تورك ائزوتئریزمی: ارگنه قون دستانی و " آی آتام - آیوا " افسانه سی

  ائزوتئریك-باطینی دوكترینالارا نظر یئتیردیگیمیزده قدیم متنلره، افسانه لره و موقدس حساب اولونان كیتابلاردا قئید اولونان حادیثه لره سیموولیك یاناشمانین اولدوغونو گؤروروك. یعنی ائزوتئریك تعلیملره گؤره، اسكی متنلرده قئید اولونانلارین ساده جه ظاهیری طرفلرینی آنلاماقلا گئرچكلیگی درك ائتمك مومكون دئییل. هر بیر زامانین طلبینه گؤره كوْدلاشدیریلمیش بو متنلر اؤز ماهیتینی آچماغا، اینسانلیغا یول گؤسترمكله یوكوملودور. دینلرین ائزوتئریك مكتبلری بو یاناشمالاردان ایستیفاده ائده رك بیر چوخ قارانلیق قالان تانری سؤزلری نین دوزگون آچیلیشینی وئرمه یه مووففق اولدوقلارینی ایدیعا ائدیبلر. مثلا، خریستیانلیغین ایلكین چاغلاریندا بیر سیرا ایلاهیاتچیلار (باشدا ایسكندریییه لی فیلون اولماقلا) تؤوراتین و اینجیلین متنلری نین اینسانلارا دوزگون فورمادا چاتدیریلماسی اوچون ائكزئگئتیكا فلسفه سیندن (موقددس كیتابداكی حادیثه لرین آللئقوریك یوزومو) یارارلانیردیلار. ایسكندریییه لی فیلونا (ائرادان اول  بیرینجی عصر، ائرابیرینجی عصری) گؤره تؤوراتداكی حئكایه لرین ظاهیری طرفی هئچ ده اونلارین تام اولاراق ماهیتینی آچا بیلمیر، اصل ماهیت اونون باطینینده دیر كی، بونو دا آنجاق سئچیلمیش اینسانلار ایلاهیدن بیر نعمت اولاراق ایضاح ائده بیلیرلر. 

  ایسلامدا صوفیزمین یارانماسیندا سونرا دینی متنلره ائزوتئریك یاناشما اؤز تصدیقینی تاپدی و اخوان الصفا مكتبی باطینی جریانلارین ان موتشككیلینه چئوریلدی. داها سونرا ایسماعیلیلیه یین، حوروفیلیگین تیمثالیندا ائزوتئریك تعلیملر اینكیشافا و یئنی ایدئیالارین یارانماسینا سبب اولدو. 

  بو گون ایستر یهودی كابالیستیكاسی، ایستر اورتودوكس كیلسه طرفیندن هئرئس ( " ردد ائدیلمیش " ) ائلان اولونموش بیدعتچی خریستیان طریقتلری، ایسترسه ده ایسلام صوفیزمی ایله باغلی خئیلی تدقیقاتلار آپاریلمیش و یئنی معلوماتلار اوزه چیخماقدادیر. لاكین تورك ائزوتئریزمی نین اساسینی تشكیل ائدن شامان عادتلری، گؤك تانری كولتو، بوزقورد اینانجی اؤز گئرچك ماهیتیندن تامامیله اوزاق شكیلده ایضاح اولونور. تورك داستانلاریندا و میفلرینده مؤوجود اولان كوسمولوژی سوژئتلر ندنسه تدقیقاتچیلارین ماراق اوبیئكتیندن خئیلی اوزاقدادیر. ایستر  " آی آتام و آیوا "  افسانه سی، ایستر  " اوغوز خاقان "  داستانی اولسون، ایسترسه ده داها سونراكی دؤورلرین محصولو اولان  " قورقوت آتا " ،  " ماناس " ،  " آلپامیش " ،    " كوروغلو "  و دیگرلری ساده جه ادبیلیك و تاریخیلیك باخیمیندان آراشدیریلیب. بو داستانلارین و میفلرین باطینی طرفلری نین اوستوندن ایسه چوخ حاللاردا سوكوتلا كئچیلیب. بونا گؤره ده، تورك داستانلاری نین و افسانه لری نین یئنیدن تدقیقینه و یوزولماسینا احتییاج دویولور. بو ساحه ده ایلك یئری ایسه، فیكریمیزجه تورك ائزوتئریزمی نین اساسینی تشكیل ائدن ارگنه قون داستانی توتور. 

