واحید عؤمراوْو، 

    فلسفه اوزره فلسفه دوكتورو 

       موعاصیر ایران تاریخ‌شوناسلیغیندا، تأسوف كی، آذربایجان دؤولت‌چیلیك تاریخی تحریف  اولونموشدور. عبداله فاضیلی قئید ائدیر كی، ایران تاریخچیسی احمد كسروی (تبریزی) ساسانی حاكیمیتی دؤورونده آذربایجان حاقیندا یازیر:  " ساسانیلرین واختیندا ایرانشهر آدلانمیش اؤلكه دؤرد حیصه یه (كۇستا) بؤلونموشدور.كۇست سؤزونه پهلوی دیلینده یازیلمیش ادبیاتدا دا تصادوف اولونور. لاكین سونرالار بو تئرمین آرادان چیخمیشدیر.ا.كسروی‌یه گؤره، كۇستلارین آدی آشاغیداكی كیمی اولموشدور: 

  1. خوراسان (شرق). بورایا موعاصیر خوراسان، خارزم، بوخارا، سوْغد، گورگان، سیستان، بلوجیستان و ایرانشهرین شرقینده اولان باشقا ایالتلر داخیلدیر. 

  2. خوْربَرانه (غرب). بورایا ایراق، كیرمانشاه، كوردوستان، هابئله، غرب ایالتلری داخیلدیر. 

  3. باختر (شیمال). بورایا آذربایجان، ائرمنیستان، گورجوستان، قافقاز، تپوریستان و دماوند داخیلدیر. 

  4. نیمروز (جنوب). بورایا خوزیستان، پارس، كیرمان، سكیستان و سند داخیلدیر. 

     ساسانی شاهلاری هر ایالت و ویلایته (كۇست) آیریجا حاكیم تعیین ائدیردیلر. بو حاكیملر پازۇسپان، یاخود مرزبان آدلانیردی. پازۇسپان حؤكمدار، حاكیم، مرزبان ایسه سرحدچی دئمكدیر. لاكین هر دؤرد كۇست آیریلیقدا خاریجی تورپاقلارلا هم‌سرحد اولدوغونا گؤره، كۇستپانلار هم ده سرحدچی (مرزبان) وظیفه سینی ایفا ائدیردیلر. 

      ا.كسروی یازیر كی، ساسانی حؤكمرانلیغی دؤورونده ایرانشهرین (ایران اؤلكه‌سی‌نین) دؤرد حیصه یه بؤلونمه‌سی و هر بیر حیصه‌نین كۇست آدلاندیریلماسینا قدیم منبعلرده ده تصادوف ائدیلیر. بئله كی، ایلك دفعه  همین دؤورون ائرمنی مؤلیفی موْوسئس خورئناسی اؤز اثرینده ایرانشهرین دؤرد كۇستا بؤلونمه‌سینی قئید ائدیر و هر شهرین آدینی چكیر. دئییلدیگینه گؤره، 7. عصرده پهلوی دیلینده یازیلمیش  " شاتریستانهایِ ایران "  اثرینده فورمال اولسا دا هر كۇستون آدی و اونلارین شهرلری حاقیندا معلومات وئریلیر. همین كیتابدا اولجه خوراسان، خوربران، نیمروز، هابئله، آذربایجان و شیمال كۇستلاری‌نین باشقا شهرلریندن دانیشیلیر. 

     ا.كسروی  " پازوسپان "  تئرمینیندن بحث ائده‌رك گؤستریر كی، بو،  " پاز " ،  " كۇست "  و  " پان "  حیصه لریندن عیبارتدیر. مؤلیفه گؤره،  " كۇست "  سؤزونه  " پان "  آرتیریلاراق  " كۇستپان "  شكلینی آلمیشدیر كی، بو دا كۇستو ایداره ائدن و یاخود اونو قورویان دئمكدیر.  " پاز "  ایسه پادشاه سؤزونده اولدوغو كیمی، بیر سیرا آد و تیتوللارین اوّلینه سونرادان علاوه  ائدیلمیشدیر. سونرالار آسان تلفّوظ ائدیلمه‌سی خاطیرینه بو سؤزو پازوسپان فورماسیندا ایشلتمیشلر. ایرانلیلار اؤلكه‌نین هر دؤرد حیصه‌سیندن بیرینه پادكۇس آدی وئرمیشلر. بونا گؤره ده، هر كۇستون حاكیمینه پازوسپان دئییلمه‌سینه باخمایاراق، سؤزون اصلی كۇست اولموشدور. 

