هایك و آندرانیك 

  1918-1920-جی ایللر ائرمنیلر طرفیندن آذربایجانلیلارا قارشی تؤره دیلمیش قانلی سوی قیریم ایللری ایدی. فاكتلار و رقملر تكذیب اولونماز صورتده گؤستریر كی، آذربایجان خالقینا قارشی تؤره دیلمیش سویقیریمین  تایی-برابری اولماییب. بو، ائرمنی شووینیستلری نین، داشناك ایدئولوقلاری نین قانلی سییاستی نین نتیجه سی ایدی. سوی قیریم سییاستی نین تشكیلاتچیلاریندان و ایشتیراكچیلاریندان ایكیسی باره ده معلومات وئرمك ایسته ییریك. 

  چار روسییاسی نین غلبه سی و اوصول-ایداره سی نین مؤحكملنمه سی اوغروندا توركلره قارشی ووروشلاردا ان فعال ائرمنی ظابیطلری آندرانیك اوزانیان و هایك بژشكیان (قای) ایدی. اونلارین حیات یولونا نظر سالدیقدا ساتقینلیغین كلاسیك نومونه سی،  بیر جبهه دن عكس جبهه یه هوپپانماق سرریشته سی، ائرمنی شووینیستلری نین رذیل سیماسی اؤزونو گؤستریر. 

  هایك بژشكیان (قای) 1915-جی ایلدن 6-جی ائرمنی كؤنوللو بیرلشمه سی نین كوماندیری اولموشدور.. اونون باشچیلیق ائتدیگی حیصه لر ارزروم  و باشقا ایستیقامتلرده توركلره قارشی ووروشلاردا هوسله ایشتیراك ائتمیش، بیر سیرا شهر و كندلرین ضبط اولونماسیندا فعاللیق گؤسترمیشدیر. چار روسییاسی نین ماراقلاری نامینه فعال موباریزه آپاران، آذربایجانلیلارا قارشی سوی قیریم ایجراچیلاریندان بیری اولان قای ائرمنیستاندا اؤز بورجونو یئرینه یئتیردیكدن سونرا موسكوایا اوز توتور، رومانوولار سولاله سی نین اتگینی بوراخیب لئنین سولاله سی نین اتگیندن یاپیشیر، ایندی ده اؤز اولكی آغالارینا، حیمایدارلارینا قارشی موباریزه یه قوشولور. قیرمیزی اوردونون تشكیلاتچیلاریندان بیری اولور، ن.ژوكووسكی آدینا حربی-هاوا آكادئمییاسیندا موحاریبه لر تاریخی و حربی-صنعت كافئدراسی نین مودیری كیمی یوكسك وظیفه  توتور. 

  ائرمنی رسمی سندلرینده قایین خیدمتلری بئله قییمتلندیریلیر: سووئت روسییاسیندا وطنداش موحاریبه سی نین افسانوی قهرمانی، قیرمیزی اوردونون گؤركملی سركرده سی، حربی آكادئمییانین پروفئسسورو. سیمبیرسك شهری آغقواردییاچیلاردان آزاد ائدیلدیكدن سونرا قای و.لئنینه گؤندردیگی تئلئقرامدا یازمیشدی:  " سئویملی ولادیمیر ایلیچ، سیزین دوغما شهرینیزین آزاد ائدیلمه سی سیزین یارانیزا جاوابدیر، ایكینجیسینه جاواب سامارا اولاجاقدیر "  (باخ: ائرمنی سووئت ائنسیكلوپئدییاسی، 2.نجی جیلد، ص. 675)

  نه قدر غریبه  گؤرونسه ده، قای باكی نئفت مدنلرینده ایشله میش، فهله حركاتیندا ایشتیراك ائتمیش، مانتاشووون نئفت معدنلریندن باشقا دیگر معدنلرده تعطیللر تشكیلاتچیسی اولموش، 1904-جو ایلده باكی سوسیال-دموكرات قزئتلری ایله امكداشلیق ائتمیش، 1908-جی ایلده باكیدا  " نئفت ایستحصالی قوللوقچولاری ایتتیفاقی نین "  یارادیلماسیندا ایشتیراك ائتمیشدیر.  آذربایجانین چؤرگی ایله بؤیوموش قای اؤز ساتقین خیصلتینه صادیق قالاراق بو خالقین غدار جللادی اولموشدور.   

