محمد امین رسولزاده ایله ستارخانین تاریخی گؤروشو         

 دوسئنت دوكتور  فایق علی‌اكبراوو (غضنفر اوغلو)

     ییرمینجی عصرین اوّللرینده ایراندا باش وئرن حادیثه‌لری، خوصوصیله مشروطه حركاتینی  " ایران ایشلری "  باشلیغی آلتیندا سیلسیله مقاله‌لرله دَیرلندیرن محمد امین رسولزاده‌نین بو مسله‌لرده آچیق‌فیكیرلی، آزادلیق‌سئور، اوبیئكتیو فیكیرلرینی گؤرمه‌مك مومكون دئییلدیر. بئله كی، او، 1906-جی ایلده ایراندا باش وئرن اینقیلابی حادیثه‌لری موثبت قییمتلندیریر و قیسا بیر زامان كسیگینده ایراندا  " عدالتخانا "  مجلیسی‌نین آچیلماسینی موهوم بیر ایش كیمی قییمتلندیریردی. اونون فیكرینجه، حرّّیت، آزادلیق و سربست‌لیك قیمت‌سیزدیر كی، ایراندا باش وئرن اینقیلاب دا بونونلا باغلیدیر. ایراندا حرّیتین باش وئرمه‌سینه هئچ كسین اینانمادیغینی،  " چوخلاری، بو میلّت اؤلدو دخی دیریلمز "  دئییب، - دوردوغو فیكرینی وورغولایان رسولزاده قئید ائدیردی كی، اصلینده ایران خالقلارینا بو جور یاناشماق دوزگون دئییل. رسولزاده یازیر كی، ایرانداكی حرّیت چار روسییاسینداكی حرّیته بنزمه‌‌سه‌ده، روسییانین حرّیتی، سربست و آزادلیغی كیمی اولماسا دا، یئنه ده میلّتین اینكیشافینا دوغرو بیر آددیمدیر. م.ا.رسولزاده ایراندا دا اینقیلابین باش وئردیگینی، آنجاق چار روسییاسیندان فرقلی اولاراق پراكنده شكیلده اولدوغونو گؤستریردی.  بوتون بونلارلا یاناشی، ایراندا حیاتین اؤلمه‌دیگینی، تامامیله ویران قالمادیغینی، بورادا دا صینفی موباریزه‌نین گئتدیگینی اساسلاندیرماغا چالیشان رسولزاده  " ایراندا اینقیلاب "  آدلی مقاله‌سینده یازیردی كی، روسییا اینقیلابی ایرانلیلاری دا آییلتماغا باشلاییب:  " روسییا اینقیلابی‌نین ایران اینقیلابی ایله بیر چوخ اوخشارلیغی وارسا دا، بؤیوك بیر تخلّوفی ده واردیر كی، او دا ایران اینقیلابی‌نین باشیندا روحانی قیسمی‌نین اولماسیدیر. گؤرونور كی، ایسلامیتی آباد ائدن ده موللالار اولاجاقلار - دئییلمی؟ " . رسولزاده‌نین بو ایكی اؤلكه ده باش وئرن اینقیلابا وئردیگی دولغون، دوروست قیمت، ایراندا روحانیلرین اینقیلابا باشچیلیق ائتمه‌سی ایله باغلی سؤیله‌دیگی فیكیر، اولدوقجا ماراقلیدیر. ایسلام دینینه باغلیلیغینا باخمایاراق، ایراندا اینقیلابا روحانیلرین باشچیلیق ائتمه‌سینه و موللالارین ایسلامیتی آباد ائتمه‌سینه سواللا یاناشان رسولزاده‌نین بو مسله ده، روحانی اینقیلابچیلارا اعتیمادسیزلیغی حیسّ اولونور.  بو معنادا، ایرانداكی اینقیلابین روسییا اینقیلابیندان فرقلی اولاراق باشقا بیر سیاسی رنگده اولماسینی یاخشی آنلایان و بونو، دفعه‌لرله وورغولایان رسولزاده آنجاق اومیدینی ایتیرمیر، بورادا ایدارئیی-مشروطه اعلان ائدیلمه‌سینی سئوینجله قارشیلاییردی. چار روسییاسیندان فرقلی اولاراق ایراندا قانونلارین حؤكومتین دئییل، میلّتین قبول ائده‌جگینی رسولزاده بؤیوك بیر ایش آدلاندیریر:  " بو گونلردن بری ایران آزاد بیر مملكت حساب اولونور. آزاد مملكتین ده آزاد رعیتلری گرك اولسون. رعیتلر گرك اؤز حاكیملری‌نین احوال و وضعیتلرینی میقیاسا چكیب هر واخت گؤزتچی اولسونلار كی، مبادا غصبكارلار حوقوقی-میلّتی غصب ائدیب، حرّیته ضرر وورارلار كی، مبادا امیرباهادیرلار یئنه ده مئیدان ائدرلر " .   