  ارگنه قون  داستانینا گؤره توركلر قونشولاری طرفیندن مغلوب ائدیلدیكدن سونرا هامیسی اؤلدورولور، یالنیز خاقانلاری نین قییان و نوكوز(Qıyan və Nüküz) آدلی ایكی اوغلو قادینلاری ایله بیرلیكده ساغ قالیرلار. اونلار داغلار آراسیندا بیر سیغیناجاق تاپیرلار و 400 ایلدن سونرا سایلاری چوخالدیغی اوچون آرتیق اورایا سیغیشمیرلار و بونا گؤره ده هر طرفی قایالیق اولان داغدان چیخماق اوچون چاره آختاریرلار. بو زامان توركون خیلاصكاری بوزقورد سمادان گلن ماوی ایشیغین گؤستریشی ایله قایالیغین بیر طرفینی تشكیل ائدن دمیر معدنینی اریده رك اورادان خیلاص اولورلار و یئنی گونه (ارگنه- یئنی، كون-كون(kon-kun)- گون دئمكدیر) قوووشورلار. 

  داستانین تاریخی و ادبیلیك باخیمیندان اؤنملیلیگی اینكارئدیلمزدیر. بیزیم اوچون بورادا ماراقلی اولان بوزقوردون تیمثالینداكی سماوی ایشیقدیر. چین متنلرینده توركلردن بحث ائدیلركن سماوی قورد ایفاده سی ایشله نیر. بورادان دا آیدین اولور كی، بوزقورد ساده جه اولاراق قدیم قبیله لرین بعضیلری كیمی موختلیف حئیوانلارین موقدس ساییلماسی آنلامیندا دئییل، تامامیله سیموولیك تصویردن عیبارتدیر. بوزقورد و اونون اؤنونده گئدن ماوی ایشیق سیریوس اولدوزونون سیموولیكاسیندان باشقا بیر شئی دئییل. تدقیقاتچیلارا گؤره، سیریوس اولدوزو تورك اینانج سیستئمینده اؤنملی یئر توتوردو و تامغالارداكی قورد باشی سیریوسو تمثیل ائدیردی. یعنی تورك داستانلاریندا توركون دوغولوشو و خیلاصی ظاهیری آنلامدا بوزقوردلا (یعنی بیر حئیوانلا) علاقه لندیریلسه ده، باطینی آنلامدا سیریوس اولدوزو ایله باغلیدیر. اوغوز خاقان داستانیندا اوغوز بیر گون تانرییا یالواراركن گؤیدن ماوی ایشیغین ایچریسینده بیر قیزین اولدوغونو گؤرور و اونونلا ائوله نیر. گؤروندویو كیمی، دارا دوشدوكجه تانری هر زامان داستانلاردا توركه ماوی ایشیقلا یول گؤستریر كی، بو دا قئید ائتدیگیمیز كیمی سیریوس اولدوزو ایله باغلیدیر. 

  سیریوس اولدوزونا اینام قدیم توركلرله یاناشی بیر سیرا خالقلاردا دا مؤوجود اولوب. حتّی بو اولدوزلا باغلی موقدس حساب ائدیلن ایكی كیتابدا-آوئستا و قوراندا دا معلوماتلار مؤوجوددور. آوئستادا بو اولدوز تیشیتراهیا (Tişitrahya)آدلانیر كی، حرفی معناسی  " سیریوس اولدوزوندان ائنن "  دئمكدیر. آوئستانین یاشتلار كیتابی نین سككیزینجی حیصه سی تیشتر- یاشت آدلانیر و مضمونو سیریوسا اؤیگودن عیبارتدیر. تیشیتراهیا یاغیشی و بوتون دیگر سولارین حیمایه چیسی حساب اولونور، اینسانلاری قوراقلیقدان خیلاص ائدیر. قورانین نجم (اولدوز) سوره سی نین 49-جو آیسینده قئید اولونان:  " شیرانین دا رببی اودور! "  ایفاده سینده كئچن اولدوز آدی دا سیریوس آدی نین عربلشمیش فورماسیدیر. 