  آندرانیك اوزانیان 1914-جو ایل نویابرین 16-دان 1200  نفر­لیك عسگر و ظابیطی اولان 1-جی كؤنوللولر حیصه سینه باشچیلیق ائتمیش و بو حیصه  ایله سالماس-وان ایستیقامتینده دؤیوشلرده ایشتیراك ائتمیشدیر. سونرالار اونون حیصه لری باشقالانین، آسورلونون، وانین، آشناكین، قوتورون، موللا حسنین، موغانجیغین (دیلمان- سلماس) ضبط اولونماسیندا فعاللیق گؤسترمیشدیر. روس قوشونلاری نین كوماندانی چئرنوزوبوو (اندرانیكین قوشون حیصه لری اونون تابئعلیگینده اولموشدور) ائرمنی كؤنوللولری نین، خوصوصیله، آندرانیكین فعالیتی حاقیندا یازمیشدیر : " ....حیصه  آندرانیكین باشچیلیغی آلتیندا 1915-جی ایل آپرئلین 15-28-ده موغانجیغین (دیلمان- سلماس) معلوم دؤیوشلرده ایشتیراك ائتمیش، بونون سایه سینده ده قافقاز دوشمنین یوروشوندن قورتارمیشدیر. من آندرانیكین شخصینده همیشه آلوولو وطنپروری، ائرمنیستانین آزادلیغی اوغروندا ووروشان دؤیوشچونو و وطنینی دریندن سئوه نی گؤردوم "  (باخ: ائرمنی خالقی نین تاریخی، آلتی جیلد، سه.549). 

  آندرانیك هله ناخچیواندا اولاركن اورانی سووئت روسییاسینین آیریلماز حیصه سی اعلان ائتمیشدی.. او، 1918-جی ایل اییول آیی نین 14-ده باكییا - س.شاومیانا ووردوغو تئلئقرامدا اؤز قوشون بیرلشمه لرینی روسییانین مركزی حؤكومتی نین سرانجامینا وئردیگینی و اونا تابئع اولدوغونو بیلدیریر. س.شاومیان ایسه آندرانیكین شخصینده  " حقیقی خالق قهرمانینی "  سالاملاییر،  آندرانیكین سووئت حاكیمیتی طرفینه كئچمه سینی ممنوعنیتله قئید ائدیر (باخ:  " ایزوئستییا "  قزئتی، (1918-جی ایل، № 155/419). 

  آندرانیك بو حركتی ایله بئله بیر حقیقتی باشا دوشدویونو بیلدیریردی كی،  " بؤیوك ائرمنیستان "  خولیاسی نین حیاتا كئچیریلمه سینده سووئت روسییاسینا دا آرخالانا بیلر. اونا آرتیق آیدین ایدی كی، چار روسییاسی ایله سووئت روسییاسی نین گئوپولیتیك سییاستی آراسیندا هئچ بیر فرق اولمایاجاق. بئله ده اولدو. یوخاریدا گؤستردیگیمیز كیمی، سووئت حاكیمیتی نین ایلك گونلرینده زنگه زور و گؤیچه ماحاللاری، قازاخ قزاسی نین دیلیجان دره سی آذربایجاندان قوپاریلدی كی، ائرمنیلرین ائنی یارادیلان دؤولتینه باغیشلانسین.  

  آندرانیك چوخ یاخشی بیلیر و درك ائدیردی كی، باكی كومموناسی نین باشیندا س.شاومیانین دورماسی و كومیسسارلارین اكثریییتینین ائرمنی و خریستیان اولماسی گله جكده بوتون زاقافقازییانی  " بؤیوك ائرمنیستان "  دؤولتینه چئویرمك اوچون بازا، ایمكان و شراییط یاراداجاقدیر. باكی كومموناسی سوقوط ائتدیگی اوچون آندرانیكین بو خولیاسی چین اولمادی. او، اؤز قوشون حیصه لری ایله بیرلیكده زنگه زورو  ترك ائدیب بازارچای-درله یز-وئدی یولو ایله گئده رك 1919-جو ایلین آپرئلینده ائچمیادزینه چاتدی. بورادا آندرانیك اؤز قوشون حیصه لرینی بوراخدی، توركلردن و آذربایجانلیلاردان تالان ائتدیگی واریداتی كاتولیكوسا باغیشلادی. اوزو ایسه اوزاق خاریجه یوللاندی. 

  آذربایجانلیلارا قارشی سوی قیریم سییاستی نین غدارجاسینا حیاتا كئچیریلمه سی نین تشكیلاتچی و ایشتیراكچیلاریندان اولان آندرانیكین و قایین  " قهرمانلیغی "  ائرمنیستان سووئت حاكیمیتی طرفیندن یوكسك قییمتلندیریلمیشدی. آندرانیكه اشته رك رایونونداكی اوجان كندینده آبیده اوجالدیلمیش، ائچمیادزین رایونونداكی آشاغی خاتون ارك كندینه قایین آدی وئریلمیشدیر. (اشاغی خاتون ارك و یوخاری خاتون ارك كندلری 1670-80-جی ایللرده سالینمیش، كند ایروان خانی صفی قولوخانین آروادی خاتون خانیمین شارفینه بو آدا لاییق گؤرولموشدور). موقصیرلر جزالاندیریلماق عوضینه یوكسك شؤهرته لاییق گؤرولدولر. محض بونا گؤرا ده ائرمنی ائكسترئمیستلری نین جینایتلری گئت-گئده گئنیشلنیر، یئنی-یئنی بؤلگه لری احاطه ائدیر. 

كؤچورن: ائلچین

قایناق:

QƏRBİ AZƏRBAYCAN: AZƏRBAYCANLILARA QARŞI GENOSİD DEMOQRAFİK STATİSTİKA GÜZGÜSÜNDƏ