یازان : عادیل تاپدیق اوو

       آذربایجاندا قئیده آلینان میفولوژی توپونیملرین بیر قیسمی ده  " اود-ایشیغا "  ایناملا علاقه دار اولاراق مئیدانا گلمیشدیر. بللیدیر كی، میفولوژی دونیاگؤروش، او جومله دن ده كوسموقونیك تصوورلر موختلیف شكیلده فولكلور نومونه لری نین تركیبینده آیری-آیری ژانرلار واسیطه سی ایله دؤوروموزه قدر قلیب جاتمیشدیر.اؤزو ده ماراقلیدیر كی، تورك خالقلاری نین اكثریتینده و بو سیراداندا آذربایجانلیلاردا میفولوژی موتیولر آیری-آیری فولكلور ژانرلاری نین استروكتورونا ائله هوپموشدور كی، اونلاری آییرماق چوخ زامان موموكون اولمور. 

         قدیم اینسانلارین، عئینی زاماندا دا توركلرین میفیك تفككورونده دؤرد عونصور (اود،سو،تورپاق و هاوا) خوصوصی رول اویناییر كی، بو دا اونلارین یارادیلیش-ایلك باشلانغیج حاقینداكی تصوورلرینی عكس ائتدیریر. 

          نووروز  مراسیملرینده داخیل اولان سو، اود، یئل و تورپاق چرشنبه لری نین بایرام ائدیلمه سی عنعنه سی ریتوال-میفولوژی معناسینا گؤره بیر باشا یارادیلیشی  سیموولیزه ائتمكده دیر.دونیانین بو دؤرد عونصوروندن یارانماسی ایله باغلی میفولوژی تصوورلرین اولماسی علم عالمینه چوخدان مؤوجوددور و بو تصوورلر قدیم شرق و یونان منبعلرینده اؤزونه مؤحكم یئر تاپمیشدیر. قدیم چین، یونانیستان، میصیر منبعلری و ائلجه ده آوئستا بونا عیانی ثوبوتدور. سؤزوگئدن دؤرد عونصورون یارادیلیشلا باغلیلیغینی عكس ائتدیرن ان مؤعتبر آبیده لردن بیریده نووروز مراسیملریدیر. بورادا بیزیم اوچون ان ماراقلیسی نووروز بایرامی اؤنجه سی كئچیریلن چرشنبه لردن اود چرشنبه سیدیر. بو چرشنبه اودون اویانیشی، یعنی هاوانین قیزماسی و طبیعتین ایستیدن جانا گلمه سی نظرده توتولور.معلوم اولدوغو كیمی، میفولوژی دوشونجه ده اود گونشین یئرده كی  بیر پارچاسیدیر. حتّی آلتای توركلری نین و آباكان تاتارلاریندا قئیده آلینمیش میفلرده گونش، آی و اودون قارداش اولدوغو سؤیله نیلیر. محض  آتشپرستلر اودون گونشله  باغلیلیغینی نظره آلیب. گونش و اونون پیر پارجاسی اولان اودون اینسانلارین حیات و معیشتینده اوینادیغی رول عوضسیزدیر. دوغرودان دا تورك خالقلاریندا، او جومله دن ده آذربایجانلیلاردا اود ایندی نین اؤزونده ده موقدس بیر وارلیق كیمی قاورانیلیر و  " بو اود حاقی "  ائو اوجاقدیر  و س.ایفاده لر گئنیش ایشلكلیك دایره سینه مالیكدیر. 

         اود مفهومو یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز كیمی، قدیم اینسانلارین، او جومله دن ده قدیم توركلرین حیاتیندا، معیشتینده او قدر بؤیوك رول اوینامیشدیر كی، دیگر موقدس وارلیقلاردا اولدوغو كیمی، اونوندا آدیندن آدلاندیرماقدا ایستیفاده اولونموشدور.ایلك اؤنجه اینسانلار همین وارلیغین آدیندان اؤز اؤولادلارینی آدلاندیرماق اوچون ایستیفاده ائتمیشلر.اؤزو ده ماراقلیدیر كی، اود مفهومو ایله آدلاندیریلان شخصلر حركتینده  " ایشیقلیلیغی " ،  " نورلولوغو "  و عئینی زاماندا  " خئییرخواهلیغی " ،  " قوچاقلیغی "  و دیگر كئیفیتلر. 

