+0 بگندیم
عصرلرین، نسیللرین یادیگاری آنا دیلیم!
سئوینج حسنلی
" بیر میلّتین مالینی، دؤولتینی و حتّی وطنینی الیندن آلسان اؤلوب ایتمز، آمّا دیلینی آلسان محو
اولار و اوندان بیر نیشان قالماز "
اوشینسکی
آنا دیلی! عصرلردن، نسیللردن بیزه یادیگار قالان، ایللر اؤتسه ده اینسانی عظمتلی بیر قووّه ایله اؤزونه چکن بیر سِحر، بیر افسون! آنا دیلی! آنامیزین بئشیگیمیز باشیندا بیزه لای-لای دئدیگی حزین بیر نغمه ! ننه‌لریمیزین شیرین-شیرین ناغیل دئدیگی حیکمتلی بیر سؤز!
بیز دونیایا گؤز آچاندا ایلک کلمه‌لری بو دیلده ائشیتدیک. تانری بیزه ائله گؤزل نعمت باغیشلامیشدیر کی، بو نعمتی اوجا و عزیز توتماق، اونو یاشاتماق هامیمیزین بورجودور.
آذربایجان دیلی تورک دیللری آراسیندا سس و معنا اینجه‌لیکلرینه گؤره بوتون دیللردن سئچیلیر. دونیانین گلیب گئتمیشینی گؤرموش بابالاریمیز، ننه‌لریمیز، ائلجه گلیب کئچمه‌میش، گلیب بو دونیانین بو دیلده گؤزللیک، مودریکلیک دونونو بیچمیش، بو دیلده اینسانی، گؤزل اولان هر شئیی دونیانین یاشاری ائتمیشدیر. آزی مین ایللیک تاریخی اولان داغ شلاله‌سی کیمی صاف، بوللور کیمی ترتمیز آنا دیلیمیز خالقیمیزین فولکلورلا یوغرولموش تفکّور سوزگجیندن کئچیب جیلالانمیش و بو گون دونیانین 60 میلیوندان چوخ آذربایجان خالقی‌نین میلّی-معنوی ثروتینه چئویریلمیشدیر. آنا دیلی هر میلّتین معنوی وارلیغیدیر، اونون قول- قانادیدیر. هئچ بیر مادّی نعمت و ایمکانات آنا دیلینی عوض ائتمه‌یه قادیر دئییل. بیر میلّته مادّی دولانیشیق حوقوقو وئریب، اونون دیلینی الیندن آلماق میلّتی معنوی یوخ ائتمک، اریتمک، تاریخ صحنه‌سیندن سیلیب آتماق دئمکدیر. بابالاریمیزین بو دیله اینامی، بو دیلین قووّه‌سینه تاپینماسی، بو دیلین بیچیملرینی یاراتمیشدیر. " گلیملی-گئدیملی دونیا، سون اوجو اؤلوملو دونیا " -دئین خالقین یاراتدیقلاری بو دیل گلیملی اولموش، گئدیملی اولمامیش، سون اوجو سونسوزلوغا گئدیب چیخان ثروت -آذربایجان دیلی آدلی بیر ثروت یاراتمیشدیر. هردن اوتوروب دوشونورسن، بو دیلین گؤزللیگی نده دیر، گؤره سن؟ او دقیقه ده بیر فیکره گلیرسن، بیزیم دیلین گؤزللیگی دوغرولوغوندا، ایستی‌قانلیغیندا، ساده‌لیگینده، مودریکلیگینده، دوغمالیغیندادیر. بیزیم دیلیمیز دویغولو اورکلرین، سئودالی کؤنوللرین دیلیدیر. " هر خالق اؤز دیلیندن گؤرونور. " -دئییب لوغمانلاردان بیری. اؤز دیلینده دونیا یارادان خالق اؤلمزدیر. آذربایجان خالقی اؤز تاریخ کیتابینی، آنا دیلینده تاریخچیلردن چوخ-چوخ قاباق یاراتمیشدیر. خالقیمیز اؤز طالع کیتابینی اؤز دیلینده یاراتمیش، کئچمیشینی بو دیلده ابدی‌لشدیرمیشدیر. آذربایجان دیلی‌نین ایقلیمی، هاواسی همیشه صاف، آیدان آری، سودان دورو قالمیشدیر. آذربایجان دیلی اوزون مودّت یاد تاثیرلره معروض قالسا دا خالقین دوغما دیله سون درجه قایغی‌کئش موناسیبتینی، یعنی ائل قایناقلارینا تاپینماسی، بو کئیفیتی گله‌جک نسیللره چاتدیرماق گوجونو آزالدا، دَییشدیره بیلمه‌میشدیر. آنا دیلی اوغروندا ضیالیلارمیز دایم موباریزه آپارمیشدر. ائله اون بئش-اون آلتینجی عصرلردن اوزوبری موباریزه داوام ائدیر. بونا سبیب اودور کی، بو دیلی آرادان گؤتورمک ایسته‌ین قووّه‌لر هله ده وار. بو دیلی سیلیب یوخ ائتمک، فارس، عرب، روس