سورةی-رحمان»،
رنگین اوزونه موزمر اولور معنایی-الوان،
باشدان آیاغیندیر آچیلان تازه گولوستان،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
اول خالی-سییاهین کی، دوشوبدور ذکان ایچره،
بیر موشکی-خطادان یئنی گلمیش خوتن ایچره،
هیندویی-شوخ بادامین ایکن انجومن ایچره،
یا نیلوفریندیر، آچیلیبدیر چمن ایچره،
دوردانه دیشیندیر، تاپیلیبدیر عدن ایچره،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
مرگوله لرین طورّه‌یی-طرّارین آچیبدیر،
سونبول اوزه سونبول گولی-روخسارین آچیبدیر،
گول قؤنچه لرین لعلی-شکربارین آچیبدیر،
سرو عئیبینی نازیک قدی-رفتارین آچیبدیر،
جان قصدینه گؤز غمزه‌یی-خونخارین آچیبدیر،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
کولبمه قدم قویسان، اؤپرم آیاغیندان،
گه غبغبی-صافی، گهی سیمین ساکاغیندان،
اؤلدورمه یه ناوک چیخاریبدیر ساداغیندان،
قوربانین اولوم گؤز اوزه بادام قاباغیندان،
شربت ازیلر یخییل-ایزام دوداغیندان،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
ائی غمزه سی قانلار ایچیجی، گؤزلری جللاد،
جان آلماغا اوستاد یارادیبدیر سنی اوستاد،
اینسان دئمک اولماز سنه، ائی حوسنو-خوداداد،
حوسنون گولی-رعنا و قددین عرعری-شومشاد،
صیراطدا ملایکسن او صورتده پریزاد،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
ائی موغبئچه، محبوبلوغون حددن اؤتوبدور،
آوازئیی-حوسنون کوللی عالمی توتوبدور،
اوزون گؤره لی جنّتی آدم اونودوبدور،
روخساری-جامالیندا گولی-لاله بیتیبدیر،
مششاطه‌یی-تقدیر سنی خوش یارادیبدیر،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
ائی شوخ، سنی گؤره لی دیوانه اولموشام،
هر گئجه اوزون شمعینه پروانه اولموشام،
هیجرینده اؤزوم غم ایله غمخانه اولموشام،
لعلی-لبین سورالی مستانه اولموشام،
قوواص کیمی طالیبی-دوردانه اولموشام،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
بولبولون ایشی، عندلیبا، آهو فغاندیر،
دیلدار گؤزوندن نئچه وقت اولدو نیهاندیر،
بیر گؤرمکله اود تک اوزونو یانماق هماندیر،
بو فیتنه‌یی-دؤوران کی، همه سنده عیاندیر،
ائی موغبئچه، جادو گؤزون آشوبی-زاماندیر،
به-به، نه گؤزلسن، نه عجایب، نه قییامت.
ائی دیلبر
قارالدی گول روییندن آغ بولوددا تئی دیلبر،
کؤنوللرین ایستگین گؤرمه دیم سن دئی دیلبر.
حوسنی-جامالین اوچون دؤولتی دیله دیلبر،
«لا ایلاهه ایلللاه» سؤزو سوردو بوی دیلبر،
نورلاندی حاق نوروندان یاناقلارین، ائی دیلبر.
اوجا قددی-قامتین اولدوم گئرچک یئسیری،
عشقین سئوداسی باشا دوشنلرین من بیری،
دییب اولدوم روسوایی سن بلا اوخون تیری.
منی اؤلدورمک اوچون ایکی کیرپیک خنجری،
چکدی قوشونون منه، بو گونومه وای، دیلبر.
گؤز اؤنومده همیشه غوصه لی توزون گیریان،
جامالین گولشه‌نینده باهارین، اؤزون گیریان،
خوماردان دولوب دوران مست-سرخوش گؤزون گیریان،
حاقین نورو ساییلان نورانه اوزون گیریان،
بیسمیللاهین «سینی»سن، آغزین قؤنچه تک، دیلبر.