رسولزاده دوغرو اولاراق قئید ائدیر كی، ایرانین قانونلارینی قبول ائده‌جك مجلیسی-میلّی‌نین كیملردن تشكیل اولونماسی ان واجیب مسله‌دیر:  " ایران قانونی اساسیسی هله معلوم دئییل كی، ندن عیبارتدیر. چونكی اونلاری تعیین و آشكار ائدن مجلیسی-میلّی اولاجاق. اگر مجلیسی-میلّی حرّیت‌پرستلردن موتشكّیل اولدو، اوندا آرزو اولونان بیر صورتده قانون اساسی حلّ اولونوب قرار وئریله‌ جكدیر. یوخ  اگر امیرباهادیرلار طرفدارلاری چوخ اولوب ایستیبدادخواه‌لار غلبه ائتدیلر، اوندا آللاه گؤسترمه‌سین ". رسولزاده نه یوللا اولورسا-اولسون ایرانلی اینقیلابچیلاری گئری‌یه چكیلمه‌مه‌یه چاغیریر. اونون فیكرینجه، اصیل موباریزه ایرانلی اینقیلابچیلار اوچون بوندان سونرا باشلاییردی:  " بو گونه‌دك اللشدینیز، ایدارئیی-مشروطه قورولماق اوچون دست-خط آلدینیز. اصیل ایشله‌مك بوندان سونرادیر. زیرا ایندی ایشلمه‌ییب مقصودینیزی آپارا بیلمزسینیز. اوندا سیزین حاكیملرینیز هر بیر مشروطه و حرّیتینیزی الینیزدن آلیب اوجا سس ایله كلّ عالمه دئیه‌جكلر كی: بیز حرّیت وئردیك، لاكین میلّت حاضیر اولمادیغی اوچون ایداره ائده بیلمه‌دی ". رسولزاده ایراندا باش قالدیران اینقیلابین مركزینده دایانان، ستارخانین باشچیلیق ائتدیگی تبریز حادیثه‌لرینه ایسه خوصوصی دَیر وئریردی. او، ایرانین مجلیسی-میلّی‌سینه تبریزدن اولان میلّت وكیللری‌نین قاتیلماسینی بؤیوك سئوینجله قئید ائدیردی:  " بو مشروطیت كی، ائشیدیرسیز، بو او مشروطیتدیر. علمایی-حقه قاباغا دوشوب بویونلارینا قانلی كفن گئییب اؤز جانلارینی فدا ائتدیلر، تا اینكی بو عقدی-عزمین صادیر اولماسینا، یعنی مشروطیت وئریلمه‌سینه مووفّق اولدولار. تئهران اینقیلابیندان سونرا تبریز حادیثه‌لری آرالیغا دوشوب جومله آذربایجانی بیر هیجانی-عظیم بورودو. جماعت و ائل تشبوثو بورادا دا ظوهورا گلدی. ایران میلّتی‌نین طلبلری موعین اولونماغا باشلادی. ایران میلّتی-نجیبه‌سی‌نین ایسته‌دیگی، اونو طلب ائتدیگی موساوات كلّ اولوب، بیلافرق میلّت و مذهب، آرواد، كیشی هامیسی‌نین برابر هر حوقوق و ایختییاردا بیلافرق اولماسیدیر. ایندی تبریز شهری بیزلری كلّ آذربایجاندان مبعوث اولاراق سئچیب، میلّت مجلیسینه گؤندریرلر كی، اورادا اونلارین حوقوقی-بشریییه‌لرینی موحافیظه و مودافیعه  ائدك. ایندی بیز ده جماعت یولوندا جانیمیزی الیمیزه توتوب گئدیریك و هر موامینه و موقابیله‌‌یه موقاویمت ائدیب هر بیر موهایمت ایله چالیشیب ووروشاجاغیز. سیز ده متحّید اولوب، بیزیم طرفیمیزه دورون، ایتیفاق ائدین. متحّید اولون كی، فقط ایتّحاد و ایتّیفاق ایله اولارین، موستبیدلرین، ظالیملارین