قاسپیرالی‌نین تورک دونیاسیندا وئردیگی دیل و کولتور موباریزه‌سی 

پروفئسور دوکتور  مهمت سارای

کؤچورن:عباس ائلچین 

  قاسپیرالی ایسمایل بیگ، یئتیشمه ایللرینده 1874  ده ایلک ایستانبولا گلمیشدی. بیر ایله قدر قالدیغی ایستانبولدا ایسمایل بیگین دیقّتینی چکن ان اؤنملی مسله‌لردن بیری ده تورک دیلی اوزرینده گئدن موناقیشه‌لر ایدی.   تنظیماتلا باشلایان و 1860لی و 1870لی ایللرده عوثمانلی آیدینلاری آراسیندا اوزون دارتیشمالارا صحنه اولان دیل مسله‌سی قاسپیرالینی سون درجه ائتکیله‌میشدی. ایشده بو سیرالار تانیدیغی  " شمس الدین سامی، احمد میدحت ، محمد امین و نجیب عاصیم بیگلر کیمی عوثمانلی آیدینلاری ایله دوستلوغونو داها دا گلیشدیرمیش و عؤمرونون سونونا قدر ده دوام اائتدیرمیشدیر. بالاخره بیر چوخ کیشی‌نین ده قاتیلاجاغی بو تورک آیدینلارینا گؤره، تورکلرین کولتور ساحه‌سینده اینکیشاف ائده‌بیلمه‌سی اوچون تورکجه‌‌نین میلّی دیل اولاراق موطلقن گلیشدیریلمه‌سی گره‌کیردی. 

  یوخاریدا ذیکر ائدیلن فیکیر آداملاری‌نین گؤروشلرینی بیر- بیر آچیقلامادان اوّل، بورادا، دیل و میلّییت‌چیلیک مسله‌سی‌نین عوثمانلی تورکییه‌سینده نئجه گلیشدیگینی قیساجا ایضاح ائتمکده فایدا واردیر: 

  فرانسیز اینقلابی ایله اورتایا چیخان میلّییت‌چیلیک فیکیرلری قیسا زاماندا عوثمانلی ایمپاراتورلوغونا دا سیچرامیشدی. اوزون زاماندیر آراییش ایچینده اولان عوثمانلی آیدینلاری بو فیکرین تاثیرینده قالیرکن، خوصوصی ایله غئیری‌مسلمان آهالی آراسیندا دا بو فیکیرلر یاییلماغا باشلامیشدی. حتّا بعضی آوروپا دؤولتلری عوثمانلی تبعه‌سی اولان غئیری‌مسلمان میلّتلری آیری دؤولتلر قورماغا تشویق ائتمیشدی.  دیشاریدان ائدیلن بو باسقیلاری یونگوللشدیرمک و بو  آرادا اؤزونو یئنیله‌مک ائحتییاجینی دویان عوثمانلی دؤولتی تنظیمات و ایصلاحات فرمانلاری ایله بیر سئری قرارلار آلیب ائلان ائتمیشدی. آلینان بو قرارلارلا غئیری‌مسلمان خالقلارا آوروپا دؤولتلری‌نین یاردیم ائتمه‌لری سربست بوراخیلمیشدی. بوندان ایستیفاده ائدن آوروپا دؤولتلری عوثمانلی تبعه‌سی اولان غئیری‌مسلمان میلّتلر اوچون اوخوللار آچماغا و اؤِز دیللرینده تحصیل ائتدیرمگه و بو آرادا، بو میلّتلری عوثمانلییا قارشی قیشقیرتماغا باشلامیشدیلار. 