  بئله لیكله، آیدین اولور كی، ارگنه قون  داستانینداكی بوزقوردون باطینی ایضاحی سیریوس اولدوزونا اولان اینام ایله باغلیدیر. ایندیسه، داستانداكی دیگر نوانسلارا دیقت یئتیرك. داستاندان بللیدیر كی، تورك هر طرفی سیلدیریم قایالارلا احاطه اولونموش بیر داغین آراسیندا قالیب و اؤز گوجونه هئچ بیر چیخیش یئری تاپمیر. بو حادیثه  نین ائزوتئریك آنلامی روحون گوناهكار بدنده اسیر اولماسیدیر. نئجه كی، تؤوراتدا یهودیلر تانرییا قارشی عوصیان ائتدیكلرینه گؤره 40 ایل صحرادا قالمیشدیلار (خریستیان ائكزئگئتیكاسیندا بو روحون بدنده اسیر اولماسی كیمی یوزولور)، توركلر ده عئینیله هانسیسا سببدن 400 ایل بو جور معنوی زیندانا محكوم اولموشدولار. نهایت تانری نین ایذنی ایله سیریوسدان ائنن ماوی ایشیغین ایزی ایله حركت ائدن تورك داغین بیر حیصه سی نین دمیر اولدوغونو گؤرور و تونقال قالایاراق اونو اریدیرلر. بو نوانسین باطینی طرفی اوندان عیبارتدیر كی، اوزون مودتدن سونرا موقدس نورلا (داستاندا عادی آلوو) اؤز روحونو تمیزله ین تورك آریندیقدان سونرا بو روحانی زینداندان خیلاص اولور و آزادلیغا قوووشور. آرتیق معنوی جهتدن تمیزلنمیش تورك اوچون یئنی گون باشلاییر و هر ایل بو گون بایرام كیمی قئید اولونور. بو گونون بایرام كیمی قئید اولونماسی توركون گوناهلاردان اوزاق دورماسی، هر زامان حاقسیزلیغا قارشی ساواشماسی، تانری نین بویروغونو یئرینه یئتیرمه سینی اونوتمامالاری اوچوندور. چونكی هر طرفدن دوشمنله احاطه اولونان توركون هر زامان یئنی بیر ارگنه قون  اسارتینه دوشمه احتیمالی وار. آما توركون بیرلیگی، معنوی جهتدن تمیزلنمه سی، آریلاشماسی- یعنی صافلاشاراق اصلینه دؤنمه سی اونا قارشی اولان هوجوملارین قارشیسینی آلاجاقدیر. بو ایشده تانری نین گؤندردیگی ماوی ایشیغین ایسه اونا كؤمك اولاجاغینا اینانیلیر. 

آی آتام و آیوا 

   " آی آتام و آیوا "  میفی، ایلك دفعه  مملوكلر دؤنمینده میصیرده یاشامیش تورك تاریخچیسی آیبك دواداری طرفیندن یازییا آلینمیش بیر تورك افسانه سیدیر. آیبك دواداری نین وئردیگی بیلگیلره گؤره، بو افسانه نی خالق دیلیندن یازییا آلان ایلك شخص اولوغ خان آتا بیتیكچی آدلی قدیم بیر تورك بیلگینیدیر. سورییالی تاریخچیلردن جبریل بن بختیشوع اولوغ خانین بیر كیتابینی تاپیر و بو افسانه نی فارس دیلینه ترجومه ائدیر. بو ترجومه نی الده ائدن دواداری ایسه متنی یئنیدن اولدوغو كیمی توركجه یه چئویریر. 

  افسانه اینسانین یارادیلیشی ایله ایلیشگه لیدیر و ایلاهی دینلرده اولدوغو كیمی بو پروسئسده ده اساس رولون دؤرد عونصورون اویناماسی قئید ائدیلیر. بو باخیمدان افسانه نین اؤن آسییا خالقلاریندان كئچمه سی و حتّی اولوغ خانین ایسلامی قبول ائتمیش بیر تورك موتفككیری اولماسی بیلدیریلیر. دوغرودور، ایلكین پروتودیلین اؤن آسییا اراضیسینده پارچالانماسی و تورك خالقلاری نین بورادان غربه و شرقه دوغرو آخینلاری نین باش وئرمه سی آرتیق شوبهه اوبیئكتی دئییلدیر. لاكین اینسانین پالچیقدان یارانماسی و بو پروسئسده 4 عونصورون حلل ائدیجی رول اویناماسی اینانجی (نووروز چرشنبه لرینی یادا سالین) تكجه بیبلییادا دئییل، قدیم شومرلردن توتموش، اوزاق آمئریكانین یئرلی ساكینلرینه دك هامیسی نین افسانه لرینده اؤز عكسینی تاپیب. میثال اوچون، شیمالی آمئریكادا یاشایان ایروكئزلره(irokez) گؤره، یارادیجی ایوسكئخا(İoskexa) سودا اولان عكسینه باخاراق اینسانی پالچیقدان اؤزونه اوخشار یارادیر. دیگر بیر آمئریكا افسانه سینده موخاتین اؤز اورگیندن پالچیق چیخارداراق اینسانی یاراتماسی قئید ائدیلیر. 