سن یاغمورلو بولودسان منه آسماندان گلن،
سن آچیلان قؤنچه سن باغ و بوستاندان گلن،
کولبمه دورلو مئهمان چکیب غوصه ندن گلر،
بو بیچارن یانینا قاچیب هیجراندان گلر،
«لا ایلاهه ایللللاه»، سندن آمان، ائی دیلبر.
هر هانسی وطن یاخشی نازیک تورپاغین ایله،
تیکیلن دونلار یاخشی نورلو گؤوهرین ایله،
اییلی یاسمن یاخشی قارا زولفلرین ایله،
بوغولان چمن یاخشی سنین خیالین ایله،
یاناغیندان اوتانیب، یئره گیرر گول، دیلبر.
فیتنه وارین تؤره دن ایکی سانی مست گؤزون،
کیرپیکلرین غمزه سی تؤکر قانیمیز بیزیم،
گؤوهر لبین ترپنسه، سپر شکرین اؤزون،
جامالین یئسیریدیر اهلی بوتون تبریزین،
آغزیندان چیخان سؤزون حاق آیتی دئی، دیلبر.
گؤروب حوسنی-جامالین باشا بیر بلا آلدی،
ساچین عندلیب کیمی اونو بو عشقه سالدی،
دانیشماغا سنینله دیلیم بیر مئیله گلدی،
کمینه عاشیق بولبول کویی‌نین قولو اولدو،
کرامته دوشرم سباب ایله، ائی دیلبر.
یار
تالان سالیب باغیما، هیجران اودون یاخدی یار،
توکنمز غمه دوشدوم، باشا فیرقت تاخدی یار.
آیریلیق دردی منی منگنه تک سیخدی، یار،
حسرت اودو قلبیمی داغلادی، هم یاخدی، یار.
فیرقت مئیی کؤنلومه دولا-دولا آخدی، یار.
پاکیزه جنّت اولدو جنانمین اؤنونده،
خیدیر گلیب دوراردی ویران کولبه‌م یانیندا.
عشقیم قاناد چالاردی کولبه‌مین هر یئرینده،
ووصال اومیدلی چیرام رؤوشندی اؤز اؤیومده،
هیجرانین قارا یئلی بو چیرامی ییخدی، یار.
آیدان، گوندن پارلاقدی نورو اونون اوزونون،
جانا شفا وئرردی هر نظری گؤزونون،
اوغرون باخیشی منه بخشیشییدی اؤزونون،
بالین شیرنیسی چوخدو، یوخسا یارین سؤزونون،
قلبه فیرقت موشکونون ایگی دولوب ییخدی، یار.
قیسمته باخ، حیاتدا آیری دوشدوم یاریمدان،
روحوم، بدنیم، جانیم دولو حسرت-زاریمدان،
فرقی نه گؤز یاشیمین توفانلارین زوروندان،
قدد-قامتلی یاریم گئتدی منزیل-واریمدان،
خزان اَییامی گلیب، باغا تالان سالدی، یار.
باتیر کیمی بیلیندی تعظیم ائدنلر اونا،
زولفونون هر بیر تئلی بنزه دیلدی آلتونا،
عندلیب چمن ایدی، چئوریلدی قورو تنه،
عنقا آدین ایتیردی، مشهور قوش بو گون یئنه،
بو وادیده چوخ آدام منه زارین باخدی، یار.
باشا تورپاق!
یار کویینده سرگردان گزمه ین باشا تورپاق!
خسته لیکدن ساغلیغا یازمایان باشا تورپاق!
یار اوغروندا آغرییا دؤزمه ین باشا تورپاق!
عشقین غم دریاسیندا اوزمه‌ین باشا تورپاق!
دیلدار ایله سارماشیب گزمه ین باشا تورپاق!
کیم صحرایا توتدو اوز، مؤوسومو گلیب گولون،
عاشیق معشوقو ایله توتدو بیر کونجون اؤیون،
یوز باهار سونا چاتدی، هر گول آلدی اؤز یئرین،
اؤرپکله بزه‌مه‌سم، اورک باغی‌نین گولون،
وورماسین بؤیله اورک، تؤکولسون باشا تورپاق!
