+0 بگندیم
آذربایجاندا آغاج كولتو
ت.خ.شاهبازوو
AMEA-نین آرخئولوگییا و ائتنوقرافییا اینستیتوتونون علمی ایشچیسی، تاریخ اوزره فلسفه دوكتورو
آچار سؤزلر: آغاج كولتو، پالید، نیلی، ولَس، قارا آغاج، دونیا آغاجی، انجیر، " جنّت آغاجی ".
ایبتیدای ایناملار سیستئمینده آغاجلارا پرستیش موهوم یئر توتور. زامان-زامان اطراف عالمی و طبیعتده كی پروسئسلری درك ائتمه‌‌یه چالیشان اینسان آیری-آیری آغاج و بیتكیلری فؤوق‌طبیعی قودرته مالیك حساب ائده‌رك ایلاهی‌لشدیرمیش، چتین مقاملاردا اونلارین كؤمگینه موراجیعت ائتمیشدیر. اونا ائله گلیردی كی، آغاجلارین دا روحو وار و اونلار دا بیر اینسان طالعیی یاشاییرلار.
بعضی ایناملاردا ایسه آغاجلار اینسان روحلاری‌نین مسكنی ساییلیردی. حساب ائدیلیردی كی، اینسان اؤلركن روحو بدنی ترك ائدیب آغاجلارا كئچیر و یاشاماقدا داوام ائدیر. بیر سیرا دونیا خالقلاریندا بعضی آغاجلار حتّی توتئم سویییه‌سینده قبول ائدیلمیش و سیتاییش اوبیئكتینه چئوریلمیشدیر.
آذربایجان اراضیسی ده آغاجا پرستیشین ایلكین اوجاقلاریندان بیریدیر. آلبان تاریخچیسی م. كالانكاتوكلو اؤزونون «آلبانییا تاریخی» اثرینده قدیم هونلارین آغاجلارا، داها چوخ ایسه پالید آغاجینا سیتاییش ائتدیگینی یازمیشدیر: «…هونلار آغاجا آت قوربان كسیر، اونون قانینی یارپاقلارا چیله‌‌ییر، كلله‌سینی و دریسینی ایسه آغاجین بوداقلاریندان آسیردیلار… پالید آغاجی بوتون دیگر آغاجلارین آناسی ساییلیر و بو آغاجا هون اؤلكه‌سینده هامی، او جومله‌دن كنیازین اؤزو ده سیتاییش ائدیردی».
تورك دونیاسی‌نین قدیم ادبی آبیده‌سی اولان «كیتابی-دده قورقود» داستانیندا دا آغاجا سیتاییشله باغلی چوخلو سایدا ائپیزودلارا راست گلینیر.
آذربایجاندا پرستیش ائدیلن آغاجلار سیراسیندا پالیدی، نیلی (آزات)، ولَسی، قوزو، قارا آغاجی، آلمانی، انجیری، زئیتونو، داغداغانی، سؤیودو و س. گؤسترمك اولار. اینسانلارین بو آغاجلارلا باغلی اینام و اعتیقادلاری موختلیف تابولار، یاساقلار، قاداغالار و س. فورمالاردا تظاهور ائدیر. مثلا، دئییرلر كی، «پالیدی، قارا آغاجی و ولَس آغاجینی كسه‌نین ائوینده موطلق هانسیسا بدبخلیك باش وئرر»، «توت آغاجینی كسن عؤمروندن كسر» و س. بوندان باشقا، اینسانلار پالتارلاری‌نین بیر پارچاسینی و یا ساچلاریندان بیر نئچه تئلی همین آغاجلارین بوداغینا باغلاییر و اوندان دیلك دیله‌ییردیلر.