  بوتون بو گلیشمه‌لر، عوثمانلی آیدینلارینی، دؤولتین اساس عونصور اولان تورکلوگو قوروماغا یؤنلتمیشدی. ایشده بو یؤنه‌لیشین ایچینده تورک دیلینی و میلّتینی دوشونمک  و آراشدیرماق آیری بیر اهمّییّت قازانمیشدیر. بو آخیمین ایلک اؤنجولری اولان شیناسی افندی ایله ضییا پاشا،   " عوثمانلی‌لیق "  و عوثمانلی دیلی " نی، تورکچولوک و تورک دیلی قارشیلیغیندا اله آلیب ایشلتمیشدیر. نئجه‌کی بو ایکیلیدن ضییا پاشا، یازدیغی  " شئعیر و اینشا "  مقاله‌سینده  " عوثمانلی "  کلمه‌سینی  " تورک "  قارشیلیغیندا ایشله‌ده‌رک اسکی عوثمانلی ادیب شاعیرلری‌نین  ایشلکتدیگی عربجه و فارسجا آغیرلیقلی دیلی تنقید ائدرکن بئله دئییردی:   " خئیر بونلارین هیچ بیری عوثمانلی شئعیری دئییل…  گؤره‌سن بیزیم میلّتیمیزین، یعنی تورک میلّتی‌نین بیر دیلی و شئعیری واردیرمی؟ و بونو یئنیلشدیریب آریندیرماق مومکون‌دورمو؟ " (1) دیلده تورکچولوگو اورتایا آتان ضییا پاشا  دان سونرا تورک آیدینلاری دیل آراشدیرمالارینا آغیرلیق وئرمیشدیلر. بونون اؤنجولوگونو ائدن ایسه اونلو دؤولت و فیکیر آداملاریمیزدان احمد وفیق پاشا اولموشدور. احمد وفیق پاشا، هم عوثمانلی لهجه‌لری‌نین و هم ده دیگر تورک لهجه‌لری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینی، آراشدیریلیب گلیشدیریلمه‌سینی ساوونموشدور. حاضیرلادیغی  " لهجه-ای عوثمانی "  آدلی اثری‌نین اؤن‌سؤزونده احمد وفیق پاشا بئله دئمکده‌دیر: 

   " تورک دیللریندن تورکییه ‌ده ایلک یایینلانان اوغوز شؤعبه‌سیدیر. تاتاریستان و تورکیستانی بیر زامان دوغو دنیزیندن مجاریستانا قدر قاورایان دیله هله  " قوز "  (اوغوز) دیلی دئییلیر. اونون یئنیسی (اولان) تورکمن دیلی ایران و سورییه‌نی  اؤرتوب آنادولو یا ائنمیش، زامان ایچریسینده عوثمانلی لهجه سینی اولوشدورموشدور. فرغانا  دان هیندیستانا قدر یاییلیب، خالاجی افغانیستان دیلینه قاریشمیشدیر. اسکی بؤلوملردن قیپچاق دیلی، خیوه‌دن باشلایاراق سیبیریا و قیرغیز، کومان، بولقار، قازان بؤلگه‌لرینی احاطه ائتمیشدیر. اویغور دیلی، چین یؤره‌لریندن قاشقارا قدر یاییلیب، اورادان 700 ایللرینده (هیجری) چنگیز اوغوللاری تورکلوک و ایسلامییّت حلقه‌سینه قاتیلدیقلاریندا چاغاتایجا دیلی اولاراق دوغموشدور. 

  بوگون اوغوز، قیپچاق و چاغاتای کیتابلاری،  " محبوب القلوب "  کیمی گوزل اثرلری و اؤزللیکله 600  دن 800-ه (هیجری)، قدرکی ایللرده‌کی سلجوقلو تورکمنی و عوثمانلی کیتابلاری بولجا باسیلمیش و بونلارین اینجلنمه‌‌سی سونوجو، تورک دیلی لهجه‌لری آراسینداکی فرقلی‌لیکلر اورتایا چیخمیشدیر " (2). 

  احمد وفیق پاشا لهجه-ای عوثمانی‌سینده، کؤک باخیمیندان عربجه و فارسجا اولمایان تورکجه کلمه‌لری، عربجه و فارسجا کؤکدن گلنلردن آییراراق بیر بؤلوم حالیندا وئرمیشدیر. بئله‌جه، عوثمانلی دیل دنیزینده بوغولموش چوخ دگرلی تورکجه کلمه‌لریمیزین بوللوغونو و اؤنمینی گؤسترمیشدیر. تورک دیلی‌نین، عوثمانلی لهجه‌سیندن باشقا لهجه‌لری اولدوغونو میدانا قویاراق، گئرچک بیلیم ماراقلیلارینی او لهجه‌لر اوزرینده اینجله‌مه آپارماغا سؤوق ائتمیشدیر. آیریجا، بیر تاریخ کیتابی اولان ابولغازی باهادیر خان-ین  " شجره-ای تراکمه "  آدلی اثرینی چاغاتای لهجه‌سیندن چئویره‌رک دیقتلری تورکلرین موشترک تاریخینه و کولتورونه ده چکمیشدیر. 

