میلّی شوعور: میلّی مدنیت و میلّی اخلاق  

فایق علی اکبر اوو (غضنفر اوغلو )

آمئا فلسفه، سوسیولوگییا و حوقوق اینستیتوتونون بؤیوک علمی ایشچیسی، فلسفه دوکتورو،

 کؤچورن: عباس ائلچین

  میلّی شوعور: تورکچولوک-ایسلامچیلیق، یوخسا مودئرنلشمه-وطنداش جمعیتی  

         حاضیردا آذربایجان خالقی‌نین میلّی شوعورونا جیدی تاثیر گؤسترن فاکتورلار آراسیندا قلوباللاشما پروسئسی خوصوصی یئر توتور. بیر چوخلاری حساب ائدیرلر کی، قلوباللاشمانین اساس ایدئیالاری مودئرنلشمه، پوست‌مودئرنلشمه، دئموکراتییا، لیبئرالیزم و وطنداش جمعیتیدیر. فیکریمیزجه، بوتون بونلار آذربایجان وطنداشی‌نین تفکّورونده یاخشی حالدا بئین‌المیلل، پیس حالدا ایسه کوسموپولیت شوعور فورمالاشدارا بیلر. بو ایدئیالارین تطبیقی زامانی عیرقیندن، دینیندن آسیلی اولمایاراق بوتون اینسانلارین حوقوق و آزادلیقلاری اؤنه چکیلدیگی اوچون میلّی‌لیک آرخا پلانا کئچیریلیر. خوصوصیله، سون زامانلار وطنداش جمعیتی، چوخ‌مدنیت‌لیلیک، اینفورماسییا جمعیتی، تولئرانتلیق آنلاییشلاری‌نین قلوباللاشما پروسئسی‌نین ترکیب حیصه‌سی کیمی تبلیغی چوخ دوشوندوروجودور. بیزه ائله گلیر کی، قلوباللاشما پروسئسی آنلامیندا آلدادیجی و ظاهیرن موثبت گؤرونن (مثلن، فردین آزادلیغی میلّتین و دؤولتین آزادلیغیندان اوستوندور) ایدئیالارین ایچینده شوعورلاریمیزا یئریدیلن، آنجاق میلّی و دینی معنویاتیمیزا اویغون اولمایان مسله‌لرده سون درجه دیقتلی اولمالی‌ییق.   

   اونا گؤره ده، آذربایجاندا قلوباللاشمانین گئنیش یاییلدیغی، مودئرن و وطنداش جمعیتی‌نین قورولماسینا چاغیریشلار ائدیلدیگی بیر دؤورده، ایسلامچیلیق و تورکچولوگون ده نه قدر واجیب‌لیگی مسله‌سی‌نین خوصوصی ماراق دوغورماسی طبیعیدیر. عومومیتله، قلوباللاشما پروسئسینده «اوچلوگه» (تورکلشمک، ایسلاملاشماق و موعاصیرلشمک) موناسیبتده ایکی اساس باخیش وار:   

  1) غرب‌یؤنلو وطنداش جمعیتی، مودئرنلشمه «اوچلوگ»ه نیسبتن داها واجیبدیر؛ 

  2) غرب یؤنلو وطنداش جمعیتی قوروجولوغو، مودئرنلشمه نه قدر ضروری اولورسا-اولسون، «اوچلوک» اونون کؤلگه سینده قالمامالیدیر. 

    دئمه‌لی، بو گون ده میلّی شوعورون فورمالاشماسیندا ان آزی ایکی طرفلی موباریزه گئدیر. بو موباریزه دن هانسی‌نین قالیب چیخماسی ایله میلّی شوعورون فورمالاشماسی پروسئسی یئنی بیر چالار داشییا بیلر. داها دوغروسو، اگر وطنداش جمعیتی‌نین، مودئرنلشمه‌نین «اوچلوک»دن داها واجیب اولماسی قناعتینه گلینرسه، یاخود دا گلینیرسه بو زامان میلّی شوعورون اؤز ماهیتیندن خئیلی درجه ده کنارا چیخماسی باش وئره بیلر. چونکی وطنداش جمعیتی اوزرینده فورمالاشان شوعور داها چوخ بئین‌المیلل، موعین معنادا کوسموپولیت شوعوردور. دیگر طرفدن، وطنداش جمعیتی‌نین اؤزونه اولان موناسیبت و اونون تطبیقی فورماسی بیرمعنالی دئییلدیر. بئله کی، سؤزون حقیقی معناسیندا وطنداش جمعیتی مودئلی اویغولانارسا، موعین معنادا او، میلّی شوعورلا اوزلاشدیریلا بیلر. آنجاق بو فورمال شکیلده باش وئررسه مسله تامامیله باشقا رنگ آلار.

