بابور – تورك-هیند ایمپئراتورلوغونو قوران داهی شخصیت و توركلرین هومئری  

      بو بؤیوك اینسان كیچیك بیر اوردو ایله اؤزوندن اون دفعه  بؤیوك اوردولاری مغلوب ائدن كوماندان، ان بؤیوك گوجون عاغیل اولدوغونو سؤیله رك، تاریخه دوشن مهارتلی سییاستچی، عوثمانلی نین روحونو، معنویاتینی، مدنیتینی اؤزونه مخصوص شكیلده اؤز ایمپئراتورلوغوندا یاشادان دؤولت خادیمی، شاعیر، تاریخچی، علم آدامی و بیر سؤزله، تورك-ایسلام تاریخی نین ان بؤیوك سیمالاریندان اولان قاضی ظهیرالدین محمد بابور ایدی.    

  اونون حاقیندا تاریخده چوخ یازیب، چوخ دانیشیبلار، همیشه ده عظمتی و شؤهرتی قارشیسیندا باش اَییبلر. بیر واختلار، دئمك اولار كی، بوتون هیندیستان اونون قوردوغو بؤیوك بیر ایمپئرییانین تركیبینده ایدی. او،  مشهور سركرده، باجاریقلی دؤولت خادیمی، سییاستچی، هم ده اورتا عصرلرین ان بؤیوك شاعیر و ادیبلریندن بیری ایدی. او، تك باشینا تورك-هیند ایمپئراتورلوغونو قوردو و اؤزوندن سونرا تاریخده  ” بابورنامه “  آدی ایله بؤیوك بیر ادبی میراث قویوب گئتدی.  ” بابورنامه “  غربی بو گون ده اؤزونه حئیران ائتمكده دیر. محض  ” بابورنامه یه “  گؤره اونو غربده حؤرمت و محبتله توركلرین هومئری آدلاندیریرلار.   بو بؤیوك اینسان كیچیك بیر اوردو ایله اؤزوندن اون دفعه  بؤیوك اوردولاری مغلوب ائدن كوماندان، ان بؤیوك گوجون عاغیل اولدوغونو سؤیله رك، تاریخه دوشن مهارتلی سییاستچی، عوثمانلی نین روحونو، معنویاتینی، مدنیتینی اؤزونه مخصوص شكیلده اؤز ایمپئراتورلوغوندا یاشادان دؤولت خادیمی، شاعیر، تاریخچی، علم آدامی و بیر سؤزله، تورك-ایسلام تاریخی نین ان بؤیوك سیمالاریندان اولان قاضی ظهیرالدین محمد بابور ایدی. او، 1483-جو ایلده ایندیكی اؤزبكیستانین اندیجان شهرینده آنادان اولوب. اونون نسیل كؤكلری آتا طرفدن توركوستانین (اورتا آسیانین) بؤیوك تورك حؤكمداری و دؤولت خادیمی امیر تئیمورون، آنا طرفدن ایسه چینگیز خانین سویونا قدر اوزانیب گئدیر. بابورون آتاسی  همین دؤورده فرقانه امیری ایدی. بابور 11 یاشینا چاتاندا آتاسی حاقین رحمتینه قوووشدو. بئله لیكله، طالیع 11 یاشلی بابورا فرقانه نین امیری اولماغی نصیب ائتدی. آما بابورون گنج و تجروبه سیز اولماسیندان ایستیفاده ائدن قوهوملاری – داییلاری، عمیلری و دیگر یاخینلاری  حاكیمیت اوغروندا موباریزه یه باشلادیلار. اونلارین هر بیری فرقانه نی اؤزلری نین  ایداره ائتمه یه داها چوخ هاقلاری اولدوغونو ایدیعا ائدیردی. بابور چوخ گنج  اولسا دا، اؤزونو مودافیعه  ائتمك اوچون اوزون مودت یاخینلاری ایله ساواشدی. بو ساواشلارین بعضیلرینده مغلوب اولدو، بعضیلرینده ایسه غلبه چالدی. آما آراسیز ساواشلار بابورون اطرافینداكیلاری یورموشدو. اونلار بو موحاریبه لرین سونسوزلوغا قدر داوام ائتمه جگیندن و گونلرین بیرینده مغلوب اولا بیله جكلریندن اندیشه دویماغا باشلامیشدیلار. دیگر طرفدن  دوشمنلری – شئیبانی