علئیهینه دورا بیلرسینیز، نوقتی-ایتّیحاد ایله مرامه چاتارسینیز! " . رسولزاده تبریز اینقیلابینا بؤیوك اومیدله باخیردی. باشدا ستارخان اولماقلا تبریز اینقیلابچیلاری‌نین، تئهراندا توپلانمیش میلّت مجلیسی‌نین قرارلارینی حؤكومتین عمل ائتمه‌یه‌جگی تقدیرده، یئنی حؤكومت سئچه‌جكلرینی بیان ائتمه‌سینی، رسولزاده تصادوفی حال كیمی دیرلندیرمیر. اونون فیكرینجه ایراندا حرّیتین ماهیتینی آنلایان طباطبایی كیمی روحانی عالیملرله یاناشی، بعضی آدلارینی عالیم قویوب، اؤزلری مال، وار-دؤولت دوشكونو، ایستیبداد طرفداری اولان عالیملرده وار:  " خوشبختلیك بورادادیر كی، قدرشوناس اولان اهالی اولینجیلر كیمی جماعت فدایلری‌نین قدرینی بیلدییگی حالدا، آخیرینجیلارین دا جزاسی‌نین یاخشیجا دوشونوب، اونلاری لاییق اولدوقلاری وسیله‌لر ایله جزالاندیریرلار " . رسولزاده ایران اینقیلابیندا توركلرین بؤیوك رول اوینادیغینی، تبریزین اساس اینقیلاب مركزینه چئوریلدیگینی فخرله قئید ائدیردی. اونون فیكرینجه، ایران توركلری روسییادا فهله‌لیك، هامبالیق ائدركن حرّیت و آزادلیق ایدئیالارینی دا منیمسه‌ییبلر:  " قافقاز ویلایتلرینده فهله‌لیك و هامباللیق ائتمكله كسب-روزی ائدن ایرانلیلارین اكثری آذربایجان توركلریدیر كی، بورادا روسییا فهله‌لری آراسیندا ایشله‌مكله، یولداشلیق تاثیری اولاراق، حرّیت و فداكارلیق ایشلرینه آلیشمیشلار!  " ایران باهادیرلاری توركلردیر "  - دئمك ایران اینقیلابی‌نین اساسی ایله، اساسی-علمیییه‌سی ایله ایثبات ائدیلمیش بیر حقیقتدیر كی، بو باره ده هئچ دانیشیق بئله اولماز " . قئید ائدك كی، رسولزاده ایراندا مشروطیتین باش وئرمه‌سینده و اونلارین موعیّن بیر یولا ایستیقامتلنمه‌سینده جنوبی آذربایجان توركلری‌نین رولونو خوصوصیله اؤنه چكیب. ستارخانین باشچیلیغی ایله تبریزده باشلانان اینقیلابا سئییرچی قالا بیلمه‌ین رسولزاده اوچون، باكی ایله تبریز، گنجه ایله اردبیل و س. بیردیر،  بوتؤولوكده، آذربایجان آنلاییشی وار كی، بورادا اونون شیمالی ایله جنوبو، غربی ایله شرقی آراسیندا هئچ بیر فرق یوخدور و اولا دا بیلمز. وطنمیزین بیر آدی وار: آذربایجان. آذربایجانیمیزین ایسته‌نیلن بیر یئرینده باش وئرن حادیثه ، ائلجه‌ده تبریزده باش وئرنلر رسولزاده اوچون عئینی درجه ده اؤنملی ایدی. بو، باشقا جور ده اولا بیلمز. بلكه ده، چار روسییاسی‌نین ایرتیجاسیندان، حبسخانایا دوشمكدن داها چوخ، رسولزاده‌نی 1909-جو ایلده تبریزه گئتمه‌یه، بورادا ایران ایستیبدادینا قارشی باش قالدیران اینقیلاب اولموشدو. تبریزده اولاركن اینقیلابین رهبری ستارخانلا گؤروشن رسولزاده بیر ژورنالیست كیمی، اونون اینقیلابلا باغلی فیكیرلرینی بؤلوشوردو:  " سردار (ستارخان) غایتده ساده و صاف‌دیل بیر آدام اولوب، اؤز قوووئیی-بازوسینه كمالی-امنیتله اینانان بیر آدام اولدوغو هر بیر حركت و گفتاری ایله آشكار ائدییور. نه اوچون كونسولخانادا بسته گیردیكلرینی خبر آلدیقدا