  بو باخیمدان حاضیردا «اوچلوگو»ون کؤلگه‌ده قالماسی دئییل، عکسینه اؤنه چکیلمه‌سی قبول‌ائدیلن واریانت اولاردی. فیکریمیزجه، 20-جی عصرین اوللرینده قلوباللاشما نومونه‌سی اولان سوسیال-دئموکراتیزمله «اوچلوک» آراسیندا گئدن موباریزه ده سونونجونون قالیب چیخماسی بونون باریز نومونه‌سیدیر. دوغرودور، «اوچلوگ»ون «روس مارکسیزمی» اوزرینده غلبه‌سی چوخ چکمه‌دی، بیر آز سونرا روس و روس‌یؤنلو سوسیال-دئموکراتلار آذربایجاندا حؤکمران اولدولار. اونلار دا بئین‌المیلل‌چیلیک آدی آلتیندا «روس کومونیزمی»نی تبلیغ ائدیردیلر. آنجاق «اوچلوک»دن فرقلی اولاراق روس سوسیال-دئموکرتالاری‌نین قالیبیتی زوراکیلیغا و ساختا بئین‌المیلل‌چیلیگه اساسلاندیغی اوچون اونون پئرسپئکتیوی یوخ ایدی. محض مارکسیزمین روس واریانتی اولان بولشئویزمین زوراکیلیغا آرخالانماسی‌نین نتیجه‌سی ایدی کی، سونوندا محو اولدو. بونونلا دا، 20-جی عصرین سونلاریندا یئنیدن میلّی ایدئیالارا اوز توتولدو. میلّی ایدئیالار اولمادان بیر میلّتین وار اولا بیلمیه‌‌‌جگی قناتینه گلیندی.  

 ساده‌جه، بورادا یئنی پروبلئملر اورتایا چیخدی. بو دا اوندان عیبارت ایدی کی، میلّتین میلّی شوعورو فورمالاشمادان پوپولیست و منطیقدن‌کنار شوعارلارلا نییسه الده ائتمک چتیندیر. موستقیل‌لیگیمیزین برپاسی‌نین ایلک دؤورلرینده پوپولیست و منطیقدن‌کنار شوعارلاردان اوزاغا گئده، یعنی میلّی شوعورو فورمالاشدیراجاق «اوچلوگ»و دوغرو شکیلده جمعیته چاتدیرا بیلمه‌‌دیگیمیز اوچون، یئنیدن میلّی ایدئیالارین، یوخسا بئین‌المیلل ایدئیالارین واجیب‌لیگی مسله‌سی گوندمه گلدی. بو گونه قدر ده همین موباحیثه‌لر و دیسسکوسییالار داوام ائتمکده دیر. 

  بو گون بئین‌المیلل‌چیلیک اؤزونو آذربایجاندا غربین، یاخود دا آوروپانین دئموکراتیک ایدئیالاری شکلینده بوروزه وئریر. عئینی زاماندا بیزه قونشو دؤولتلر ده، بو و یا دیگر درجه ده بئین‌المیلل‌چیلیگین موختلیف واریانتلارینی الده بایراق ائده‌‌رک میلّتین شوعورونا موعین معنادا تاثیری گؤستریرلر.  