خانین آدینی داشییان شئیبانیلر گونو-گوندن داها دا قوووتلنمكده ایدیلر. اونا گؤره ده اطرافینداكیلار بابورا قارداش قانی آخیتماغا سون قویماغی و قارشی طرفله دیل تاپماغی، اونلارا هانسیسا گوزشته گئتمگی تكلیف ائدیردیلر. بابور شئیبانیلره گوزشته گئتمه گین و یا اونلارین قارشیسیندا  آغ بایراق قالدیرماغین نه ایله نتیجه لنه جگینی یاخشی آنلاییردی. بوتون حاللاردا، حتّی كؤنوللو شكیلده امیرلیكدن ایمتیناع ائتسه بئله، قارشی طرف اونلاری باغیشلامایاجاقدی. او، یاخشی آنلاییردی كی، فرقانه امیری اولماق اوغروندا گئدن ساواشلار چوخ درینه ایشله ییب و اله كئچیریله جگی تقدیرده، اوندان و طرفدارلاریندان گله بیله جك تهلوكه نین قارشیسینی آلماق اوچون اونلاری اعدام ائده جكلر. آما طرفدارلاری بیر مسله ده هاقلی ایدیلر. معناسیز قارداش قیرغینلارینا سون قویماق حؤكمن لازیم ایدی. اونا گؤره ده بابور چیخیش یولونو اؤزونه صادیق قوووه لرله فرقانه نی ترك ائتمكده گؤردو. واختیله اجدادلاری اولان سلجوقلار ( اوغوزلار) حاكیمیت داواسی اوغروندا گئدن دؤیوشلرده بؤلگه نی ترك ائده رك، یئنی تورپاقلار تاپماق مقصدی ایله آنادولویا اوز توتموش و بورادا بؤیوك بیر تورك ایمپئراتورلوغو قورموشدولار. ایندی ده تاریخ تكرار اولونوردو. آما اوغوز-سلجوق سویوندان گلن بو قهرمان اؤزونه صادیق قوووه لرله هیندیستانا اوز توتدو. كابیلی اؤزونه پایتاخت ائلان ائتدی  بابورون هیندیستانا یؤنلمه سی اونون اوردوسونا چوخلو سایدا گنج قوووه لرین آخینینا سبب اولدو. اونلارین آراسیندا توركوستان چؤللرینده كؤچری حیات سورن چوخلو سایدا تورك و موغول واردی. بو دا بابورون اوردوسونون قیسا مودتده خئیلی گوجلنمه سینه گتیریب چیخاردی. آما هیندیستانا یوروش یولو اوزرینده افقانیستان دایانیردی. بو اؤلكه نی اله كئچیرمه دن هیندیستانا گیرمك مومكون دئییلدی. بونو یاخشی باشا دوشن  21 یاشلی گنج سركرده اوردوسو ایله هیندیقوش داغلارینی آشاراق، 1504-جو ایلده غفیلدن افقانیستانا داخیل اولدی و سورعتلی هوجوملا اورانی اله كئچیردی. افقانیستانی نظارتی آلتینا آلان  بابور كابیل شهرینی اؤز دؤولتی نین پایتاختی ائلان ائتدی. بو اونون حیاتیندا قازاندیغی ایلك و ان بؤیوك اوغورلاردان بیری ایدی. لاكین غلبه دن باشی مست اولان اوردو خالقلا كوبود داورانماغا و اونلارلا موناسیبتده اؤزلرینی غدارجاسینا آپارماغا باشلادی. بو دا تئزلیكله افقانلارین بابورا قارشی عوصیان قالدیرماسینا گتیریب چیخاردی. عوصیانین سببلرینی اؤیرنن بابور درحال خالقی اینجیدن و اونلارلا غدارجاسینا رفتار ائدن عسگرلرین هامیسینی جزالاندیردی. بابورون بو عدالتی قارشیسیندا یئرلی خالق عوصیانی دایاندیراراق اونون اطرافیندا سیخ بیرلشمه یه باشلادی. بابور دا، اؤز نؤوبه سینده، افقانیستانی ایداره ائدن مأمورلارینا یئرلی خالقلا عدالتله داورانماغی تاپشیردی. بونا عمل ائتمه ینلری ان آغیر شكیلده جزالاندیراجاغی باره ده اونلارا سرت شكیلده خبردارلیق ائتدی. بوندان سونرا بابورون افقانیستاندا قوردوغو عدالتلی دؤولتین سوراغی هر یئره یاییلماغا باشلادی. بابور یئرلی خالقین دستگیندن ایستیفاده ائده رك، شئیبانی خانین اوزرینه  یوروش ائتمگی قرارا آلدی. او، افقانلارین یاردیمی ایله  شئیبانی خانی مغلوب ائتدی و دؤولتی نین اراضیلرینی توركوستانا قدر گئنیشلتدی. 