  احمد وفیق پاشا  دان سونرا گلن موصطافا جلال الدین پاشا ایسه، تورک فیلولوژیسیندن باشقا، تورکلرین ائتنولوژی و تاریخی ایله ایلگیلنمیشدیر. عئلمی‌لیگی اوزرینده بعضی قوشقسولار دویولماسینا باخمایاراق موصطافا جلال الدین، یازدیغی  " اسکی و یئنی تورکلر "  آدلی اثرینده یالنیز تورک فیلولوژیسی اوزرینده دئییل عئینی زاماندا تاریخی و ائتنولوژی اوزرینده ده بیلگیلر وئرمیشدیر(3). 

  1856-1870 آراسیندا شیناسی افندی و ضییا پاشا ایله باشلایان، احمد وفیق پاشا و موصطافا جلال الدین پاشا ایله گلیشن تورک دیلی و تاریخی چالیشمالاری‌نین، 1870-1880 ایللری آراسیندا یئپ-یئنی بیر صحیفه‌یه گیردیگینی گؤرمکده‌ییک. بو دؤورون ان اونلو تورکچولری سولئیمان پاشا، بوخارالی اؤزبئل شئیخی سولئیمان افندی، احمد میدحت افندی و احمد جودت پاشا  دیر. 

  صرفی تورکی (تورک دیل‌بیلگیسی)، کبیر-ای عئلم حال (بؤیوک عئلم حال) صغیر-ای عئلم حال (کیچیک عئلم حال)، مبانی الاینشا (دوزیازی‌نین تملی و تاریخ-ای عالم (دونیا تاریخی) کیمی اثرلری عسکری اوخوللار اوچون یازان سولیمان پاشا، آچیق و ساده بیر تورکجه ایشله‌ده‌رک دیلیمیزین عربجه و فارسجا نوفوذوندان نئجه قورتاریلاجاغینی گؤسترمیشدیر (4). 

  بوخارالی بیر اؤزبک تورکو اولان و ایستانبولا یئرلشن شئیخ سولئیمان افندی ایسه، یازدیغی  " لوغات-ای  چاغاتای "    (چاغاتای  سؤزلوگو) و  " تورک عوثمانی "  (عوثمانلی تورکجه‌سی) آدلی اثرلری ایله دوغو تورکلری  (تورکیستان ایله باتی تورکلری (عوثمانلی)-‌نین عئینی میلّتین اؤولادلاری و دیللری‌نین ده بیر اولدوغونو آنلاتماغا چالیشمیشدیر. چاغاتای لهجه‌سینی عوثمانلی لهجه‌سی‌نین قایناغی  اولدوغونو سؤیله‌ین شئیخ سولئیمان افندی اثری‌نین اؤن سؤزونده  " بوگون عوثمانلی  اؤلکه‌سینده ایشله‌دیلن عوثمانلی دیلی،  چاغاتای دیلیندن یانی ماوراء نهر اؤلکه‌سینده  ایندی ایشله‌لدیلن (دیلین) شؤعبه‌لریندندیر ایفاده‌سی ایله موشترک تورک دیلینه دیقّتلری چکمیشدیر(5). 