          بیلدیگیمیز كیمی،  " اود-آلوو-آتش "  مفهومو آذربایجان دیلینده موختلیف شكیلده آدلاندیریلمیشدیر و اونلارین ایجریسینده ان گئنیش یاییلانی  " قور " -دور. اولجه قئید ائتمك ایسته ییریك كی قور سؤزو موعاصیر آذربایجان ادبی دیلینده آرتیق آرخایكلشمیش سؤزلردندیر و  " كول آلتیندان قیزاران كؤز "  معناسیندادیر.آیری-آیری شاعیر، عاشیق و یازیجیلارین دیلینده تئز-تئز ایشله نیر: 

  ال اوزاتما كؤهنه اوجاق یئرینه، 

  بیلمزسن سؤنمه میش قور اولار اوندا. 

                                                                                    (آشیق حوسئین) 

   شؤیلله نیب -شؤیلله نیب سؤنسمده واختسیز، 

  كولومون آلتیندا قوروم وار منیم. 

          میثاللاردا دا گؤروندویو كیمی، قور  " اؤله زییَن ،  " كول آلتیندا قیزاران كؤز "  معنالارینی داشیییر. 

          م.سئییدوو، ق.مشدییئو، ای.جعفرسویلو، ت.احمدوو، ف.خالیقوو، ائ.آبیشوو و  باشقالاری قور سؤزونون لئكسیك دئفیسله سئمانتیك خوصوصیتلریندن و قور كومپونئتلی  اونو واحیدلرین بو و یا دیگر كئیفیتلریندن اطرافلی بحث ائتمیشلر. 

  بئله لیكله، ایستر شیفاهی خالق ادبیاتیندا، ایستسه ده دانیشیق دیلینده تصادوف ائدیلن كؤر گؤرقور كؤكلو سؤزلر محث تورك منشالی اولدوغو و اودلا، ایشیقلا باغلیلیغی قناعتینه گلمك اولور. 

  توپونییملرچوخ تصادوف اولونور: گوران(Goran)،گورانبوی(Goranboy)،گوراز(Goraz)، گورادیل(Goradil)، گورازائللی(Gorazelli)، گورگان(Gürgan)، قورقان(Qorqan)، قورقونداغ(Qorqundağ)، قورجو(Qorcu) و س.توپونیملرین كؤكونده قور//گور كومپونئنتی  دایانیر. بو جرگه یه كوروغلو آدینی و اونونلا باغلی فورمالاشان توپونیملری ده علاوه  ائتسك جرگه داها دا بؤیوموش اولار. 

          ق. مشدییئو گوران، گورانبی و گوروس توپونیملری نین ایضاحینا حصر ائتدیگی اثرینده همین واحیدلرین محض قدیم توركلرین میفیك اینملاری ایله علاقه دار اولان  " قور " ایله باغلیلیغی  اساسلاندیرمیلار 

           " آذربایجان توپونیملری "  كیتابیندا گوران، گورانبوی گورانلی، گورانلی، گوروس، گورازیللی، قورقان و س.توپونیملرین ائتیمولوگییاسیندان بحث آچاركن همین واحیدلرین طایفا آدی ایله باغلی اولدوغونو قئید ائتمیشلر، آنجاق اونلارین نئجه یارانماسی مسله سینه توخونمامیشلار.  

          تدقیقات گؤستریر كی. یوخاریدا گؤستریلن یئر-یورد آدلارینا ائتیمولوگییاسی محض قور//گور سؤزو ایله باغلیدیر.  