1511-جی ایده بابور قیزغین ساواشلاردان سونرا سمرقند و بوخارانی دا اله كئچیردی. آرتیق او خئیلی گوجلنمیشدی، نه توركوستاندا، نه ده چین و هیندیستاندا قارشیسینا چیخا بیله جك بیر قوووه  یوخ ایدی.  هیندیستانا یوروش  سون قلبه لردن سونرا بابور هیندیستانا حربی سفرین واختی نین گلیب چاتدیغینی آنلاماغا باشلامیشدی. چونكی او، آرخادان، توركوستانداكی دوشمنلریندن گله بیله جك تهلوكه نی آرادان قالدیرمیش، هم ده اوردوسونو خئیلی گوجلندیره بیلمیشدی. اونا گؤره ده بابور چوخدانكی آرزولارینی حیاتا كئچیرمك مقصدی ایله افقانیستان دؤولتینی قوراندان 15 ایل سونرا – 1519-جو ایلده هیندیستانا حربی سفره چیخدی. همین ایل، فئورال آیی نین 4-ده بابورون اوردوسو ساللارلا سیند چایینی كئچدی. اوردو ایلك هوجومدا پنجاب و اونون اطرافینداكی اراضیلری توتدو. پنجابی اله كئچیرندن سونرا بابور بورادا مؤحكم قانون-قایدا یاراتدی و عدالتله بؤلگه نی ایداره ائتمه یه باشلادی. بو دا  تئزلیكله یئرلی خالقین اونا رغبتله یاناشماسینا و دستكله مسینه گتیریب چیخاردی. بابور پنجابین ایشغالیندان سونرا  بیر مودت اوردوسونا ایستیراحت وئردی و یالنیز بؤلگه ده تام مؤحكملندیگینه امین اولدوقدان سونرا هیندیستانین دیگر اراضیلری اوزرینه ده یوروشه چیخدی. عومومیتله، بابور هیندیستان اوزرینه 5 دفعه  حربی یوروش ائدیب. بو یوروشلر زامانی او، هیندیستانین بؤیوك حیصه سینی اؤز نظارتی آلتینا آلمیشدی. اونون سونونجو، 5-جی حربی سفری دئهلی اوزرینه اولدو. همین دؤورده دئهلیده ایبراهیم لودی حؤكمدارلیق ائدیردی. ایبراهیم لودی بابوردان گلن تهلوكه نی آرادان قالدیرماق و اونو بیردفعه لیك هیندیستان تورپاقلاریندان قووماق مقصدیله او دؤور اوچون اولدوقجا بؤیوك حساب ائدیلن بیر اوردو توپلامیشدی. بو اوردو 130 مین نفردن چوخ ایدی. بوندان علاوه ، ایبراهیم لودی نین اوردوسوندا 1000-دن آرتیق دؤیوش فیلی واردی. بابور ایسه گوجلو دوشمن قارشیسیندا جمعیسی 13 مین نفر عسگره مالیك ایدی. بلكه ده باشقا سركرده اولسایدی، اؤزوندن آزی 10 دفعه  چوخ اولان دوشمنله دؤیوشه گیرمه یه جسارت ائتمزدی. چونكی بو، بیله-بیله اؤزونو اؤلومون قوجاغینا آتماق  دئمك ایدی. آنجاق بابور دوشمندن قورخان و چكینن سركرده لردن دئییلدی. بیر واختلار اجدادی آلپ ارسلان مالازگیرت اطرافیندا اؤزوندن 10 دفعه  چوخ اولان 200 مین نفرلیك بیزانس اوردوسونو یئنه رك، آنادولونو ابدی اولاراق تورك یوردو ائتمیشدی. ایندی ده بابور اونون بو قهرمانلیغینی دئهلی اطرافیندا داوام ائتدیرمك نیتینده ایدی.