بو گون تشنه اورگی عشق دنیزینه غرق ائیله،
مئیله اونون نه فرقی، اولسا وضعیت بئله،
بویون سروی اولماسا، بوینونا زنجیر باغلا،
توووز کیمی سکَن یار چیخماسا باغا سئیره،
گول یارپاغی اوزولسون، تؤکولسون باشا تورپاق!
عشق یولوندا ایخلاص ائت بیر نئچه گون، باشارسان،
نئی ساتان یئر نیشانسیز، سن بو یولدا چاشارسان،
خوشدور یئنه اوتوروب، دیلبرله مئی ایچرسن،
گؤزونده نور اولماسا، کوردور دئیه بیلرسن،
یارسیز لذت آلاندان تؤکولسون باشا تورپاق!
یون خیرقه گئین صوفو، مئیی نوش ائتمک گرک،
تقوالیقدا اؤزونه عذاب وئرمه آخماق تک،
گؤتور بو گون باده‌نی، اولما بؤیله داش اورک،
او یوز قاتلی چالمانی دییشمه یارا، گؤرک،
سئوگیلی یار اولماسا، تؤکولسون باشا تورپاق!
کیرپیکده دویون اولدو، یاناقدان آخان یاشین،
خیالیم دویون اولدو زولفون تاری تک باشین،
قؤنچه تک دویون اولدو قییا-قییا باخیشین،
تاتار موشکو اولسا هم اوستون، اطرافین-دیشین،
یاناقدا خال اولماسا، تؤکولسون باشا تورپاق!
یار ایله سیرلی-سیرلی سؤیلشمه‌ین هر دیلین،
اورک ذؤوقونون بوندا یوخلوغونو سیز بیلین،
عشق سؤوداسی کیمده یوخ - اولماز هوشو عقلی‌نین،
طالع اوینادار اونو، میثلی چؤوگن توپونون،
دیدار دیزینده بیر دم اولمایان باشا تورپاق!
بو اورک پاک اولارمی، اولماسا عشق آتشی،
اول غمدن پاک اولارمی، چکمه‌سه فغان باشی؟!
یار غمینده یاخاسین چاک ائتمه‌ین بیر کیشی،
قییامتده، سؤیله‌یین، نه اولار اونون ایشی؟!
لاله یاناق داغینی گؤرمه ین باشا تورپاق!
گؤزللیک بازاریندا هر گولده عندلیب وار،
هر کس اوردا گؤرکونو اؤزو تک ائدر آشکار،
بو بازاردا بیر آزجا آد-سانیمیز تانینار،
تاپیلار اول بازاردا هر بیر مالا خیریدار،
بازار ایچره خیریدار اولمایان باشا تورپاق!
مستانیم گلر
(«میرزه همدم» داستانیندان)
قادیر آللاه امری بیلن
کرملی سولطانیم گلر،
سحرلر ناله ائیله ین
گؤزلری مستانیم گلر.
قیرخ قولامبئچه اؤنونده،
زهرلی خنجر قولوندا،
سئیری-بازارین یولوندا،
میرزه خان تک جانیم گلر.
ائی یارادان بیریواری،
سندن باشقا یوخ غمخاری،
مؤولوی‌نین اینتیظاری،
دردیمین درمانی گلر.
یوسیف اوچون هیجران چکدیم،
عندلیب تک فغان چکدیم،
من اؤزومو قوربان چکدیم،
قیرخ قولاملی خانیم گلر.
مؤولوی مئی حاقدان ایچدی،
قیرخ قولامبئچه یئتیشدی،
میرزجانیم منه دوشدو،
مردلیک ائتسه رحمی گلر.
قلندر
(«میرزه همدم» داستانیندان)
عاشیقلیک دردی یاماندیر،
گئتگیل بو یئردن، قلندر.
بو دونیانین وفاسی یوخ،
گئتگیل بو یئردن، قلندر.
عاشیقلر یانیب کؤیمه سین،
سیرریمی کیمسه بیلمه سین،
سولطان حوسئین گؤرمه سین،
گئتگیل بو یئردن، قلندر.
سن بیر عاشیقی-شئیداسان،
یا مگر بیر اؤولییاسان،
عشقین یولوندا فداسان،
گئتگیل بو یئردن، قلندر.