     سعید نفیسی‌یه گؤره، بیر سیرا ایالتلرده مرزبانلاردان باشقا حاكیملر ده مؤوجود اولموشدور. بو حاكیملر اوستاندار آدلانیردی. پهلوی دیلینده اولان اوستانشاها مخصوص اولان شهره و یاخود ماحالا دئییلیردی. قدیم ائرمنی دیلینده ده اوْستان (واستان) سؤزو همین معنا داشیییر. حاضیردا ایران آذربایجانی شرق و غرب اوستانلارینا بؤلونموشدور. ساسانی دؤورونده اولان اوستاندارلار شاهین ایالت، ماحال و یاخود شهرلرده اولان املاكی‌نین موحافیظه‌چیلری ایدیلر. لاكین سونراكی دؤورلرده اونلار اؤز تابئع‌لیگینده اولان تورپاقلاردا حربی حاكیمیت تشكیل ائتمیشدیلر. ساسانیلرین سون دؤورونده اؤلكه‌نین بوتون داخیلی و حربی ایشلری اونلار طرفیندن ایداره اولونوردو. ساسانیلرین سقوطوندان سونرا بو تیتول (اوستاندار) سپه‌بوْز(spəhboz) مفهومو ایله عوض ائدیلمیشدی. بئله كی، تبریستان حاكیملری عربلرین دؤورونده ده اؤزلرینی سپه‌بوز آدلاندیرمیشلار. عربلر سپه‌بوز ایسپه‌بوز فورماسیندا یازمیشلار. 

    س.نفیسی‌یه گؤره، آذربایجان ایرانین الوئریشلی جوغرافی مؤوقئعیه مالیك اولان محصولدار ایالتلریندن بیریدیر. ان قدیم دؤورلردن اعتیبارن بو ایالت زنگینلیگینه و آبادلیغینا گؤره، باشقالاریندان فرقلنمیشدیر. آنجاق عربلرین دؤورونده بو اراضیدن تیجارت یوللاری‌نین كئچمه‌مه‌سی اونون ایقتیصادی حیاتینا منفی تاثیر گؤسترمیشدیر. لاكین مونقوللارین دؤورونده شیمال اؤلكه‌لری ایله آپاریلان تیجارت آذربایجانین ایقتیصادی اهمیتینی یئنیدن برپا ائده‌بیلمیشدیر. س.نفیسی بئله بیر فیكیر ایره‌لی سورور كی، آذربایجان اردبیل، مرند، جابیروان (تبریز یاخینلیغیندا) و آراز ساحیلینده اولان وَرسان ماحاللارینا مالیك اولماقلا برابر اونون پایتاخت شهری پارتاو اولموشدور. بو اراضینین ایل‌لیك گلیری دؤرد میلیون یاریم دیرهمه برابر ایدی. نفیسی یازیر كن، ائرمنی تاریخچیسی مووسئس خورئناسی ایران اؤلكه‌سینی دؤرد كۇستا بؤلور: غربده خوربئران، جنوبدا نیمروز، شرقده خوراسان و شیمالدا ایسه كاپگوه (قافقاز). معلوم اولدوغو كیمی، ایرانین دؤرد ایالته بؤلونمه‌سی هله 1. خوسرووون دؤورونه عاییددیر. 