ایبراهیم لودی هم عسگرلرینه، هم ده دؤیوش فیللرینه چوخ گووه نیر و بابورو آسانلیقلا مغلوب ائده جگینه اینانیردی. او، بابورون آزسایلی اوردو ایله دؤیوشه چیخماسیندان خبردار ایدی و حتّی اؤنجه دن دؤیوش بیتن كیمی چالاجاغی غلبه ایله باغلی مؤحتشم بیر مراسیم كئچیرمگی قرارا آلمیش و بو مقصدله خوصوصی حاضیرلیقلار دا گؤردورموشدو. آما همین گون خوشبختلیك سانكی ایبراهیم لودیدن اوز دؤندرمیشدی و او بیلمیردی كی، بو ساواش اونون اوچون سونونجو اولاجاق…  

  بابور دوشمن اوزرینه آزسایلی قوووه ایله گئتدیگینی و ساواشین اونلار اوچون اولدوقجا آغیر كئچه جگینی یاخشی آنلاییردی.  لاكین بابورون دامارلاریندا آخان تورك قانی، وارلیغیندان سوزولوب گلن تورك دؤیوشكنلیگی اونو جسارتله دوشمن اوزرینه گئتمه یه سؤوق ائدیردی. عئینی زاماندا او دا آیدین ایدی كی، دوشمنین دؤیوش فیللری قارشیسیندا تاب گتیرمك هئچ ده آسان اولمایاجاق.  

   دؤیوشدن اول بابور عسگرلری نین اؤنونه چیخاراق:  

  – بو دؤیوش بیزیم اوچون آسان اولمایاجاق، آنجاق بیز دفعه لرله  مغلوب ائدیلمزلیگیمیزی دونیایا نوماییش ائتدیردیك، بیز ظفر عسگرلری ییك و بو آغیر دؤیوشده من ده سیزینله اؤن سیرالاردا اولاجاغام،- دئدی.  

  دؤیوش باشلایان كیمی ایبراهیم لودی اؤزونون اساس سیلاهینی، فیللری مئیدانا بوراخدی. میندن آرتیق فیل بیر آنداجا بابورون اؤن سیرالاردا ووروشان عسگرلری نین اوزرینه جومدو. بابورون عسگرلری فیللری اوخ آتشینه توتسالار دا، اونلار هئچ نه یه باخمادان ایره لیله رك  قاباقلارینداكی بوتون جانلیلاری ازیب محو ائتدیلر. بابورون عسگرلری تلاش ایچینده گئری چكیلیردیلر. آرتیق ائله گومان ائدیلیردی كی، قیزمیش فیللرین قارشیسینی هئچ نه آلا بیلمه جك و دؤیوشون طالعیی ایبراهیم لودی نین خئیرینه حلل اولونوب. آما بابورون دا سرنجامیندا دوشمنین گؤزلمه دیگی و عاغلینا بئله گتیرمه دیگی بیر سیلاح واردی. بو سیلاح او دؤور اوچون یئنی حساب ائدیلن توپلار ایدی. فیللرین هوجومونون قارشیسینی یالنیز توپ آتشلری ایله آلماق اولاردی. بابورون اوردوسوندا عوثمانلی توركلریندن اولان و عوثمانلی اوردوسوندا تجروبه كئچن موصطافا رومی نین كوماندانلیغی آلتیندا توپچو بیرلیگی ده  واردی.  

  بابورون امری ایله توپچولار درحال فیللر اوزرینه آتش آچماغا باشلادیلار. توپ سسلریندن، همچنین اطرافی  بوروین آلوو و توستودن فیللر اوركه رك گئرییه دؤندولر. اونلار قارشیلارینا چیخان اؤز عسگرلرینی بئله، آیاقلاری آلتینا آلاراق قاچیردیلار. بو دا ایبراهیم لودی نین عسگرلری آراسیندا چاشقینلیغا گتیریب چیخاردی و اونلارین دؤیوش صفلری پوزولدو. بوندان ایستیفاده ائدن بابورون عسگرلری دوشمن اوزرینه آتیلدیلار. قیزغین دؤیوشده دوشمن اوردونون كوماندانی و دؤولت باشچیسی ایبراهیم لودی اؤلدورولدو. بئله لیكله، 1526-جی ایل، آپرئل آیی نین 29-دا بابور اونا دونیا شؤهرتی گتیره جك  بیر غلبه قازاندی. بو غلبه نین سوراغی بوتون تورك-ایسلام دونیاسیندا سئوگی و جوشقو ایله قارشیلاندی. مشهور شاعیر شئیخ زئین هافی ایسه بابورون غلبه سینه حصر ائدیلن  ” ظفرنامه “  اثرینی قلمه آلدی. بو اثر بوتون تورك-ایسلام حؤكمدارلارینا گؤندریلدی.    