بؤیوك بیر اورك آغریسی و جیدی بیر تؤور ایله: - من وطنیمین ایستیقلالی یولوندا بیر ایل تامام چالیشدیم. اؤلوم ایچینده دیریلدیم. ایندی عزیز وطنده بیر ایشیق اوجو گؤروندویو كیمی، او دوغما آنام باشقا بیر هلاكته اوغراییر. آساییش حاضیرلاماق و راحتلیك برداوام ائتمك اوزره گلمیش اولان روسلار، حالا بیر حركتی-ایستیلاجویانه یه باشلامیشلار كی، آرتیق وطنیمیزین ایستیقلالیندان قطعی-اومید ائدیر. ائلان اولونان عفوی-عومومیییه اینانا بیلمییوروز. زیرا خاریجیلر هر كسی ایسترلرسه، توتارلار هر نه ایسترلرسه، ائدرلر. مملكتین حاكیملری وظیفه  آلماق ایستییورلار. ایشته بؤیله بیر حالده بیز نه قاییرا بیلریك. آرتیق جانبازلیق مئیدانینا آتیلیب، موقاتیله باشلاماق ایشه كئچمز. چونكی بوراسی وطنی داها تئز الدن وئرمه‌یه سبب اولا بیلر. اودور كی، بیز ده بورادا متحصن اولوب، صولحه پروتئستیمیزی بوتون دؤولتلره بیلدیریب، خاریجیلرین تئزلیكله ویلایتیمیزدن چیخمالارینی ایسته‌‌‌ییریك. من آرتیق ایستردیم كی، بیزیم میلّت عوثمانلی ایله یاخینلاشسین. ایندی بو حالدان بیر درجه موتشككیرم كی، بیزی بیرلشدیرییور. تامین آلماق و بسته گیرمك اوچون دوغروسو بوراسینی مووافیق گؤردوك. زیرا، ایسلام مملكتی و عومده‌سی مشروطه‌لی بیر مملكتین نوماینده‌سیدیر… سردار غایتده قانی ایستی بیر آدام، حركتی خئیلی جلددیر، دانیشیغی چوخ جیدیدیر. مشروطه‌پرستیلیگی دین درجه‌سینده قوی‌دیر. بو آدام مشروطه طرفداری اولماقدا فاناتیزم ائدییور. بوتون حركتینی، ووجودونو، زوری-بازوسونو میلّته صرف ائتمیش اولان بو آدام اؤزونو تكرارن بیان ائتدیكلرینه گؤره نجف اولماسی حؤكمی-موقدسلرینه تابئع اولوب، اونلار نه امر ائدیرسه، بیر آن تاخیر ائتمه‌سیزین ایجرایه حاضیردیر.  - روس و اینگیلیس كونسوللاری یانیما گلدیكلرینده: مشروطه سنین الینده دیر - دئدیلر. من ایسه جاواب وئردیم كی، سیز بؤیوك بیر سهو ائدیرسینیز، من مشروطه‌نین ایتی ایشلی بیر پاسیبانی‌یم. صاحیبلری ایسه نجف عولمایی-علامدیر. اونلار نه امر ائدیرلرسه، من او ساعاتداجا ایجرایا حاضیرام " . رسولزاده یه گؤره، ایران اینقیلابی ایكی بؤیوك قووّتلی روحلا روحلانیر:  " بیری مملكتی قانونی بیر اؤلكه ائدیب اصیل مشروطیت یولونا سالما، دیگری ایسه خاریجی تختی-نوفوذوندان چیخیب ایستیقلالی-مولكی-میلّتی بیلمرره تامین ائتمك " . م.ا.رسولزاده تئهراندا آوروپا تحصیلی گؤرموش بیر قروپ ایران ضیالیسی-سئیید حسن تاغیزاده، حسین‌قولو خان نوواب، سولئیمان میرزه، سئیید محمد ریضا و باشقالاری ایله بیرلیكده 1910-جو ایلین سئنتیابریندا ایران دئمو­كرات پارتییاسی‌نین اساسینی قویوب. او، بو پارتییانین اساس اورقانی اولان «ایرانی-نو» قزئتی‌نین باش رئداكتورو اولوب. بو قزئتین نشری ایله م.ا.رسولزاده ایراندا آوروپا تیپلی ژورنالیست صنعتی‌نین اساسینی قویوب. م.ا.رسولزاده تئهراندا 1910-جو ایلده فارس دیلینده  " تنقیدی-فیرقئیی- " اعتیدالییّون "  "  آدلی كیتابینی چاپ ائتدیریب. 