          ازربایجان فولكلوروندا كؤروغلو حاقینداكی ایفاده ده بو باخیمدان ماراقلیدیر:  " كؤراوقلو دده دیرچیخما سؤزوندن! نسلیمیز كسیلر تورپاق اوزوندن " . بو كیمی فاكتلار بیر داها ثوبوت ائدیركی كؤراوغلو قدیم توركلرده اجداد كولتی ایله علاقه داردیر. 

          كوراوغلو//قوراوغلو آدی حاقیندا داها درین و اطرافلی معلومات وئرن م. سئییدوو تورك خالقلاری نین یارادیلیش میفلرینی و  " كوراوغلو "  داستانی نین بوتون وئرسییالارینی موقاییسه ائده رك یازیر:  " میفیك افسانه ده قوراوغلو ایله خیزیر قایناییب -قاریشسا دا قوراوغلونون//كوراوغلونون چوخ اسكی بیر سجیییه سی- اودلا و داغلا باغلیلیغی اؤخونو قورویوب ساخلایا بیلمیشدیر " . كوراوغلویا آچیقدان-آچیغا  " قوراوغلو-اوداوغلو "  دئییرلر و او، قایادا قیشلاییر. میفیك افسانه ده قوراوغلو-طبیعتین اؤلوب-دیریلمه سی نین اینسانلاشماسی قیشدا اؤلور. یازدا اونو چاغیریرلار كی،دیریلیب گلسین. 

          بیز ده اؤز نؤوبه میزده ائله حساب ائدیریك كی. كوراوغلو//قوراوغلو اونو واحیدی قدیم توركلرین-آذربایجانلیلارین میفیك تفككورو ایله باغلیدر و اونون نووه سئمانتیكاسیندا  " اوداوغلو-قوراوغلو "  معناسی دایانیر. بو فیكری تصدیقله ین دلیللردن بیری ده كوراوغلونون داستانداكی آدی نین رؤوشن و آتاسی نین آدی نین دا آلی اولماسیدیر. بیلدیگیمیز كیمی، رؤوشن فارس دیلینده ایشیق معناسیندادیر و آلی سؤزونون ده قدیم آذربایجانلیلاردا بیر معناسی نین دا  " ایشیقلا-اودلا "  علاقه لی اولماسینی م.سئییدوو اساسلاندیرمیشدیر. بیزیم بونلاری دئمكده مقصدیمیز اوندان عیبارتدیر كی، كوروغلونون آدی نین رؤوشن و آتاسی نین آدی نین دا آلی اولماسی تصادوفی اولا بیلمزدی. اؤزونده قدیم توركلرین میفولوژی دونیاگؤروشو سیستئمینی اعتیراف ائدیر. آذربایجاندا كوراوغلو آنتروپوتونیمی ایله علاقه دار بیر چوخ توپونیملر مؤوجوددور كی، اونلارین دا دئمك اولار كی، هامسی رئسپوبلیكامیزین غرب بؤلگه سینده قئیده آلینمیشدیر: كوراوغلو قالاسی (لاچین)، كوراوغلو دره سی، كوراوغلو یارغانی، كوراوغلو زاغاسی (گده بی)، كوراوغلو داغی (توركییه-قارس و ارداهان ایالتلری)، كوراوغلو قالاسی (آغدام، شمكیر، توووز، گده بی) بیز كوراوغلو آدی ایله باغلی آنتروپوتونیملری میفولوژی آدلار حساب ائدیریك.  

          چیراق. كلبجر و دوه چی رایونلاریندا كند. كلبجر رایونو اراضیسینده كی  چیراق كندینی لاچین رایونوندان كؤچوب گلمیش عئینی آدلی طایفا سالدیغینا گؤره او جور آدلانمیشدیر.  

          دوه چی رایونونداكی چیراق كندی ایسه چیراققالا قالاسی نین یاخینلیغیندا یئرلشدیگی اوچون بو جور آدلاندیریلمیشدیر. هر ایكی كندین آدیندا چیراق سؤزو  " ایشیق " ،  " اود "  معنالارینی وئریر.  