    مغلوب اولان ایبراهیم لودی نین ایداره ائتدیگی اراضیلری ده اؤز دؤولتی نین تركیبینه داخیل ائدن بابور بونون آردینجا دئهلی اوزرینه یوروش ائده رك، اورانی اله كئچیردی، سونرا ایسه او، آقرا شهری اوزرینده نظارتی اله آلدی. آرتیق بو مشهور تورك سركرده سی 3-4 میلیون كوادرات كیلومئتره چاتان بؤیوك بیر اراضینی اله كئچیرمیشدی. دئهلی و آقرانی دا نظارتی آلتینا آلاندان سونرا بابور تورك-هیند ایمپئراتورلوغونون یارادیلدیغینی ائلان ائتدی. او، آرتیق اساس مقصدینه چاتمیش و ایندیكی هیندیستانین بؤیوك حیصه سینی اؤز ایمپئرییاسی تركیبینه داخیل ائتمیشدی. بابور بوندان سونرا دینج دؤولت قوروجولوغونو حیاتا كئچیرمك نیتینده ایدی. بو مقصدله او، بوتون دیقتینی عوثمانلی سولطانلاری كیمی، اله كئچیردیگی اراضیلرده حاق و عدالتین برپا ائدیلمه سینه، اؤلكه نین ایندیكی تئرمینلرله دئسك حوقوقی یوللارلا ایداره اولونماسینا یؤنلتدی. چونكی عكس حالدا، دوشمنلری اهالینی اوندان ناراضی سالماغا و اونون علئیه اینه عوصیانلار قالدیرماغا سؤوق ائده جكدیلر. ایلك واختلار بو اولدوقجا چتین ایدی و بعضی یئرلی كئچمیش طایفا باشچیلاری و امیرلر هر واسیطه ایله خالقی بابورون علئیه اینه قالدیرماغا چالیشیر و اونا دینج دؤولت قوروجولوغونو حیاتا كئچیرمه یه ایمكان وئرمیردیلر. بئله بیر وضعیتده اوردودا و سارایدا دا بابورون علئیه اینه ناراضیلیقلار آرتمیشدی. اوردو اوزون و چتین سفرلردن یورولموشدو و اونلار ایصرارلا گئرییه دؤنمگی بابوردان طلب ائدیردیلر. بونو گؤرن بابور گئرییه دؤنمك ایسته ین عسگرلری قارشیسینا چیخاراق:  

  – سیزینله اوزون یوللار گلدیك، هئچ كیمه نصیب اولمایان غلبه لر قازاندیق، سیز منه، من ده سیزه ایناندیم. ایندی ایسه سیز گئری دؤنمك ایسته ییرسینیز. آما بونو دا بیلین كی، سیز گئری دؤنسنیز بئله، من تك باشینا بو تورپاقلاردا قالاجاغام و سونا كیمی ده دوشمنله ساواشاجاغام،-دئدی.  

  اونون بو سؤزلریندن سونرا عسگرلر گئری دؤنمك فیكیرلریندن واز كئچمه لی اولدولار. بابورون  نظارت آلتینا آلدیغی اراضیلرده كی  اهالی ایله اولدوقجا ایستی موناسیبتلر قورماسی خالق آراسیندا اونا رغبتین آرتماسینا گتیریب چیخاردی. لاكین دوشمن ده یاتمامیشدی. بابورلا دؤیوشده مغلوب اولمالارینی هضم ائتمه ین بعضی یئرلی هیند راجه لری اونا قارشی عوصیان قالدیردیلار. بو عوصیانلاردان ان تهلوكه لیسی راجپوت خانلیغینی اله كئچیرن رانا سانقانین قالدیردیغی قییام ایدی. بونو آنلایان بابور بؤیوك بیر قوووه ایله سانقا اوزرینه یورودو. او، 1527-جی ایل، مارت آیی نین 27-ده كاونا اطرافیندا باش وئرن دؤیوشده سانقانین قالدیردیغی عوصیانی یاتیردی. بوندان سونرا هئچ كیم بابورا قارشی عوصیان قالدیرماغا جسارت ائتمه دی. بو دا بابورا اؤلكه ده ثابیتلیگی برپا ائتمه یه ایمكان وئردی. 