  یازیلاریندا مومکون اولدوغو قدر خالقین دیلینی ایشله‌دن، میلّتین آنلامادیغی عربجه و فارسجا کلمه‌لردن اوزاق دوران احمد میدحت افندی،یوسوف آقچورا اوغلو نا گؤره، دیقّتلری تورکچولوگه یؤنلدن ایلک تورک آیدینی ایدی.  " دیلینده، اوسلوبوندا ان چوخ تورکچولوک ائدن "    احمد میدحت افندی، چاغداشلاریندان فرقلی اولاراق  " آوروپا مدنییتینده  ان اؤنملی یئرین میلّییت فیکری اولدوغونو "  گؤرن بیر مؤلیفدی(6)، 

   " قیصص-ای انبییا "  آدلی اثرینده دیلده تورکچولوگه خیدمت ائدن احمد جودت پاشا  " تاریخ-ای جودت "  آدلی مشهور تاریخی ایله ده تورکلوگه، تورک سویونا ان چوخ اؤنم وئرن بیر مؤلیف اولموشدور. عوثمانلی تاریخچیلری ایچینده دؤولتین باتی سییاستینی تنقید ائده‌رک  " آوروپا فتیحلری ایله اوغراشماقدان قازان و اژدرهان خانلیقلاری‌نین آلینیب قورونماسی، اوجا دؤولتیمیز اوچون داها یارارلی اولوردو. چونکو قافقاز، اژدرخان و قازان خالقی ایله یاخینلیق، سوی بیرلیگی و چوخو ایله دین و مذهب بیرلیگیمیز بولونور. بو اوزدن اونلار عوثمانلی‌یا قاتیلیردیلار. او دورومدا اونلار دا قیریم کیمی عوثمانلی ایالتلری آراسینا گیرردی. و اژدرخان و قازان سایه‌سینده بؤیوک تاتاریستان طرفلرینده داهی عوثمانلی دؤولتی‌نین حاکیمییتی یورورلوکده قالیردی "  شکلینده دیقّتلری آسیا تورکلوگونه چکمه‌سی تورک دونیاسیندا دیل و کولتور بیرلیگینه اولدوغو قدر، سییاسی بیرلیگه‌ده ایناندیغینی اورتایا قویموشدور(7). 

  1880  لردن 1900  لره قدر گئچن دؤوره ده یئتیشن و اؤنجولوگونو شمس‌الدین سامی بیگ، نجیب عاصیم بیگ و شاعیر محمد امین (یورداکول) بیگین دوزلتدیگی قروپ ایسه، بوتون تورک دونیاسی‌نین دیل و کولتور بیرلیگی ایچینده بولونماسی گرکدیگینی ان آچیق بیر شکیلده اورتایا قویموشدور. قاموس-ای فرانسوی، قاموس‌ال-عالم و قاموس-ای تورکی کیمی چوخ فایدالی اثرلرین مؤلیفی اولان شمس‌الدین سامی بیگ، تورک کؤکنلی اولماماقلا بیرلیکده تورکلوگه گؤنول وئرمیش نادیر کیشیلردن بیری ایدی. قاموس-ای تورکی‌سی‌نین موقدّمه‌سینده،  " .. دیلیمیز تورک دیلیدیر. بو دیله مخصوص لوغاتا باشقا آد دوشونمک یانلیشدیر "  دییه‌رک تورک دیلی گئرچگینی آچیقجا ایفاده ائتمیشدیر. تورکجه قونوشولان تورک اؤلکه‌لری حاقّیندا گئنیش بیلگی وئردیکدن سونرا شمس‌الدین سامی بیگ، موقّدیمه‌سینه بئله دوام ائتمکده‌دیر:  " دوغو تورکجه‌سییله باتی تورکجه‌سی آراسینداکی فرق، سانیلدیغی کیمی، ایتالیانجا ایله لاتینجه ویا. ایسپانیولجا ایله فرانسیزجا آراسینداکی فرق کیمی دئییلدیر. بو فرق ایکی تورکجه‌دن هر بیرینی، دیگریندن بوسبوتون آیری و اؤِ باشینا بیر دیل سایدیراجاق قدر اولماییپ، آنجاق قوزئی ایله گونئی آلمانیا، توسکانا ایتالیانجاسی ایله ناپولی ایتالیانجاسی ویا میصیر عربجه‌سی ایله فاس، تونوس کیمی قوزئی آفریقا عربجه‌لری آراسینداکی فرق درجه‌سینده دیر و دوغو تورکجه‌سییله باتی تورکجه‌سی تک بیر دیلدیر، ایکیسی ده تورکجه دیر " . بونون ایچیندیر کی، 