   گونوموزده بعضی تدقیقاتچیلار، ایدئولوقلار حساب ائدیرلر کی، «اوچلوک»دن چیخیش ائتمک حاضیرکی شراییطده مومکون دئییلدیر. بونو، اؤتن عصرین اوللرینده عئینیله سوسیال-دئموکراتلار و ایتتیحادچیلار دئییردیلر. بو گون ایسه اؤزلرینی دئموکراتلار، لیبئراللار، بیر سؤزله وطنداش جمعیتی، مودئرنلشمه طرفدارلاری کیمی تقدیم ائدنلر همین مودعانی اؤنه چکیرلر. بو جور دوشوننلرین فیکرینجه، 20-جی عصرین اوللرینده ایسلاملاشماق و تورکلشمک لازیم و ضروری ایدی، ایندی ایسه آرتیق اونلارا بیر او قدر احتییاج یوخدور. ماراقلیدیر کی، همین دؤورده بو فیکری مودافیعه  ائدنلر ان چوخ مارکسیستلر اولموشلار. اونلار  حساب ائدیردیلر کی، سوسیالیزم قوروجولوغوندا میلّت و دینه یئر یوخدور. ایندی ده بعضی ایدئولوقلارا گؤره، وطنداش جمعیتی قوروجولوغوندا میلّته و دینه اهمیتلی پای دوشمور. چونکی وطنداش جمعیتینده دینی، میلّی، حتّی صینفی ایدئئولوگییالار دئییل، ساغلام دوشونجه، شوعورلو آزادلیق و مسئولیت اساسدیر. بیر سؤزله، وطنداش جمعیتینده ان عالی دگر میلّی کیملیک (میلّت)، دینی کیملیک (موسلمان، خریستیان)، سیاسی کیملیک (ساغچی، سولچو، مرکزچی) دئییل اینساندیر. بو معنادا، وطنداش جمعیتی مودئلی اصلینده لیبئرالیستلرین، مارکسیستلرین ایدئیالاری‌نین یئنی بیر فورماسیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. 

  بیزجه، هر هانسی توپلومدا فردین آزادلیغی میلّت و دؤولتین آزادلیغیندان اوستون توتولارسا، همین جمعیتین میلّی و سیاسی وارلیغی گئج-تئز تهلوکه آلتینا دوشموش اولاجاقدیر. چونکی فرد اؤزونو داها چوخ آزاد حیس ائتدیکجه، منسوب اولدوغو میلّت و دؤولته باغلیلیغی آزالاجاقدیر. بو معنادا، اینسانین آزادلیغی‌نین میلّت و دؤولتین آزادلیغی ایله موقاییسه ائدیلمه‌سی، اونلارین قارشی-قارشییا قویولماسی دوغرو دئییلدیر. فرد همیشه اؤزونو میلّتین و دؤولتین بیر عوضوو حساب ائتمه‌لی، موعین معنادا اؤز ماراقلاریندان میلّت و دؤولت اوچون گوزشته گئتمه‌یه حاضیر اولمالیدیر. یعنی بوتون حاللاردا میلّت و دؤولت نامینه گوزشته گئدن بیر طرف وارسا، او دا فرد اولمالیدیر. یالنیز بو حالدا همین میلّت و دؤولت میلّی و سیاسی وارلیغینی قورویوب یاشادا بیلر. چونکی میلّتین وارلیغی فردین وارلیغیندان داها دگرلیدیر. فرد اؤزونو میلّت و دؤولت نامینه قوربان وئرمه‌یه حاضیر اولمالیدیر. یالنیز بو شوعورا مالیک جمعیتلرده میلّت و دؤولت همیشه وار اولور. آنجاق هانسی جمعیتده آیری آیری فردلر اؤز ماراقلارینی میلّت و دؤولت ماراقلاریندان اوستون توتوب بونو سینیرسیز اینسان آزادلیغی ایله ایضاح ائدیرلرسه اونلارین گله‌‌جک وارلیقلاری شوبهه آلتیندادیر. 