    ” بابورنامه “  توركلرین  

   ” ایلیادا و اودیسسئیا ” سی اولور  

  بابورو دیگر سركرده و دؤولت خادیملریندن فرقلندیرن اونون هم ده ماهیر بیر شاعیر و تاریخچی اولماسی ایدی. جاغاتای توركجه سینده یازدیغی شئعیرلر خالق آراسیندا بابورا داها بیر بؤیوك شؤهرت گتیرمیشدی. توركوستان چؤللریندن باشلامیش، هیندیستانا قدر اوزانان بؤیوك بیر اراضیده بابورون یازدیغی شئعیرلر خالق آراسیندا دیللر ازبری ایدی. بابور كلاسسیك شئعیرین، دئمك اولار كی، بوتون نؤوع لرینده یازیب. اونون قلمه آلدیغی غزللر، روباعیلر، او جومله دن ساده خالق توركجه سینده یازدیغی لیریك شئعیرلر اینسانی والئه ائدیر.  

  بابور همین دؤورده علیشیر نوایی دن سونرا توركیستان توركلری نین ان سئویملی شاعیری ایدی. عومومیتله، بابورون شئعیرلری آنادولویا قدر گلیب چاتمیش و او، عوثمانلیدا یاشایان بوتون اینسانلارین سئویملیسینه چئوریلمیشدی.  بابور شئعیرلرینی هم دوغما اولان تورك دیلینده، هم ده او دؤورون عادت-عنعنه لرینه اویغون اولاراق فارسجا یازیب. بابورون ادبی یارادیجیلیغیندا  ” بابورنامه “  اثری خوصوصی یئر توتور. او، بو اثرینده گزدیگی، گؤردویو یئرلرین تصویرینی وئرمیش، بونونلا علاقه دار اؤز خاطیره لرینی شیرین دیلله قلمه آلمیشدی. تصادوفی دئییل كی،  ” بابورنامه “  اثری بو بؤیوك تورك سركرده سی، دؤولت خادیمی و ادبیاتچیسینا قیلینجی ایله قازاندیغی غلبه لردن داها چوخ شؤهرت گتیردی.  ” بابورنامه ” ده توركیستان خالقلاری نین، افقانیستانین و هیندیستانین تاریخی اؤز عكسینی تاپیب. خوصوصیله، اون بئش-اون آلتی عصر توركیستان، افقانیستان و هیندیستان تاریخینی اؤیرنمك باخیمیندان بو اثر عوضسیز تاریخی سند حساب ائدیلیر.  ” بابورنامه “  نین دونیا شؤهرتی قازانماسینی بو اثرین دونیانین، دئمك اولار كی، بوتون دیللرینه ترجومه ائدیلمه سی و هر یئرده بؤیوك رغبتله قارشیلانماسی دا ثوبوت ائدیر.  

  بابورون هم تاریخچی، هم ادبیاتچی، هم ده شاعیر كیمی مشهور اولماسینی اونون ادبی ایرثی نین آمریكا، فرانسا، آلمانییا، ایتالییا، توركییه، پاكیستان، هیندیستان، قازاخیستان، اؤزبكیستان و دیگر دؤولتلرده، بیر سؤزله، بوتون اؤلكه لرین شرقشوناسلیق مركزلرینده تدقیق ائدیلمه سی ده بیر داها ثوبوت ائدیر. بابورنامه بیر نئچه دفعه  فرانسیز دیلینه ترجومه ائدیلیب. 1980-85-جی ایللرده یونئسكو  طرفیندن پاریسده  ” بابورنامه “  ان نفیس شكیلده یئنیدن نشر ائدیلدی. مشهور فرانسیز شرقشوناسی لوی بازئن 1980-جی ایلده پاریسده فرانسیز دیلینده نشر ائدیلن  ” بابورنامه ” یه یازدیغی اؤن سؤزونه بئله باشلامیشدی:  ” بابورون بو اثری (  ” بابورنامه ” ) داها چوخ شخصی ترجومئیی-حالینی عكس ائتدیرسه ده، او، ایسلام ادبی دونیاسی نین ان دیرلی و نادیر نومونه لریندن بیریدیر “   