   " بیزلرین ایهمال ائدیب اونوتدوغوموز، دوغو تورکجه‌سینده ایشله‌دیلن  تورکجه کلمه‌لرین، خوصوصیله بونلاردان دگرلی و گرکلی اولانلاری‌نین آلیناراق بونلارین بیزیم تورکجه‌میزه قاتیلماسی یؤنتمی ایله جانلاندیریلمالاری و یاییلمالاری، یعنی ایکی لهجه‌نین بیرلشدیریلمه‌سی آماجینا خیدمت ائتمک املینده‌یم "  دییه‌رک تورکلر آراسینداکی دیل بیرلیگی‌نین اؤنمینی ایضاح ایله بو اؤنملی وظیفه‌نی ایفا ائتمگه چالیشدیغینی صمیمییتله  آچیقلامیشدیر (8) 

  عوثمانلی تورکییه‌سینده کی  بو دیل بیرلیگی دارتیشمالارینی یاخشی ائتود ائدن و هیجانلا بنیمسه‌ین قاسپیرالی ایسمایل بیگ، باخچاسارایا دؤنوشونده قیریم تورکجه‌سینه ده عئینی اوصولو، یعنی ساده و بسیط دیل ایشلتمه یولونو تطبیق ائتمگه باشلامیشدیر. قیسا زاماندا بو خوصوصداکی فیکیرلرینی گلیشدیرن ایسمایل بیگ، بوتون تورکلرین آنلایابیله‌جگی بیر دیل گلیشدیرمه‌نین نه قدر حیاتی بیر اؤنمی حائز اولدوغونو گؤره‌رک اونا گؤره چالیشمالارینی باشلاتمیشدیر. قاسپیرالی‌‌نین ایسته‌دیگی بئله بیر دیل اولمالی کی، قونوشولدوغو و یازیلدیغی زامان  " ایستانبول  داکی حامبال و قاییقچی ایله شرقی تورکیستان  داکی دوه سوروجوسو و قویون چوبانی دا آنلایابیلمه‌لیدیر. "  تورکلر اوچون بو عومومی دیلی گئرچکلشدیرمک مقصد ایله قاسپیرالی‌‌نین بو اساسلارا دیقّت ائتدیگینی گؤروروک: 

  آ)      یاشایان تورک لهجه‌لری‌نین چوخ قابا اولمایان محلّی کلمه‌لری عوثمانلی تورکجه‌سی‌نین ان گلیشمیش شکلی اولان ایستانبول شیوه‌سینه اویدورولاراق  ایشله‌دیلمه‌لی، 

  ب)      مومکون مرتبه اجنبی دیل و قاعیده‌ لری تورکجه‌دن چیخاریلمالی، 

  ج)      اوخور یازارلار طرفیندن آنلاشیلمایان عربجه و فارسجا تعبیرلرین تصفیه ائدیلمه‌لی. 

  قاسپیرالی، بو پرنسیبلری، ترجومان قزئته‌سی باشدا اولماق اوزره، یعضی یازدیغی بوتون درگی و قزئته‌لرده تیتیزلیکله اویغولامیشدیر. نئجه‌کی، اؤزوندن نقلن سیخ-سیخ وئردیگیمیز قونوشمالاری و مقاله‌لری دیقّتله اینجله‌نیرسه بو پرنسیبلره نئجه باشارییلا اویدوغو گؤروله‌جکدیر. اونون بو سعی‌یی تورک دونیاسینداکی بوتون مسلکداشلاری طرفیندن تقدیرله قارشیلانمیشدیر. نئجه‌کی، بیر مسلکداشی 1910  دا یازدیغی  " تیل (دیل) یاریشی "  آدلی اثرینده قاسپیرالی ایسمایل بیگین بو خوصوصداکی چالیشمالارینی بئله اؤیموشدور:  " آنادیلیمیزین بوگون سلامت اولان ان بؤیوک خادیمینی گؤسترمک لازیم اولسا، شوبهه یوخدور کی، بو شخص، ترجومان موحرریری قاسپیرالی ایسمایل بیگ  دیر. هر کیم آنلارلیق رویشده (طرزده) آچیق ایفاده‌لی و روحلو اولان قیسا جومله‌لر، گوزل و ادبی تعبیرلر اوصولونو (کیمین اورتایا قویدوغونو ماراق ائدیرسه سؤیله‌یه‌لیم) بو شخص میدانا قویموشدور. او‌نون عیباره‌لرینده غریب کلمه‌لر، چیخیشسیز جومله‌لر، بیر معنا اوچون بیر نئجه موترادیف لفظلر اولماز، ایسمایل بیگدن سونرا یئتیشمیش موحریرلریمیزین تحریر و تألیفده تبعه‌لری فرقلی ایسه ده، هر بیریسی اؤِزونه شاکیرددیر. تورک دیلی‌نین بیرینجی ایصلاحچیسی علی شیر نوایی ایسه، ایکینجیسی، هیچ شوبهه سیز، ایسمایل بیگ  دیر " (9). 