خالق آراسیندا قارا آغاجا «پیر آغاجی»، «قوربت آغاجی» دا دئییرلر. چونكی اونا داها چوخ پیرلرین، زیارتگاهلارین یاخینلیغیندا و قبیریستانلیقلاردا راست گلمك اولور. لنكران و آستاراداكی ماشخان پیری، قاراباغداكی پالید، موغان دوزونده‌كی پئیغمبر، قوبا رایونونداكی قیرداهار، یئولاخ رایونونداكی قارا پیر، قازاخ رایونونداكی جیغیرقان و س. پیرلر اینسانلارین پناه آپاردیغی، احتیرام گؤستردیگی موقدس زیارتگاهلار سیراسیندادیر.
آذربایجانلیلارین دونیا آغاجی ایله باغلی تصوورلری شومشاد آغاجینا عایید ائدیله‌بیلر. شومشادی كسمك، یاندیرماق، تیكینتی ماتئریالی كیمی ایستیفاده ائتمك گوناه ساییلیر. اساسن یول كنارلاریندا بیتن و یوللارین اوزرینه اَییلن شومشادین اینسانلارا باش اَیدیگینی، سالام وئردیینی گومان ائدیرلر. ایناملارا گؤره شومشادین چیچكلنمه‌‌سینی هئچ كس گؤره بیلمز. بونو گؤرن شخصین ایسه حیاتدا كامیل، عاغیللی و مودروك بیر آدام اولاجاغی دوشونولور.
«قورآنی-كریم»ده آدی چكیلن انجیر آغاجینا آذربایجانین بعضی بؤلگه‌‌‌لرینده «روزی آغاجی» دا دئییلیر. انجیر زئیتون، آلما و نارلا بیرلیكده «جننت آغاجلاری» سیراسینا عایید ائدیلیر. آللاهین بیر سیرا دیگر آغاجلارلا برابر انجیره ده آند ایچدیگی بیلدیریلیر. انجیر آغاجینی كسركن: «دوعاسینی اوخوماق لازیمدیر» - دئییرلر.
قدیم ایناملاردا قوز آغاجینی اكمك و كسمك یاساقدیر. بونو ائدنین عؤمرونون آزالاجاغی سؤیله‌‌‌نیلیر. قوز آغاجی هم ده ضررلی روحلارین یئرلشدیگی مكان ساییلدیغیندان، دیبینده یاتان آدامین همین روحلارین هوجومونا معروض قالاجاغی و اؤله بیله‌جگی گومان ائدیلیر.
گئج یئریین اوشاغی قوز آغاجینین كؤكو آلتیندان كئچیریرلر كی، تئز آیاق آچسین. عومومیتله، خالق ایناملاریندا بار وئرن آغاجلارین هامیسی‌نین اینسان كیمی دوغوب، اؤولاد وئردیگی نظره آلیناراق، توخونولماز ساییلیر و حساب ائدیلیر كی، بو آغاجلاری كسركن اونلار دا اینسان كیمی آغلاییر.
آلما و نار خالقیمیزین عصرلرین سوزگجیندن كئچیب گلن اینام و اعتیقادلاریندا، موختلیف شیفاهی خالق یارادیجیلیغی نومونه‌‌لرینده دیلك، آرزو آغاجلاری حساب اولونموش، مئیوه‌‌لری ایسه دیریلیك، جاوانلیق و حیات مئیوه‌سی كیمی تصویر ائدیلمیشدیر. تصادوفی دئییل كی، آذربایجان ناغیللاری «بیری وار ایدی، بیری یوخ ایدی» سؤزلری ایله باشلاییب، «گؤیدن اوچ آلما دوشدو» سؤزلری ایله باشا چاتیر. بعضی ناغیللاردا آلما همچنین اینسانلاری آرزو و مقصدینه قوووشدوران، سونسوزلارین اؤولاد حسرتینه سون قویان فؤوق‌العاده واسیطه كیمی چیخیش ائدیر.
نار هم ده چوخلو سیرلری اؤزونده بیرلشدیرن مئیوه كیمی تانینیر. دئییلنه گؤره، نارین دنه‌لریندن بیری موقدسدیر و اونو یئین آدام جننته گئدیر.