دیلینه چئویرمک ایسته‌ین قووّه‌لره قارشی دورماق، قطعیتلی آددیم آتماق لازیم ایدی. بئله بیر آددیمی ایلک دفعه اولو بابامیز شاه ایسماییل ختایی آتمیشدیر. او، آذربایجانی واحید بایراق آلتیندا بیرلشدیرمک ایسته‌یی ایله دوغما دیلیمیزی دؤولت دیلی ائلان ائتدی. سونرالار دیلیمیزین ترکیبینده دیله یاتمایان، آغیر عرب و فارس دیللی سؤزلردن حددن آرتیق ایستیفاده، دیلیمیزین ساده‌لیگینی، شیرینلیگینی پوزدوغونا و دیلیمیزی آغیرلاشدیردیقلارینا گؤره ضیالیلاریمیز اونون صافلیغی اوغروندا موباریزه آپارمیشدیرلار. م.ف.آخوندزاده، جلیل محمدقولوزاده، م.ه.مؤجوز، نریمان نریمانوو، فیریدون بی کؤچرلی، ی.بو.چمنزمینلی، م.س.اوردوبادی کیمی ضیالیلاریمیز قزئتلرده، ژورناللاردا دیلیمیزین تمیزلیگی، صافلیغی اوغروندا موباریزه آپارمیش، اونون قایغیسینا قالمیشدیر. فیریدون بی کؤچرلی " آنا دیلی " مقاله‌سینده قئید ائدیر: " هر میلّتین اؤزونه‌مخصوس آنا دیلی وار کی، اونون خصوصی مالیدیر. آنا دیلی میلّتین معنوی دیریلیگیدیر، حیاتین مایه‌سی منزیله‌سیدیر. آنانین سودو بدنین مایه‌سی، اولدوغو کیمی، آنانین دیلی ده روحون قیداسدیر " . ی.و.چمنزمینلی ایسه " دیل مسله‌سی " آدلی مقاله‌سینده یازیردی: " دیل صونعی‌لیک سئومز، زور و گوج قبول ائتمز. دیل اؤز کؤکو اوسته بیتر " .
عصرین اولّلرینده آنا دیلیمیز اوچ یوللا کورلانیردی. بعضی ضیالیلاریمیز روس-آوروپا سؤزلری ایشلتمه‌یه جان آتیردی. ایکینجی قیسمی تورک-عوثمانلی،اوچونجوسو عرب-فارس سؤزلرینه اوستونلوک وئریردی. اوچو ده عئینی درجه ده زییانلی ایدی. چونکی هر بیری دوغما آنا دیلیمیزی کورلاماق مقصدی گودوردو. بؤیوک صنعتکاریمیز جلیل محمدقولوزاده بو مئییللردن هر بیرینی ایفشا ائدن فئلئیتونلار یازمیشدیر. نهایت، " آنامین کیتابی " درامیندا بو وضعیتی عومومی‌لشدیردی و هر اوچ مئیله بیردن گولدو. بؤیوک دراماتورق اؤز اثری ایله دئمک ایسته‌ییر کی،دیل بیرلیگی وطن بیرلیگیدیر. دیلینه خور باخان وطنینه خور باخار. دیلینی سئومه‌ین آناسینی و اونون‌سیموولو اولان وطنینی سئومز. دیل مسله‌سی مؤوضوسوندا م.س.اوردوبادی‌نین " آنا دیلی " فئلیئتونو دا اؤزونه‌مخصوص یئر توتور. عومومیتله، " لیسان بلاسی " آدی ایله قزئتلرده، ژورناللاردا موختلیف سپکیلی فئلیئتونلار چیخیردی. " موللا نصرالدین " ژورنالیندا بو سپکیده مقاله‌لر، فئلیئتونلار، کاریکاتورالار چاپ اولونوردو. ضیالیلاری دوشوندورن مسله دیلین تمیزلیگینی، صافلیغینی ثوبوت ائتمک ایدی. دیلی یاد سؤزلردن، یاد تاثیرلردن قوروماق ایدی. ییرمینجی عصرین اوللرینده تکجه " موللا نصرالدین " ژورنالی دئییل، " آری " ، " زنبور " ، " بابای امیر " ژورناللاری دا عئینی مقصده خیدمت ائدیردی. مثلا: علی نظمی " زنبور " ژورنالیندا " دیل مسله‌سی " شئعیرینده یازیردی:
دیل وار ایکن گلین لیسان دئمه‌یک،
دؤندریب فارسجایا زبان دئمه‌یک.
دیل مسله‌سی تکجه قوزئی آذربایجانی دئییل، گونئی آذربایجانی دا ناراحات ائدن پروبلئملردندیر. همین دؤورده گونئی آذربایجاندان اولان محمدتقی ذهتابی " سن اوسان، من بویام " شئعیری ایله دیلده یاد تاثیرلره قارشی ایتّیهام ایره‌لی سورور.
سو دئییبدیر آنام اولده منه، آب کی یوخ.
یوخو اؤیرتدی اوشاقلیقدا منه، خواب کی یوخ.