چوخ دورما، کئچ بو دونیادان،
دادمادین ذؤوقی-صفادان،
مقصدین دیله آللاهدان،
دورما بو یئرده، قلندر.
عندلیب تک شئیدا اولسام،
من یولوندا فدا اولسام،
آخیر چاغدا سنی گؤرسم،
دورما بو یئرده، قلندر.
میرزجانی چوخ اینجیتمه،
بو سؤزده قاشینی چاتما،
من غریبی چوخ آغلاتما،
دورما بو یئرده، قلندر.
یارین لیباسی
(«میرزه همدم» داستانیندان)
صبر ائیله‌گیل، ائی جان فرزند،
یئتیشر یارین لیباسی.
کؤنلونه سالماگیل مین درد،
یئتیشر یارین لیباسی.
کؤنلونده اونون قووغاسی،
باشیندا عشقین سئوداسی،
خیتای، خوتن پادیشاسی،
یئتیرر یارین لیباسی.
صبرسیزلیک ائتمه، زینهار،
صبر قیلان گؤرر دیدار،
عاشیقلره ارنلر یار،
یئتیشر یارین لیباسی.
کؤنلونو ائیله مه تیره،
ییخیلارسان اولو یئره،
مقصودو آللاهدان دیله،
یئتیشر یارین لیباسی.
کؤنلونو ائیله مه ناخوش،
نامرد بیلن اولما یولداش،
دارا دوشسن تئز مرده قوش،
یئتیشر یارین لیباسی.
دونیادا چوخ، بیتمز سؤزوم،
صبرسیزلیک ائتمه، قوزوم،
ایکی دونیا گؤرر گؤزوم،
یئتیشر یارین لیباسی.
ایلن
(«لئیلی-مجنون» داستانیندان)
واردیم ادب سارایینا،
شنبه گونو صبا ایلن،
دوشوب گؤزوم آیاغینا،
بیر نئچه دیلروبا ایلن.
لؤوحه آچیب اوخور ساپاق،
هر ساپاغی دوز اوچ واراق.
نور قوخولار تاباق-تاباق،
آغزی دولو ثنا ایلن.
بیر پری ناز ایله باخار،
باخیشی جانیمی یاخار،
دانیشسا شکری آخار،
لبلریندن شفا ایلن.
بیر پری تزه، خوش-خوررم،
نووگولی-باغ، لاله-فام،
کاغیلی موشک، لئیلی نام،
یاشماق اؤرتر حیا ایلن.
قاپقارادیر گؤزو-قاشی،
قولونو سالیب سارماشیر،
اوینایاندا خوب یاراشیر،
بیر-بیرینه ایبا ایلن.
من قئیسی اودا سالدیلار،
کؤنلومو الدن آلدیلار،
تعظیم ائدیب اَییلدیلر،
خوش دئدیلر ریضا ایلن.
ایندی سن
(«بابا رؤوشن» داستانیندان)
خزنه ندی، بابا رؤوشن،
گل آرخاما مین ایندی سن،
عاغلین گئدیب، ییخیلارسان،
گؤزون مؤحکم یوم ایندی سن.
هارا وارسام، اورا گئدک،
گؤز گؤرمه ین یئره گئدک،
آلتی آیلیق یولا گئدک،
کرامتیم گؤر ایندی سن.
یوخسوللوقدان اولدون ادا،
سنه جانیم اولسون فدا،
بورجلو اولماق - قهری-خودا،
زینهار، حذر قیل ایندی سن.
سور بازارا، قولا قاتیب،
«قولومدور» دئ، منی ساتیب،
مدینه یه گئری چاتیب،
جوهودا وئر پول ایندی سن.
عزیز باشیم سنه قولدور،
بورجونون علاجی بودور،
موسلمانسان، دین رسولدور،
بورجدان خیلاص اول ایندی سن.
آدیم علی شاهیمردان،
بیر ده دئرلر شیری-یزدان،
دوستلار منه اولار خندان،
سؤزوم قبول قیل ایندی سن.
قایناق:
تورکمن شئعیری آنتولوگییاسی (19-17 عصرلر)؛ رامیز عسکر ، باکی 2011
کؤچورن: عباس ائلچین