  بو باخیمدان وطنداش جمعیتی‌نین مؤوجود اولدوغو بیر چوخ آروپا اؤلکه‌لرینده، او جومله دن آب‌ش-دا میلّی و دینی دگرلرین یئنیدن دیرچلدیلمه‌‌سینه جهد باشا دوشولندیر. چونکی اونلار آنلاییرلار کی، اینسان نه قدر دگرلی اولورسا اولسون، فرد نه قدر آزادلیقلارا صاحیب اولورسا اولسون میلّی و دینی دگرلردن اوزاقلاشدیقجا اؤزگه‌لشیر. اؤزو ده بو اؤزگه‌لشمه، یعنی فردین میلّی منسوبیتدن و دینی دگرلردن اوزاقلاشماسی، اونون بئین‌المیلل کوسموپولیت (دونیا وطنداشی) بیر شکیله گیرمه‌سیندن چوخ ان عادی اینسانی کئیفیتلردن مرحوم اولونماسی ایله نتیجه‌له‌نیر. واختیله عئینی حادیثه لر اویدورما کومونیزم دؤورونده یاشاندی. روسلار کومونیزم مفکوره‌سی آدی آلتیندا غئیری-روسلاری، خوصوصیله تورک-موسلمان خالقلاری میلّی و دینی کیملیکلردن اوزاقلاشدیرماغا چالیشدیلار و موعین قدر ده بونو باجاردیلار. بونولا دا، تورک-موسلمان خالقلاری داها چوخ اؤزگه‌لشمگه معروض قالدیلار. بونا عکس رئاکسییانین نتیجه‌سی کیمی چینگیز آیتماتوو «گون وار عصره برابر»، اولژئس سولئیمونوو «از-یا»، بختییار واهابزاده «لاتین دیلی»، «گولوستان» اثرلرینی یازدیلار. 

   ایندی ده وطنداش جمعیتی آدی آلتیندا اینسان عامیلی میلّی و دینی دگرلردن اوستون توتولور. بیر سؤزله، فرد میلّت و دینه قارشی قویولور. گویا، فردین آزادلیغی‌نین اساسیندا یالنیز حوقوق و آزادلیقلاری دایانیر. بو زامان میلّت و دینه موناسیبت س‌س‌ری دؤورونده اولدوغو کیمی، آرخا پلانا کئچیلیر. بورادا اساس اوستونلوک شخصیتین حوقوق و آزادلیقلارینا وئریلیر، دؤولتین خاریجینده اینسانلارین ایجتیماعی موناسیبتلرین قورولماسی‌نین اؤنملی‌لیگیندن بحث اولونور و س. یوخاریدا دا قئید ائتدیگیمیز کیمی، بو جور وطنداش جمعیتی مودئلی بیر طرفدن اینسان حوقوق و آزادلیقلاری‌نین تامین اولونماسی باخیمیندان موثبت گؤرونسه ده،  آنجاق عومومی‌لیکده عاییله دگرلری‌نین آرادان قالخماسینا، بونونلا دا دؤولتین اساسینی تشکیل ائدن سوسیال اینستیتوتلارین داغیلماسینا سبب اولور. بو ایسه، اصلینده گله‌‌جکده دؤولتین اؤزونون وارلیغی اوچون تهلوکه منبعییدیر. بئله اولدوغو تقدیرده، میلّی و دینی دگرلردن اوزاق اولان اینسانین-فردین دونیا وطنداشینا چئوریلمه‌ سی اؤز معناسینی ایتیریر. چونکی فرد اؤز ماهیتینی ایتیریر و غئیری-موعین وضعیته دوشور، باشقا سؤزله اؤزگه‌لشیر. 

   اونا گؤره ده، فردین اؤز میلّی کیملیگی‌نین و دینی دگرلری‌نین اوستونده اینسانی کئیفیته مالیک اولماسی ایناندیریجی دئییلدیر. بو اؤزونو هئچ واخت دوغرولتمامیشدیر.  بو معنادا، حاضیردا فردین آزادلیغی‌نین اؤنملی‌لیگی آدی آلتیندا وطنداش جمعیتی‌نین ضرورتیندن چیخیش ائدنلر موعین معنادا، 20-جی عصرین اوللرینده «اوچلوک» ایدئیاسینی تنقید ائدنلرله - مارکسیستلرله عئینی مؤوقئع نوماییش ائتدیریرلر. بو معنادا، ایندیکی دؤورون «مارکسیستلری» و «لیبئرالیستلری» 20-جی عصرین اوللرینده یئنی مؤوقئع توتانلاردان چوخ دا فرقلنمیرلر. بوتؤولوکده حاضیردا «اوچلوگو» جمعیتین اساس ایدئیالاری کیمی واجیب سایمایانلارلا، 20-جی عصرین مارکسیستلرینی و لیبئرالیستلرینی بیر آمال بیرلشدیریر: چاغداش روحلو ایسلاملیق و تورکلوگون کؤلگه ده ساخلانیلماسی، یاخود دا عومومیتله آرادان قالدیریلماسی. بونون عکسینی دوشوننلر ایسه، موعاصیر روحلو تورکچولوک و ایسلامچیلیغی مودافیعه  ائدنلردیر. 