1911-جی ایلده ایسه اردبیلده اونون فارسجا «سعادتئ-بشر» آدلی كیتابی نشر اولونوب. رسولزاده جنوبی آذربایجاندا اولدوغو مودّتده دئمك اولار كی، بوتون شهرلری، بیر چوخ قصبه  و كندلری گزمیشدی. سونرالار رسولزاده بونو  " ایران توركلری "  باشلیقلی سیلسیله مقاله‌لرینده گئنیش شرح ائتمیشدی.  " ایران توركلری» اثرینده آیریجا اولاراق گونئی آذربایجان توركلری‌نین حیاتینا و اونلارین موباریزه اوصوللارینا توخونان رسولزاده یازیر: «… ایران توركلرینی فارسلارا نیسبتیله داها موساعید بیر حالدا بولوندوران بیر سبب دخی واردیر كی، او دا سجیییئیی-ذاتیییه‌لریدیر. ایران توركو، باشقا تورك قارداشی كیمی بیر آز موحافیظه‌كاردیر. آذربایجانلی بیر تورك، شیرازی بیر فارسدان داها موتعصب‌دیر، تورك فارس قدر حرّ‌ اندیش دئییل، فقط اونون قدر عزیم‌سیز و لااوبال دئییلدیر. تورك داها متین و داها ثباتكاردیر». م.ا.رسولزاده ایران اینقیلابیندا توركلرین داها بؤیوك رول اوینادیغینی، اونون ایستیقامتلری‌نین موعینلشمه‌سینده‌ سعی گؤستردیگینی اورتایا قویور: «ایران توركلری، اینقیلابین یالنیز مادّیاتینی دئییل، معنویاتینی دا ایداره ائتمیشلردیر. تبریز عادتن ایران افكاری-احرارانه‌سی‌نین بیر ناظیمی-موطلقی اولموشدور، مشروطیتین بیر درجه ایستیقراریندان و مجلیسی-میلّی‌نین گوداشیندان سونرا دا توركلرین حیاتی-سیاسیییه ده اهمیتلری آرتمیش و عددلری‌نین نیسبتیندن فزله فعالیتلری گؤرولموشدور. گرك بیرینجی مجلیسده و گرك ایكینجی آذربایجان وكیللری نوفوذو-نظر و همیت-وطنیییجه سایر آركاداشالریندان دایما یوكسك بیر مؤوقئعده بولونموشلاردیر». رسولزاده تورك اولدوغونو ایراندا، جنوبی آذربایجاندا اولاندا داها یاخشی آنلاییر، بونونلا فخر ائدیردی:  " موختلیف میلّتلرین آراسیندا بیر-بیرینی قانماق  و قاندیرماق اوزره عومومی اولاراق تورك دیلی ایشله‌نیر. تورك دیلی بورادا (ایراندا) بئینمیلل بیر دیلدیر. اونو هر كس بیلیر. ائرمنی، كورد، روس، فرانسیز، اینگیلیس، فارس، آسور، آلمان هامیسی توركجه دانیشیر. بو قدر موختلیف جینسلی بیر هئیتین هامیسی ایله دانیشا بیلیرم. توركم، بو جهتدن اؤزومو خوشبخت حیسّ ائدیرم " . عومومییییتله، «ایران توركلری» آلتی حیصه‌دن عیبارتدیر. محمد امین یئنی دؤورده آذربایجانین جنوبوندا یاشایان سویداشلاری­میز حاقیندا هرطرفلی معلومات وئرن ایلك موتفكّیردیر.  " ایران توركلری "  مقاله‌سینده او، جنوبی آذربایجانین جوغرافی قورولوشو، سولاری، اهالی‌نین مشغولیتی، تیجارت، صنعتكارلیق مسله‌لری، تصروفات حیاتی، ایجتیماعی-سیاسی وضعیتی، ایران حاكیمیتینده توركلرین یئری، مؤوقئعیی،  سیاسی وضعیتی، مشروطیتده یئری و رولو (كونستیتوسییالی قورولوش اوغروندا موباریزه ده)، ادبیاتی، دیلی و س. مسله‌لردن بحث ائدیر. م.ا.رسولزاده ایران توركلری‌نین سسینی گئنیش تورك دونیاسینا چاتدیرماق اوچون الیندن گلنی ائتمیشدیر.

كؤچورن:عباس ائلچین