          چیراقلی. آغدام، داشكسن، لاچین، شاماخی رایونلاریندا یاشاییش یئرلری نین آدی. چیراق و چراقلی آیكونیملری نین ائتیمولوگییاسی و دیگر لینقویستیك خوصوصیتلری بیر چوخ تدقیقاتچیلارین دیقتینی جلب ائتمیشدیر. چیراق//سیراق//شیراق آدینا هله  " اورخون-یئنی سئی "  آبیده لرینده  " سیر بودون/سیر خالقین "  فورماسیندا، تصادوف اولونور. ت. احمدوو  " چیراق "  آدی و اونونلا باغلی ائتنونیملری شیراك// سیراك طایفاسی ایله علاقه لندیریر.  

          سیراق-شیراق-چیراق فورماسلندا توپونیمین ایشله دیلمه سی هم موختلیف میلتلرین اؤز دیللرینه اویغون قئید ائتمه سیندن، هم ده موختلیف تورك خالقلاریندا، دیالئكت و شیولریمیزده سیراك، شیراك دره سی شیراكاوان، شوریئل//شیراكئل توپونیملری محض وارییاسییالارداندیر. 

          م. سئییدوو ایناندیریجی دلیللرله ثوبوت ائدیر كی، چیراق و اونونلا باغلی مئیدانا گلن ائتنوتوپنیملر میفولوگییامیزلا ایلیشگیلیدیر و اونون اساسیندا  " ایشیق " ،  " گونشدن گلن نور "  دایانیر.  

          ا.بایراموو، ای، بایراموو، ق. غئیبوللایئو، ای. جعفرسویلو، آ.آخوندوو، ف.خالیقوو و باشقالاری دا چیراق كومپونئنتلی اونوواحیدلردن بحث ائدركن اونون  " ایشیقلا باغلیلیغینی گؤسترمیشلر. آنجاق  م.سئییدوو، آ، بایراموو و اون. میرزیئو چیراق//سیراق//شیراك توپونیمی نین میفولوژی آنتروپوتونیم اولماسینی داها توتارلی دلیللرله، منبعلره اساسن آیدینلاشدیرمیشلار. اؤز نؤوبه میزده بیز ده همین مؤلیفلرله هم فیكیریك و ائله حساب ائدیریك كی، چیراقلی باشی، چیراق دره، چیراق قایا، شیراق دوز و.س توپونیملریندن آیری-آیریلیقدا ایضاحینا احتییاج یوخدور. یالنیز بورادا چیراگوز(Çıragüz) آیكونیمی دیقتی چكیر كی، بو دا  " چیراق "  آدی ایله  " اوز//وز "  طایفا آدی نین بیرلشمه سیندن عمله گلمیش، مورككب قورولوشلو توپونیملردیر. 

      ادبیات سییاهیسی 

  1.     آغاسی اوغلو ف. قدیم تورك ائلی( ساقا - قامر بویلاری) باكی 2006 

  2.     آذربایجان توپونیملری ( ائنسیكلوپئدیك لوغت) باكی 1999 

  3.     احمدوو ف.م. آذربایجان توپونیمیكاسی نین اساسلاری باكی 1992 

  4.     عسگروو ن.ه. آرئال تورك اونوماستیكاسی نین لینقویستیك خوصوصیتلری      باكی 2005 

  5.     مشدییئو ق.ای. زاقافقازییانین آذربایجان توپونیملری باكی 1990 

  6.     مشدییئو ق.ای. آذربایجان توپونیملری نین تاریخی- لینقویستیك تحلیلی      باكی 2007  

  7.     سئییدوو م.م.  آذربایجان خالقی نین سویكؤكونون دوشونركن.باكی 1989 

  8.     ولی یئو ك.ن. ائلین یادداشی دیلین یادداشی باكی 1987 

   كؤچورن : عباس ائلچین