      س.نفیسییه گؤره، مووسئس خورئناسی‌نین اثرینده وئریلمیش ایران ایالتلری‌نین آدی ائرمنی دیلینده یازیلدیغینا و یاخود یونان دیلیندن ائرمنی دیلینه چئوریلدیگینه گؤره تحریف ائدیلمیشدیر. باشقا دیللرده اولدوغو كیمی، ائرمنیلر ده جوغرافی و هابئله، شخص آدلارینی اؤز دیللری‌نین خوصوصیتینه گؤره دییشیردیلر. دئمه‌لی، تاریخی و جوغرافی آدلار ایلك دفعه  یونان مؤلیفلری، سونرالار ایسه ائرمنی تاریخچیلری طرفیندن مووافیق اولاراق یونان و ائرمنی دیللرینه اویغون صورتده دییشدیریلمیشدیر. آلمان عالیمی ماركوارت  " ایرانشهر "  آدلی اثرینده بیر سیرا تاریخی و جوغرافی آدلاری تدقیق ائدیب اونلارین منشایینی آیدینلاشدیرمیشدیر. لاكین منشایی آیدینلاشدیریلمایان تاریخی و جوغرافی آدلارا دا چوخ راست گلمك اولور. 

      پهلوی دیلینده یازیلان  " شاتریستانهایِ ایران "  اثرینده ده ایرانین ساسانیلر دؤورونه عایید ایالت و شهرلری‌نین بیر نئچه‌سی‌نین آدی قئید ائدیلمیشدیر. بو اثرده ده ایرانین دؤرد كۇستا بؤلوندویو كؤستریلمیشدیر: خوراسان (خوربران)، نیمروز (نیمروز)، آتورپاتكان (آزربایجان) و خاوران (غرب). بورادان معلوم اولور كی، اثر ساسانیلر دؤورونده یازیلسا دا، 1. خوسرووون حاكیمیتیندن سونرا ترتیب ائدیلمیشدیر. 

   " شاتریستانهایِ ایران "  كیتابیندا دا آذربایجان كۇستونون آدی چكیلیر. بو منبعده بیزی ماراقلاندیران اساس مسله آذربایجانا عایید اولان یئر آدلاریدیر. اورادا، آز دا اولسا، ساسانیلر دؤورونه عایید آذربایجان شهرلری‌نین آدلارینا تصادوف اولونور. 

     ایران تاریخ‌شوناسلیغیندا كئچمیش سووئت آذربایجانی، موعاصیر آذربایجان رئسپوبلیكاسی‌نین اراضیسینی ده تحریف ائدیلمیش شكیلده تقدیم اولونور. عبداله‌فاضیلی یازیر كی،  قدیم یونان و روما   تاریخچیلری‌نین  وئردیكلری معلوماتا گؤره، موعاصیر سووئت آذربایجانی (ایندیكی آذربایجان  رئسپوبلیكاسی-و.عؤ.) اراضیسی بوتؤولوكده، هئچ ده، عنایت‌اله ریضانین گؤستردیگی كیمی، آلبان تورپاغینا عایید اولمامیشدیر. سترابونون وئردیگی معلوماتا گؤره، بؤیوك آنتیوخون سركرده لری-آرتاكسی و زاریادین دؤورونده ائرمنیستان كیچیك بیر اؤلكه ایدی. بؤیوك آنتیوخون مغلوبیتیندن سونرا اونلار  حؤكمدار اولدولار و گئتدیكجه اؤز اراضیلرینی گئنیشلندیردیلر. ائرامیزدان اول 2. عصرده ایسه بیر سیرا قونشو اراضیلرین، او جومله‌دن، میدییالیلارین الینده اولان كاسپیانا، فاوینتیدا و باسرونئدانی ضبط ائتدیلر. سترابونون بو معلوماتی گؤستریر كی، هر ایكی ایالت ایشغال ائدیلنه‌دك محض میدییانین تركیبینده اولموشدور. باسئروپئدا موعاصیر ناخچیوان اراضیسی‌نین، كاسپیانا ایسه میل دوزونون كئچمیش آدی اولموشدور. 

  ك.و.ترئوئر پلینییه ایستیناد ائده‌رك یازیر؛  " بو طایفا (آلبان طایفاسی) قافقاز داغلاریندان كۆر چایینا قدر مسكن سالیب ائرمنیستان و ایبئرییا سرحدییه كیمی یاییلمیشدیر. "  

   پلینی آلبانلارین قافقاز داغلاریندان كور چایینا، هابئله، ائرمنیستان و ایبئرییا سرحدینه كیمی یاییلدیقلارینی گؤسترمیشدیر. كؤرونور، بو دؤورده آلبانلار جنوبدان آتروپاتئنلیلرله سرحد اولموشلار. بو فاكتی بیر سیرا ائرمنی منبعلری ده تصدیق ائدیر. یونان و روما منبعلرینده كاسپیانا (پایتاكاران) آدی ایله معلوم اولان اراضی  " 7. عصر ائرمنی جوغرافییاسی "  آدلی اثرده ده همین آد آلتیندا وئریلمیشدیر. پایتاكاران اینضیباطی نؤقتئیی-نظردن آتروپاتئن اراضیسی‌نین تركیبینده اولموشدور. 