  قاسپیرالی ایسمایل بیگین، تورکجه‌نین بوتون تورک دونیاسی‌نین  ایشله‌ده‌بیله‌جگی دیل حالینا گلمه‌سی اوچون وئردیگی بو سسسیز و اصیل موباریزه سون درجه باشاریلی اولموشدور. نئجه‌کی ترجومان قزئته‌سینده ایشلتدیگی ساده تورکجه، قزئته‌نین اولاشدیغی هر یئرده، خوصوصیله قازان  دا، شرقی و غربی تورکیستاندا، آذربایجاندا، بالکانلاردا و عوثمانلی تورکییه‌سینده یاشایان بوتون تورکلر طرفیندن آنلاشیلان بیر دیل حالینا گلمیشدیر. صییا گؤک‌آلپ،  " تورکچولوگون اساسلاری "  آدلی اثرینده بو مؤوضودا بونلاری سؤیلر:  " ترجومان قزئته‌سینی شیمال تورکلری اولدوغو قدر شرق تورکلری ایله غرب تورکلری ده آنلاردی. بوتون تورکلرین عئینی دیلده بیرلشمه‌لری‌نین قابیل اولدوغونا بو قزئته‌نین ووجودو جانلی بیر دلیلدیر "  (10). 

  قاسپیرالی ایسمایل بیگ، باشلانغیج ایللرینده، تورک دونیاسیندا دیل بیرلیگینی ساغلاماق اوچون باشلاتدیغی بو بؤیوک موباریزه ده نه‌لر ائتمک ایسته‌دیگینی، هدفی‌نین نه‌لر اولدوغونو مومکون اولدوغو قدر آچیقجا سؤیله‌مکدن چکینمیشدیر. بونون ان بؤیوک سببی، روسیا  دا یاشایان موسلومان تورکلرین ایره‌لی‌له‌مه‌لری اوچون گؤستردیگی سعی لردن ذاتن کافی درجه ده تدیرگین اولموش اولان روس حؤکومتی‌نین و ایلمینسکیی قروپونون موخالفتینی تامامی ایله قارشیسینا آلماماقدی. روسیا  دا یاشایان موسلومان تورک توپلولوقلاری‌نین مومکون اولدوغو قدر عوثمانلی تورکجه‌سی اطرافیندا توپلانمالارینی آچیقجا یازیب ائلان ائتمه‌سی البتّه روسلاری قیزدیراجاقدی. او، بو هدفه مومکون اولدوغو قدر سسسیزجه وارماغی ترجیح ائتمیشدیر. نئجه‌کی، ترجومان قزئته‌سینده مومکون اولدوغو قدر بو مؤوضودا آز یازماغا دیقّت ائتمیشدیر. او، مومکون اولدوغو قدر مسلکداشلارینی ساده دیل ایشلتمگه تشویق ائتمیشدیر. بونون ان گوزل میثالینی، اؤزو آچدیغی یولدا یورویه‌رک روسیا  داکی تورکلرین میلّی شوعورلارینی قووّتلندیرمه ده اولدوقجا بؤیوک خیدمتلری گئچه‌جک اولان، 1906  دان ائعیتیبارن آذربایجان  دا چیخماغا باشلایان  " فویوضات "  مجموعه‌سی‌نین رئداکتورونا بیر مکتوب یازاراق ساده دیلده نشرییات چیخارماسینی ریجا ائدن آشاغیداکی یازیسی تشکیل ائدر.  " فویوضات‌ین بیرینجی ساییسینی آلدیم. گوزل ترتیب و طبع اولونموش، خئیرلی اولسون. دیلینی بیراز داها ساده لشدیریرسنیز عوام آراسیندا داها زییاده مونتشیر موجیب اولوردو، ظنینده‌یم. یازماقدان اوسانماییرام، لاکین دیلسیزلیکدن جانیم یاندی. وولقا، قازان و بو آرالیق چیخاردیقلاری قزئته‌لری موختلیف و قابا دیللری و  " تاتارلیقلاری "  میلّت قزئته‌سی‌نین تأسیسینه منی مجبور ائتدی. ساده تورکجه‌نی اینتیشارا مخصوص اولاجاقدیر " (11). 