  یئری گلمیشکن، اؤتن عصرین اوللرینده «اوچلوگ»و مودافیعه  ائدنلر بئین‌المیلل-قلوبال ایدئیالارین میلّی ایدئیالارین اوزرینده تاثیرینی آزالتماق اوچون ایسلامچیلیق و تورکچولوکده کی  موعاصیرلیک روحونو اؤنه چکیردیلر. بو معنادا، اونلار ایسلامچیلیق و تورکچولوگه موعاصیرلیگی ده علاوه  ائتمیشدیلر. بو موعاصیرلیک ایلک باخیشدا، غرب مدنیتی ایله علاقه‌لندیریلسه ده، اساس مقصد تورکچولوک و ایسلامچیلیغین چاغداش روحونو قابارتماق ایدی. بو باخیمدان «اوچلوک»دن چیخیش ائدن آیدینلاریمیزین «اوروپا قییافه‌لی»، «غرب مدنیتیندنم» ایفاده‌لری موعاصیر روحلو تورکچولوک و ایسلامچیلیق مولاحیظه‌سی ایله سسلشدیریلیر، بونونلا دا بیر نؤوع قلوباللاشما ایدئیالارینی ضررسیزلشدیرمک مقصدی گودوردو. چونکی 20-جی عصرین اوللرینده حاضیردا اولدوغو کیمی، غربلشمک، لیبئرالیزم، سوسیال-دئموکراتیزم ایدئیالاری گئنیش یاییلمیشدی. بو بئین‌المیلل ایدئیالارین بیر نؤوع «ضررسیزلشدیریلمه‌سی» اوچون میلّی ایدئولوقلاریمیز ایسلامچیلیق و تورکچولوگون جاغداشلیق روحونو قابارتماغا چالیشمیشلار. فیکریمیزجه، اونلار بونو، یعنی میلّی ایدئیالارلا بئین‌المیلل ایدئیالاری بیرینجی‌نین اوستونلوگو شکلینده اوزلاشدیرماق یولوندا چوخ اوغورلو ایشلر حیاتا کئچیرمیشلر. محض بو جور خطین توتولماسی‌نین نتیجه‌سی  اولاراق تورک-ایسلام دونیاسیندا ایلک میلّی دئموکراتیک دؤولت اولان آذربایجان جومهوریتی یارانمیشدیر. 

   حتّی، همین دؤورده وطنداش آنالاییشی دا یارانماغا باشلامیشدیر.  " وطنداش "  دئدیکده، آذربایجان جومهوریتی اراضیسینده یاشایان و اؤزونو بو اؤلکه‌نین بیر عوضوو سایان بوتون اینسانلار نظرده توتولوردو. بو بیر نؤوع آوروپا اؤلکه لرینده ده ایستیفاده اولونان  " وطنداش "  مفهومونا یاخین ایدی. بو معنادا غرب‌سایاغی، آنجاق میلّی اؤزونه‌مخصوصلوغو دا قوروماقلا  " وطنداش جمعیتی "‌نین ایلک نومونه لری آذربایجان جومهوریتی دؤورونده یارانمیشدیر. 

  یئنیجه فورمالاشماغا، شوعورلاردا اؤز یئری‌نین تاپماغا چالیشان  " وطنداش "  آنلاییشینا س‌س‌ری دؤورونده  " میلّی بورژوا "  دامغاسی وورولدو. اونون یئرینی  " یولداش "  آنلاییشی توتدو.  " یولداش "  دئدیکده ایسه، اساسن فهله صینفی نظرده توتولوردو. کندلیلر ایسه فهله‌لرین سویییه‌سینه چاتماغا سعی گؤسترن بیر طبقه کیمی قییمتلندیریلیردی. اساس مسله او ایدی کی،  " وطنداش "  آنلاییشی یاریمچیق قالدی. 