   ال-طبری‌نین معلوماتینا گؤره، آذربایجان سرحدی‌نین باشلانغیجینی اهر و زنگان داخیل اولماقلا، همدان، آخیرینی ایسه خزرلرین دربندی حساب ائدیرلر و بو اراضیده اولان اون-اون ایكی شهری آذربایجان آدلاندیریرلار. 13. عصرین تاریخچیسی امین احمد راضی آذربایجانین باكیدان خالخالا قدر اوزاندیغینی قئید ائدیر. 12. عصر سیاحی اؤولییا چلبی قاراباغی  " كیچیك آذربایجان "  آدلاندیریر. 

     آذربایجان بیر سیرا حاللاردا اول اینضیباطی، داها سونرالار ایسه جوغرافی مفهوم كیمی هر ایكی حیصه‌ یه عایید اولموشدور. بو باخیمدان دا، آذربایجان آدی‌نین آنجاق آراز چایی‌نین جنوبوندا یئرلشن اراضییه عایید ائدیلمه‌ سی فیكری ایناندیریجی دئییلدیر. 

ع.ریضا آریلری آلبان اراضیسی‌نین ایلك ساكینی حساب ائدیر. حالبوكی الیمیزده اولان منبعلرده آلبانییا اراضیسینده موختلیف طایفالارین، او جومله دن، آلبانلارین، اوتیلرین (اودینلرین)، خزرلرین، لئقلرین، قارقارلارین و دیگر ائتنیك قروپلارین یاشادیقلاری گؤستریلیر.  

    مؤلیف بعضاً اؤز فیكری‌نین علئیهینه چیخمیر.  بئله كی، او،  ایبن ال-فقیهه ایستیناد ائده‌رك، یازیر:  " ...آذربایجانین سرحدی زنجانا  قدردیر. او، اراضی‌نین شهرلری برگری، سالماس، موغان، خوی، ورسان، مییانا، مرند، گولسارا و برزه‌یدیر. 

     آذربایجانین شیمال سرحدی حاقیندا ایبن ال-فقیه  یازمیشدیر:    " آذربایجانین  سرحدی اولان آراز و كور چایلاریدیر. دئمه‌لی، آذربایجانین شیمال سرحدی ع.ریضانین گؤستردیگی كیمی آراز چایی یوخ، هم دا كور چایی  اولموشدور. 

         ساسانی دؤورونون پهلوی دیللی منبعلریندن بیری ده  " ایدرزئ/ Əidərze خوسروو  (انوشیروان) " دور. همین اثرده 1. خوسرووون آشاغیداكی سؤزلری وئریلمیشدیر:  " اؤلكه‌نین شیمالیندا اولان ایالتلری و اونلارین ساكینلرینی یاخیندان گؤروب تانیش اولماق و شیمالدان گؤزله‌نیلن هوجوملارین قارشیسینی آلماق مقصدیله تیكیلمیش ایستحكاملاری یوخلاماق اوچون سفره چیخدیم. نهایت، همدان و آتورپاتاكانا (آزربایجانا) طرف حركت ائدیب. چۇل، دربند و فیروز-خوسروو شهرلرینه چاتدیم. كؤهنه شهرلری آباد ائتمك و سرحدلری مؤحكملندیرمك مقصدیله یئنی قالالارین تیكیلمه‌سی امرینی وئردیم. خزر خاقانی بو اراضییه گلمه‌ییمی ائشیدیب قورخویا دوشدو " .  