  تام بو سیرالاردا روسیا  دا باشلایان سییاسی و ایجتیماعی گلیشمه‌لر قاسپیرالی ایسمایل بیگ و آرخاداشلارینی داها آچیق و آکتیف موباریزه‌یه سؤوق ائتمیشدیر. 1905 مشروطه حرکت ایله قورولان روسیا دؤولت دوماسی (مبعوثان مجلیسی) ‌ندا موسلومان تورکلره ده تمثیل حاقّی وئریلمیشدی. تورکلر بو حاقّی ان یاخشی شکیلده ایستیفاده ائدیب مومکون اولدوغو قدر چوخ ساییدا تمثیلجینی دوما یا سوخماغا مووفّق اولموشلار. 

  1905 آغوستوسوندا بیر آرایا گلن قاسپیرالی ایسمایل بیگ، توپچوباشی علی مردان بیگ و آقچورا اوغلو یوسوف بیگ،  " روسیا موسلومانلاری ایتّیفاقی " نی قوراراق تورکلرین حاقّلارینی    " دوما " دا نئجه ساوونماق گرکدیگی خوصوصوندا چالیشمالارا باشلادی، ایتّیفاقین ساووندوغو پرنسیبلرین باشیندا  " ویجدان حورّییتی، بوتون  روسیا وطنداشلاری  آراسیندا  حوقوقدا  موساوات،  کولتور ساحه‌‌سینده  میلّی  گلیشمگه  قانونن  موساعیده "    ائدیلمه‌سی  گلیردی.   1906 ایلی‌نین اوجاغیندا پترسبورق  دا توپلانان ایکینجی کونگره  " ایتّیفاق " این نیظامنامه‌سینی  موذاکیره و  قبول  ائتمیش، -عئینی  ایلین  آغوستوسوندا  توپچوباشی علی مردان بیگین رییاستینده و قاسپیرالی ایسمایل بیگ، آقچورا اوغلو یوسوف بیگ، صدری مقصودی (آرسال) بیگ، فاتیح کریمی بیگ و دیگرلری‌نین ایشتیراکی ایله نیژینی-نووگورود  دا توپلانان اوچونجو کونگره   " ایتّیفاق " این پروبگرامینی قبول و علی مردان بیگین رییاستینده مرکز کومیته سی تثبیت ائتمیشدی(12). 

  بو   کونگره‌ده قاسپیرالی ایسمایل بیگ، دیل بیرلیگی حاقّیندا آشاغیداکی تکلیفی ائتمیش و بو تکلیف آلقیشلارلا و اوی بیرلیگی ایله قبول ائدیلمیشدیر: 

   " عومومن تورکلرین اصلی نسلی بیردیر. زامان و مکان ایختیلافی‌ ایله شیوه و عادتلریمیزده ایختیلاف پیدا اولموشدور. بو ایختیلاف یکدیگریمیزی آنلامایاجاق درجه‌یه گلمیشدیر. بوندان سونرا مکتبلریمیزی بیر اولان لیسان-ای ادبیمیزه خادیم اولاجاق حالا گتیرمک لازیمدیر. کونگره‌نین مکتب و مدرسه کومیسیونو طرفیندن حاضیرلانمیش لایحه‌سینده ایبتیدای مکتبلریمیز اوچون دؤرت سنه-ای تدریسیییه تایین اولونموشدور. بونون اوچ سنه‌سینده ساده محلّی شیوه ایله تدریسات ایجرا ائدیلیب، سون سنه‌سینده عومومی تورک لیسانییله یازیلمیش کیتابلار اوخوتولمالیدیر. بو سایه‌ده تدریجن موختلیف شیوه و لهجه‌لر بیرلشمیش اولور " (ل3). 