  بابورون كابیلده دفن ائدیلدیگی باغ حاضیردا باغِ بابور (بابور باغی) آدی ایله مشهوردور. عومومیتله،  ” بابورنامه “  اوچ حیصه دن عیبارتدیر. بیرینجی حیصه ده ماورا نهرده اون بئش عصرده باش وئرن حادیثه لر قلمه آلینیب.  ایكینجی حیصه ده افقانیستاندا باش وئرن حادیثه لر، اوچونجو حیصه ده ایسه شیمالی هیندیستان، اونون اهالیسی، طبیعتی باره ده اولدوقجا ماراقلی معلوماتلار وئریلیب. بابور بو اثرینده بؤیوك شاعیر علیشیر نوایی و اونون یارادیجیلیغی حاقیندا دا محبتله بحث ائدیب و اونون دوهاسی قارشیسیندا باش اَیدیگینی بیلدیریب. بابور اؤز خالقینی چوخ سئویردی. او همیشه دوغما وطنه، ایندیكی اؤزبكیستانا – آتا یوردونا قاییتماق حسرتی ایله یانیردی. اونون ان بؤیوك خیدمتلریندن بیری ده محض اؤزبك ادبیاتی نین و پوئزییاسی نین اینكیشافینا عوضسیز تؤهفه لر وئرمه سیدیر. هیندیستانین مشهور دؤولت خادیمی نئهرو بابور حاقیندا بئله یازیردی:  ” بابور اینسانا خوش تاثیر باغیشلایان اینتیباه دؤورونون ان جسارتلی  شخصیتلریندن بیریدیر. او، اینجه سنتی، ادبیاتی سئویر و بوندان بؤیوك بیر ذؤوق آلیردی ” .  

  مشهور اینگیلیس عالیمی و تدقیقاتچیسی،  ” بابورنامه ” نی اینگیلیس دیلینه ترجومه ائدن آننئت سوساننا بئوئریج:  ” بو اثر قیببون و نیوتونون كشفلری قدر اهمیتلیدیر ” ،-دئیه یازیردی.  

  دیگر اینگیلیس شرقشوناسی، بابورون شئعیرلرینی اینگیلیس دیلینده درج ائتدیرن ائ. دئنیسسون روسس یازیردی :  ” بابورون مئموارلاری بوتون ادبی دؤورلرین ان دیرلی، جلب ائدیجی و رومانتیك اثرلریندندیر. او، بو اثری اؤزونون آنا – تورك دیلی نین موختلیف ادبی ژانرلاریندا یازیب ” .  

   عومومیتله، غرب شرقشوناسلاری  ” بابورنامه ” نی هومئرین مشهور  ” ایلیادا و اودیسسئیا ” سی برابر توتورلار. بابورون اؤزونو ایسه دونیا ادبیاتیندا یالنیز هومئرله موقاییسه ائدیرلر.  

  دونیا شؤهرتلی دؤولت خادیمی، سركرده و ادبیاتچی اولان  بابور 1530-جو ایل، دئكابر آیی نین 25-ده آقرا شهرینده حاقین رحمتینه قوووشدو.  سون نفسینده دئدیگی ایسه بو سؤزلر اولدو:  ” منی چوخ سئودیگیم كابیله آپارین و اورادا دفن ائدین ” .  

  آنجاق بو بؤیوك تورك سركرده سی و دؤولت خادیمی اؤزوندن سونرا ابدیته قدر داوام ائده جك عوضسیز بیر ادبی ایرث و قهرمانلیق مكتبی قویوب گئتدی. او، وفات ائدنده جمعیسی 47 یاشی واردی و نئجه دئیرلر، هله عؤمرونون ان چیچكلنن مودریك دؤورونه قدم قویموشدو. بلكه ده، اجل اونا ایمكان وئرسیدی، بابور هله داها چوخ ظفرلر الده ائده جك، ادبی عالمی والئه ائدن شئعیرلر، اثرلر، یئنی بابورنامه لر یازاجاقدی. بابورون خاطیره سی بو گون ده میلیونلارلا توركون قلبینده یاشاماقدادیر. اونون آنا وطنی اؤزبكیستاندا خاطیره سی ابدیلشدیریلیب، بیر نئچه شهرده هئیكللری قویولوب و هر ایل دوغوم گونو دوغما وطنینده خوصوصی مراسیمله قئید ائدیلیر.  

كؤچورن :‌عباس ائلچین

قایناق : زامان آز