لاكین همین دنه همیشه یئره دوشمه یه چالیشیر و هر كسه قیسمت اولمور.
بیر سیرا تدقیقاتچیلارین فیكرینجه، آلما و نارین قیرمیزی رنگی (آلمادا قابیغین، ناردا دنه‌لرین) حیات و گونش سیموولودور. ماراقلیدیر كی، چوواش دیلینده نار «قیرمیزی»، مونقول دیلینده ایسه «گونش» معنالارینی ایفاده ائدیر.
آلما و نار یئدیكدن سونرا اؤولادسیز قادینلارین اوشاغا قالماسی حاقیندا چوخلو افسانه، روایت و ناغیللار مؤوجوددور. ایندی‌نین اؤزونده‌‌ده ناخچیواندا دوواق گونو گلینه خئییر-دوعا وئرركن، دیلك دیله‌یركن بار وئرن آغاجین كیچیك بوداغی‌نین اونون باشینا توخوندورولماسی دا، تدقیقاتچیلارین فیكرینجه، اونلارین محصولدارلیق سیموولو ساییلماسی ایله باغلیدیر. قیرغیزلار آنا اولماق ایسته‌ین قادینی بارلی آلما آغاجینین آلتیندان سورونمه‌‌یه مجبور ائدیرلر.
اساسن زیارتگاهلارین اطرافیندا راست گلینن داغداغان آغاجینین كوره شكیللی مئیوه لریندن و بوداقلاریندان گؤزدیمه‌یه و بدنظره قارشی ایستیفاده ائدیرلر. توركمنلرده داغداغانلا باغلی مؤوجود اولان «اوستونده داغداغان اولان كس ییخیلماز، ییخیلسا دا اؤلمز» مثلی ده بونو ثوبوت ائدیر.
سؤیود آغاجی ایسه خالق آراسیندا داها چوخ سونسوزلوق رمزی كیمی تانینیر. لاكین سؤیودون هر یئرده هوسله اكیلمه‌سی‌نین سببی، ایلك نؤوبه ده، اونون «دیوان گونونده اؤز صاحیبلرینه شیرین مئیوه لر وئره‌جگین» مؤوجود اولان ائسخوتولوجی ایناملا علاقه داردیر.
آذربایجانلیلارین ائسخوتولوجی (دونیانین و اینسانین سونو حاقیندا تعلیم) ایناملاری ایله علاقه‌دار اولان دیگر بیر آغاج میفولوژی «جننت آغاجی»دیر. «جننت آغاجی» جنّتده یئرلشن و هر یارپاغی بیر اینسانین طالعیی اولان نهنگ بیر آغاجدیر. ایناملارا گؤره، اینسان اؤلركن اونون بو آغاجداكی یارپاغی دا دوشور. یارپاق دوشركن دیگر یارپاقلارا توخوناراق اونلاری زده‌له‌ییر و همین یارپاقلارین صاحیبلری‌نین قولاقلاری جینگیلده‌ییر. بو زامان همین اینسانلار اوچ دفعه «لا ایلاهه ایللللاه» دئمه‌لی، «اؤلوم یادیمدادیر، اؤلوم یانیمدادیر» كلمه‌لرینی دیله گتیرمه‌لیدیرلر.
اونو دا قئید ائتمك واجیبدیر كی، ایبتیدای اینام و اعتیقادلارین علمین و تفككورون ان یوكسك سویییه‌یه چاتدیغی ایندیكی دؤوره قدر گلیب چاتماسی، اینسانلارین معیشتینده یاشاماقدا داوام ائتمه‌سی تضادوفی اولماییب، اونلارین تاریخ بویو خالقین معیشت و حیات طرزی‌نین آیریلماز بیر پارچاسینا چئوریلمه‌سی، چتین سیناق و ایمتاحانلاردان اوغورلا چیخماسی ایله علاقه داردیر.
كؤچورن:عباس ائلچین