   بوتون بونلاری یازماقدا مقصدیمیز اودور کی، 20-جی عصرین اوللرینده اولدوغو کیمی، حاضیردا دا بئین‌المیلل ایدئیالارا، قلوباللاشما پروسئسلرینه میلّی ایدئولوقلارین گئتدیگی یولدان یاناشماق، آنجاق زامانین طلبلرینه ده اویغون شکیلده حرکت ائتمک لازیمدیر. باشقا سؤزله، بئین‌المیلل، قلوبال ایدئیالارین قارشیسیندا تسلیم اولماغی قلوباللاشما پروسئسی، وطنداش جمعیتی‌نین ضروری‌لیگی کیمی باشا دوشولمک چوخ یانلیشدیر. چونکی میلّی ایدئیالار اولمادان ایسته‌نیلن بئین‌المیلل، یاخود دا قلوبال ایدئیالارین هئچ بیر اهمیتی یوخدور. اوسته لیک، بئین المیلل ایدئیالارین ایدئیالارین آپاریجیلیغی و میلّی ایدئیالارین کؤلگه ده  قالماسی ایسته‌نیلن میلّت اوچون چوخ تهلوکه لیدیر. بورادا بیر عامیلی حؤکمن نظره آلماق لازیمدیر کی، بئین‌المیلل ایدئیالاردان عادتن، بیر میلّت دیگر میلّتلرین اوزرینده حاکیم اولماق مقصدی ایله ایستیفاده ائتمیشلر. مثلا، ایراندا شیعه‌لیک، عوثمانلیدا عوثمانلی‌لیق،  روسییادا بولشئویزم و س. بونا باریز نومونه‌دیر. اونا گؤره ده بئین‌المیلل‌چیلیک، قلوباللاشما کیمی پروسئسلرین تاثیرینه داها چوخ دؤولتچیلیک عنعنه‌لری ضعیف، اوسته‌‌لیک موستقیل‌لیک تجروبه‌سی آز اولان، میلّی شوعورو تام فورمالاشمایان میلّتلر قالیرلار. 

  شیمالی آذربایجان تورکلری کیفایت قدر دؤولتچیلیک عنعنه‌لرینه (خزر ایمپئرییاسی، ساجیلر، قاراقویونلولار، شیروانشاهلار، صفویلر و ب.) مالیک اولسالار دا، سون ایکی عصرین بؤیوک بیر دؤورونو چار روسییاسی ایمپئرییاسی‌نین ترکیبینده یاشامالایرندان دولایی موستقیل‌لیک تجروبه‌سی آزالمیشدیر. عئینی زاماندا گنج بیر دؤولتین اهالیسی آراسیندا میلّی شوعورون فورمالاشماسی پروسئسی باشا چاتمادیغینا گؤره، قلوبال ایدئیالارین تاثیرینه داها چوخ معروض قالان اؤلکه حالینا گلمیشدیر. بو باخیمدان میلّی ایدئیالارین، یوخسا بئین‌المیلل ایدئیالاریین هانسی‌نین واجیب‌لیگی مسله‌سینده آذربایجان خالقی‌نین سئچیم ائتمک مسله‌سینده ایجتیماعی شوعور پروبلئمی واردیر. خوصوصیله، سووئت-موستملکه نسیل ایله یئنی-موستقیل نسیل آراسیندا واریث‌لیک پروبلئمی‌نین بو گونه قدر حلّ اولونماماسی مسله‌سی داها دا مورکبلشدیریر. سووئت نسلی‌نین اکثریتی داها چوخ «ساختا بئین‌المیلل‌چیلیگه» اویغونلاشدیغی اوچون میلّی ایدئیالارا موناسیبتده «روس کومونیزمی» «خسته‌لیگی»ندن قورتولا بیلمیر. عوضینده سووئت نسیلی‌نین اؤولادلاری اولان یئنی نسیلین اکثریتی میلّی ایدئیالاری تام درک ائده بیلمه‌دیگی اوچون بین‌المیلل ایدئیالارا موناسیبتده «مودئرنلشمک» خسته‌لیگینه توتولور. بئله بیر شراییطده، سووئت نسلی ایله یئنی نسیل آراسیندا اوزلاشدیرما تاپماق هئچ ده آسان مسله دئییلدیر. بو معنادا، میلّی شوعورون فورمالاشماسی پروسئسی ده مورکّب‌لیگی ایله دیقتی جلب ائدیر. اونا گؤره ده، بعضی ساحه لرده جیدی آددیملار آتیلمادان میلّی شوعورون یوخ یئردن فورمالاشماسینی گؤزله‌مک دوغرو اولمازدی.