  ع.فاضیلی یازیر:  " یوخاریداكی فاكتلارا اساسن، احتیمال ائتمك اولار كی،1. خوسروو همدان شهری ایله دربند آراسیندا اولان اراضینی بوتؤولوكده آتروپاتكان آدلاندیرمیشدیر. عرب‌دیللی منبعلرده برده و بئیلقانین آذربایجان شهری اولماسی، آذربایجانین شرق سرحدی‌نین برده دن باشلانماسی، آذربایجانین باكیدان خالخالا قدر اولان اراضینی احاطه ائتمه‌سی و هابئله، آذربایجان سرحدی‌نین دربنده كیمی  گئدیب چاتماسی فاكتلارینا راست گلمك اولور.  

     ایبن حوقلین یازدیغینا گؤره، بو اؤلكه‌نی شرقدن جیبال و دئیلم، همچنین، خزر دنیزی‌نین غرب حیصه‌سی،  غربدن  آلانلارین سرحدلری. 

      جزیره‌نین بیر حیصه‌سی، شیمالدان آلانلار و قافقاز داغلاری، جنوبدان ایران سرحدلری و جزیره نین شرق حیصه‌سی احاطه ائدیر. ایبن حوقل ارمنییه، آران و آذربایجانی بیر ایقلیم حساب ائدیر. عرب جوغرافییاشوناسی ایستخرییه گؤره، آذربایجان شرقدن كوهیستان و خزر دنیزی، غربدن ائرمنیستان و شیمالدان آلان كبك داغلاری، جنوبدای ایراك و جزیره ایله هم‌سرحددیر. 

     بیر سیرا منبع و تاریخی سندلر آران و شیروان اراضیسی‌نین هله قدیمدن آذربایجان آدلاندیریلماسینی تصدیق ائدیر. هله ع.ریضادان چوخ اول ایرانین بیر سیرا تاریخچیلری، او جومله دن، سئیید حسن تاغیزاده، ا.كسروی، ای.پورداوود، م.مشكور، ح. كاتیبی و باشقالاری سووئت آذربایجانی‌نین آذربایجان آدلاندیریلماسی علئیهینه مطبوعاتدا چیخیش ائتمه‌یه باشلادیلار. ع.ریضا ایسه واختیله گؤستردیگیمیز تاریخچیلرین كؤهنه بایاتیلارینی تكرار ائدیر. 

  آراز چایی‌نین هر ایكی ساحیلینده یئرلشن اراضی، هابئله، اونون ساكینلری ائتنیك تركیبلرینه گؤره، تاریخن بیر منشالی اولموشلار. آذربایجان آدی‌نین هر ایكی ساحیله شامیل ائدیلمه‌سی علمی جهتدن دوزگوندور. 

   ع.ریضا سؤزونه داوام ائده رك یازیر كی،  " كئچمیشده اؤلكه‌سینی عوثمانلی توركلریندن مودافیعه  ائتمیش آذربایجانلیلار باشقا اراضی‌یه همین آدین وئریلمه‌سیله راضیلاشماییب شئیخ محمد خیابانی و اونون طرفدارلاری‌نین تكلیفی ایله آذربایجانین آزادیستان آدلاندیریلماسی فیكرینی ایره‌لی سورموشلر " . ع.ریضایا گؤره، آذربایجانین آزادیستانلا عوض ائدیلمه‌سی فیكری آرازین   شیمالینا   آذربایجان آدی‌نین  وئریلمه سیله علاقه دار اولموشدور. حالبوكی مؤلیف همین اثرین باشقا بیر یئرینده یازیر:  " شئیخ محمد خیابانی قییامی دؤورونده اونون یاخین سیلاحداشی، قوجامان اینقیلابچی (حاجی ایسماییل آغا امیر خیزی) آذربایجانین مشروطه اینقیلابینداكی رولونو، هابئله، ایرانا آزادلیق وئرمه‌سینی نظره آلاراق اورانی آزادیستان آدلانماسینی تكلیف ائتمیشدیر. 

   ع.ریضا ا.كسروی‌نین و دیگر تاریخچیلرین آذربایجانین آدی حاقینداكی فیكیرلرینی تكرار ائدیب خالقیمیزین كئچمیش تاریخینی ساختالاشدیریر. گؤروندویو كیمی، ایران تاریخ‌شوناسلیغیندا آذربایجان دؤولتچیلیگی تاریخی جیدی تحریف اولونور. 

كؤچورن: عباس ائلچین