ایلک دفعه چؤرک وئردی منه، نان دئمه‌دی.
ازلدن منه دوزدانه نمکدان دئمه‌دی
شئعیرین سونوندا ایسه:
بلی، داش یاغسا دا گؤیدن،
سن اوسان، من ده بویام.
واردی سنین باشقا آنان
واردی منیم باشقا آنام
اؤزومه مخصوص اولان باشقا ائلیم واردی منیم،
ائلیمه مخصوص اولان باشقا دیلیم واردی منیم.
" موللا نصرالدین " ژورنالیندا گئدن " دیل مسله‌سی " شئعیری گونئی آذربایجانین ادبی ایجتیماعییتینه بؤیوک تاثیر گؤسترمیشدیر. موعاصیر دؤوروموزده یئنه بو مسله گونئی آذربایجانلیلار اوچون کئچیلمز بیر سدّ اولموشدور. اونلار دیل اوغروندا هله ده موباریزه آپاریرلار. بؤیوک بیر خالقین آنا دیلی اؤز دوغما مکتبلرینده سسلنمیر. نسیمی‌نین، ختایی‌نین، فوضولی‌نین دوغما دیلینی اؤلو دیله چئویرمک ایسته‌ییرلر.
" تورکون دیلی تک ایستکی، گؤزل دیل اولماز " -دئین شهرییارین خالقی‌نین آنا دیلینده تحصیل آلماق حوقوقو یوخدور. یاد دیلده تحصیل آلماق یادلاشماق علامتیدیر. قدیم تاریخی کؤکلره مالیک اولان بیر خالقا دیلسیزلیک سییاستی یئریدیلیر. آنجاق گونئیلی سویداشلاریمیز اؤز آنا دیلینی قلبینده، یادداشیندا، گونده‌لیک دانیشیغیندا گؤز ببگی کیمی قورویوب ساخلاییر. اونلار دوغما دیلده دوشونور، یاد دیلده یازیر. بونونلا دیلسیزلیک فاجیعه‌سینی یاشاییر.
هر کس آنا دیلینده ساوادلی دانیشیب یازماغی باجارمالیدیر. آنا دیلی میلّی تحصیل، میلّی بیرلیک دئمکدیر. آنا دیلسیز حیات و میلّی سربستلیک ده، میلّی وارلیق دا یوخدور. میلّی دیلی اولمایان، میلّی دیلینی قورویوب ساخلامایان بیر خالقین اؤلومو ایله دیریلیگی فرقلنمیر، یاشاییب-یاشاماماسی بیلینمیر. بیزیم دیلین یادداشیندا هئچ نه سولمامیشدیر. گلن یاغیلار باجاردیقجا هر شئیی محو ائتمیش، قیریب داغیتمیش، داشیییب آپارمیشلار. اونلارین بیرجه شئیه گوجلری چاتمامیشدییر. خالقین باشینداکی،اورگینده کی ، قانینداکی دیلی محو ائده بیلمه‌میشلر. بو دیل بیزه عصرلرین، نسیللرین یادیگاریدیر. اونلار آجی بیر گئرچکلیگی آنلامیشلار کی،نه قدر دیل وار، دئمک کئچمیش ده وار، نسیل ده وار،وطن ده وار. بیزیم دیلین بیر آنا کیتابی وار- " دده قورقود " . دده قورقود بویلاریندان، قوپوزلاریندان سوزولوب گلن سؤز بیزیم کئچمیشیمیزین سوراقچیسیدیر. بیر حقیقتی آنلاماق لازیمدیر کی، خالقین دیلینی-سؤز یادداشینی اوندان آلماغا هئچ بیر قووّه قادیر دئییل. آنا دیلی بوتون عئلملری اؤیرنمه‌یین آچاریدیر. گرک هئچ واخت لاقئید اولمایاسان، اعئتیناسیزلیق گؤسترمه‌یه‌سن. هر واسیطه ایله آنا دیلی‌نین صافلیغینی، وارلیغینی قورویاسان.
هئچ شوبهه‌سیز کی، بو باره ده آغیرلیق عوموم تحصیل اورتا مکتبلرین و بورادا درس دئین دیل-ادبیات موعلیملری‌نین اوزرینه دوشور. بیز موعلیملر شاگیردلره آنا دیلینی سئومگی، اونو گؤز ببگی کیمی قورومالارینی تؤوصییه ائتمه‌لی‌ییک. آخی بو دیل بیزیم آنالاریمیزین لایلالاریندان سوزولوب گله‌رک روحوموزا هوپموش،بیزی یاشاتمیشدیر. بو دیلی بیزه یادیگار قویوب گئدن بابالاریمیز قورویوب بیزه تحویل وئریبلر. بیز ده بو دیلی قورویاراق، گله جک نسیللره اؤتورمه‌لی‌ییک. بو بیزیم ان آزی وطنداشلیق بورجوموزدور. بو دیل عصرلرین، نسیللرین یادیگاری اولان آنا دیلیمیزدیر.
کؤچورن: عباس ائلچین