  اوسته لیك،  " آی آتام و آیوا "  افسانه سینده كی  حادیثه لرین اسكی گؤك تانری اینانجی ایله چوخلاشماسی اونون تورك خالقلارینا مخصوصلوغونون ثوبوتودور. بئله كی، افسانه ده بیر داغین اوزرینده یئرلشن آتا ماغاراسی موتیوی، تورك میفولوگییاسی نین اساس موتیولریندن بیریدیر. بوزقورد داستانیندا دا قوردلا یاشایان سون تورك اوشاغی نین قاچاراق سیغیندیقلاری تورفانین شیمال غربینده كی  بؤیوك داغ و داغداكی ماغارا دا بئله بیر یئردیر. بؤیوك هون و گؤك تورك دؤولتلری زامانیندا توركلرین تانرییا عیبادت ائتمك اوچون بو جور داغ ماغارالاریندان ایستیفاده ائتمه لری قایناقلاردان بللیدیر. گؤك توركلر باهار بایرامینی قوتلو آتالار ماغاراسیندا قئید ائدیردیلر. لاكین افسانه نین ایسلام موحیطینده (دواداری نین موسلمان اولماسی نظره آلینمالیدیر.) یازییا آلینماسی افسانه نین بیر قدر ایسلامی ماهیت داشیماسینا سبب اولوب. تصادوفی دئییل كی، بو پروسئس  " قورقوت آتا كیتابی " ندا و دیگر  " اوغوزنامه " لرده ده حیسس اولونماقدادیر. 

  افسانه نین قیسا خولاصه سی بئله دیر: 

   " چوخ چوخ اسكی چاغلاردا… چوخ یاغمورلار یاغدی. گؤی دئشیلمیش كیمییدی. دونیا سئله بوغولدو، هر یان پالچیغا چئوریلدی. پالچیقلار آخان سئلله یووارلاناراق قارا داغداكی بیر ماغارایا دولدولار. ماغارانین ایچینده كی  قایالار یاریلدی. یاریقلارین بعضیلری اینسانی خاطیرلادیردی. سوروكلنن پالچیقلار بو اینسان فورمالی یاریقلاری دولدوردولار. آرادان چوخ زامان كئچدی. یاریقلارداكی پالچیقلار سولار ایله قاریشاراق، حلل اولدو. گونش ساراطان بورجونه گلدی و هاوالار چوخ ایسیندی. یاریقلارداكی پالچیق سولار ایله بیشدی. یاریقلارین مؤوجود اولدوغو بو ماغارا بیر قادین كیمییدی. ایچی ده اینسانلارا جان وئرن بیر قادین قارنی كیمییدی. دوققوز آی دورمادان یئل اسدی. سو، آتش، تورپاق و یئل، اینسانا جان وئرمك اوچون بیرلشدیلر. دوققوز آی سونرا بیر اینسان چیخدی اورتایا. آدینا آی آتام دئدیلر. آی آتام، گؤیدن ائندی و یئره قوندو. بو یئرین سویو دادلی، هاواسی دا سریندی. سونرا یئنه یاغمورلار، سئللر باشلادی. ماغارا یئنیدن پالچیقلا دولدو. گونش بو دفعه  سونبوله بورجونده دوردو. سونبوله بورجونده كی  گونشین ایستیلیگی ایله پالچیقلار سولار ایله بیشدی. بو دفعه  بیر قادین چیخدی اورتایا. آدینا آی وا (ای اوزلو) دئدیلر. آی آتام ایله آی وا ائولندیلر. قیرخ اوشاقلاری اولدو. بونلارین یاریسی اوغلان، یاریسی دا قیزدی. اونلار دا ائولندیلر، سویلاری چوخالدی. بیر زامان گلدی آی آتام ایله آی وا خاتونون عؤمورلری دولدو، اؤلدولر. اوشاقلاری، آتا-آنالارینی یاراندیقلاری ماغارایا گؤمدولر. ماغارانین قاپیسینی قیزیل قاپیلار ایله قاپاتدیلار، دؤرد بیر یانینی چیچكله سوسله دیلر " . 

  بو افسانه دن آشاغیداكیلار حاصیل اولور: 

  توركلر ایلك اینسانین كوسموسدان گلدیگینه اینانیبلار و ان یاخین اولدوغونا گؤره آیی نظرده توتاراق اونا آی آتا دئییبلر.  

  اینسانین بدنی نین تورپاقدان یارادیلماسی و حیات اوچون گركلی اولان دؤرد عونصورون واجیبلیگینی درك ائله ییبلر.  

  توركلر ان ایبتیدای آسترولوژی بیلگیلره مالیك اولوبلار. 

كؤچورن : عباس ائلچین

قایناق : دیلقم احمد