  پروگرامینی  " کانون دایره سینده "  تطبیق ائده‌بیلجه‌جگینی اومید ائدن  " ایتّیفاق"ین  بوتون روسیا ایمپاراتورلوغو اؤلچوسونده کی  موشترک اورقانی قاسپیرالی ایسمایل بیگین  " ترجومان "  قزئته‌سی اولوردو. 

  بوگون یئتمیش سنه‌لیک قارانلیک بیر دؤوردن سونرا،  سوویئتلر بیرلیگی " نده یاشایان تورک  قاردشلاریمیزلا هر تورلو کولتورل موناسبتی قورموش بولونماقداییق. گئرچکلشمه‌سینی چوخ آرزو ائتدیگیمیز دیل و کولتور بیرلیگی اولکوسو اوچون، قاسپیرالی‌‌نین روحونون شاد اولماسی اوچون، بوتون تورکلرین آناجاغی بیر تک ایش قالمیشدیر. او دا، تورکییه‌‌نین گئچیردیگی تجروبه‌لردن فایدالاناراق لاتین الیفبا‌سی تملینده بیرر آلیفبا حاضیرلاماقدیر. تورک جومهورییتلری‌نین، اؤز ائحتییاجلارینا گؤره تورک الیفبا‌سینده ائده‌جگی عیارلامالارلا بنیمسه‌یه‌جکلری بیر الیفبا شکلی مسله‌نی حل ائتمده ده بؤیوک بیر آددیم اولاجاقدیر (ل4).

قایناق: 

  1)  ی. آقچورا اوغلو، تورکچولوک و دیش تورکلر، توکن یای. نشری، ایستانبول، 1990، ص. 23. 

  2) آ. وفیک پاشا، لهجه-ای عوثمانی، ایستانبول، 1308 (1890). 

  3) آقچورا اوغلو،     عئینی اثر، ص. 28-30. 

  4) آقچورا اوغلو ،     عئینی اثر، ص. 43-45. 

  5) آقچورا اوغلو ،     عئینی اثر، ص. 47-50. 

  6) ی. آقچورا اوغلو ،  " احمد میدحت افندی " ، تورک یوردو، ج. 3، ص.  178. 

  7) احمد جودت پاشا، تاریخ-ای جودت، ایستانبول، 1301، ج. بیر، ص. 24-25، 34، 73. 

  8) شمس الدین سامی بیگ قاموس-ای تورکی، ایستانبول، 1317، ص، 2 ود. 

  9 ) ر- فخرالدین، تیل یاریشی، اورنبورگ واکیت مطبعه‌سی، 1910-دان نقلن  وئرن کیریمر، عئینی اثر، ص. 74. 

  10 )  ض. گؤک‌الپ، تورکچولوگون اساسلاری، ایستانبول، 1976، س. 5. 

  11)  آ. جعفراوغلو، ایسمایل قاسپیرالی. اؤلومونون 50. ییل‌دؤنومو  موناسبتییله  بیر اتوت ایستانبول، 1964، ص.  13.   

  12)   ه.  بایکارا، آذربایجان ایستیقلال موباریزه سی تاریخی، ایستانبول،  1975، ص.   143-158.      

  13)   م. بالا.  " روسیا اینقلابینده تورکلر " ،  درگی، سوویتلر بیرلیگینی اؤگرنمه انستیتوسو،مونیخ، نو. 9 (1957)، ص. 6. 

  14)  بو خوصودا داها گئنیش تفصیلات، یاحیندا چیخاجاق اولان  " قاسپیرالی  دان آتاتورکه تورک دونیاسیندا دیل و کولتور بیرلیگی "  آدلی آراشدیرمامیزدا وئریلمیشدیر.