پیوندهای فرهنگی ؛ تاریخی تركستان شرقی و آذربایجان

اوختای قاسیملی

    تركستان شرقی با مساحتی به وسعت 65/1 میلیون كیلومترمربع سرزمینی وسیع با آب و هوای معتدل و خشك است كه درست در وسط قاره آسیا قرار گرفته است كه از طرف غرب  به تركستان غربی،از جنوب به پاكستان ، كشمیر، افغانستان و تبت،از شمال به سیبری ودر نهایت از طرف شرق و شمال شرقی به چین و مغولستان محدود می باشد.در این سرزمین جمعیتی بالغ بر 50 میلیون ترك اویغور زندگی می كنند .تركستان شرقی  از سال1949 تحت اشغال دولت كمونیستی چین درآمده است و مردم این سرزمین از آن تاریخ به مبارزات استقلال طلبانه خود ادامه می دهند.هنگامیكه روسیه و چین دو دولت غاصب و استعمارگر شرقی مناطق وسیع تركستان را به اشغال خود درآوردند موجب قطع روابط مردمان آن سرزمین از همدیگر شدند.سرزمین تركستان كه دارای فرهنگ و تاریخ غنی در میان سرزمینهای شرقی شناخته میشد پس از اشغال توسط روسها و چینی ها راه نشیب و سرازیری گرفته و تا مدتهای مدیدی استعمار و استثمار این دولتها گردید.مردمان ترك با فرهنگی بسیار غنی و تاریخی هزاران ساله از شرق و غرب عالم همیشه باهم در ارتباط بوده اند.همانطوریكه میدانیم سرزمینهای تركستان در شرق و سرزمینهای روم و آناتولی و آذربایجان در غرب مسكن این اقوام بودند.تركها دارای تاریخ و فرهنگی غنی جهانی بودند كه در سده های گذشته دارای مراكز بزرگ علم و تمدن در جهان بودند.از این مراكز بخارا،سمرقند،كاشغر،خیوه،قازان،تبریز،اورمی،استانبول و گنجه را میتوان نام برد.از زمانهای گذشته این مردمان با وجود مسافات طولانی كه در میان سرزمینهایشان بوده ،همیشه باهم در ارتباط بوده اند.پلهای ارتباطی فراوانی تركستان و ولایات غربی توركی را باهم مرتبط میساخت.مهمترین عناصر در این ارتباط زبان تركی و دین اسلام بود كه موجبات پیوند مابین تركان غربی و شرقی شده بود.دانشمندان،عالمان،شاعران و صوفیان فراوانی با تاثیر از این دو عامل و با نوشته ها و سفرهای خویش به مناطق مختلف ترك نشین همیشه این ارتباطها را محفوظ میداشتند.در این میان ارتباط ما بین آذربایجان و تركستان شرقی به عنوان دو مركز فرهنگی مهم دنیای ترك قابل توجه است.همانطوركه گفته شد زبان مردمانشان تركی و دینشان اسلام بوده است.این دو عامل در نزدیكی هرچه بیشتر مردمان آذربایجان و تركستان شرقی تاثیر فراوانی داشته است.عرفان و تصوف تركستان بیشترین تاثیراتش را در آذربایجان و آناتولی گذاشته است.بیشترین عالمان دینی و شعرای مهم از این مناطق به سرزمینهای همدیگر مسافرت میكردند.گذشته از این مناطق شهری تركستان شرقی و آذربایجان نیز نزدیكی بیشتری باهم داشته اند.كاشغر به عنوان مركز علمی و فرهنگی تركستان شرقی با شهر تبریز كه پایتخت سیاسی و فرهنگی و علمی آذربایجان محسوب میشده دارای روابط نزدیك بوده است.شهر اورمی در آذربایجان و شهر اورومچی در تركستان شرقی از مراكز فرهنگی مهم این دو ناحیه محسوب میشوند.این دو ناحیه علاوه بر اینكه دارای مردمی با خون و نژاد یكسان هستند و رفت و آمدهای زیادی در طول تاریخ میان ساكنانشان رخ داده،دارای تشابه اسمی نیز میباشند.علاوه بر این دو شهر مناطق مختلفی در تركستان وجود دارند كه از لحاظ اسمی نیز با مناطقی در آذربایجان تشابه دارند.ناحیه تاریم كه دارای رود بزرگی به همین نام نیز است و از مراكز كشاورزی تركستان شرقی محسوب میشود با منطقه تاریم زنجان كه دقیقا نقش تاریم تركستان را دارد هم اسم است.در زبان مردم تركستان شرقی به منطقه تركستان، سین جان نیز میگویند كه مشابه كلمه زنجان آذربایجان است.

ارتباطات و پیوندهای تاریخی مابین مردم دو ناحیه تنها به ذكر این مسائل منتهی نمیشود.كتابها و آثار دیگر دانشمندان بزرگ تورك همچون دیوان الغات التورك محمود كاشغری و قوتادقو بیلیك یوسف خاص حاجب كه در تركستان شرقی پدید آمدند،از همان زمان در میان مردم آذربایجان نیز دارای جایگاه ویژه ای بوده اند.كتابخانه های دولتی آذربایجان در زمان سلجوقیان،صفویان،افشار و قاجار پر از آثار به وجود آمده در تركستان شرقی و غربی بوده است.آذربایجانیان نیز به نوبه خود تاثیراتی در ادبیات توركستان شرقی داشته اند.آثار نظامی،خاقانی،فلكی شیروانی،نسیمی و فضولی تاثیرات زیادی در ادبیات مردمان آن دیار داشته و تاكنون نیز كتابهای این شاعران را در تركستان شرقی میتوان یافت.

در زمان آمدن مغولها،هزاران نفر از مردم تركستان شرقی در سپاه خان بزرگ،چنگیزخان حضور داشته اند.هنگامیكه آذربایجان به دست مغولان افتاد،این ناحیه به دلیل همخون و همنژاد بودن با مردمان تركستان به پایتخت سیاسی و فرهنگی آنها تبدیل شد.پایتخت آنها ابتدا تبریز و بعدها مراغه و سلطانیه شد.اویغورها مردمان این مناطق را بسیار گرامی میداشته اند و در جهت پیشرفت علم و تمدن در این مناطق دانشگاه ها و مكاتب بزرگی احداث كردند.چون در زمان مغولها مكاتبات اداری به تركی بود و به دلیل اینكه اویغورها مهمترین عناصر فرهنگی و سیاسی حكومت بودند،زبان تركی به شیوه اویغوری و نیز با خط اویغوری نگاشته میشد.هنوز هم در كتابخانه های آذربایجان نامه ها،فرامین و نیز آثار بسیاری با خط تركی اویغوری موجود است.این تاثیر تابدانجایی بوده كه در زبان مردم آذربایجان كه لهجه تركی غربی بوده نیز تاثیرات فراوان گذاشته است.بسیاری از اویغورها در آن زمان یا ساكن آذربایجان باقی ماندند و یا به تركستان مهاجرت كردند.آنهایی كه در این سرزمین باقی ماندند ادبیات و فرهنگ توركستان را در آذربایجان پررونق كردند و آنهایی كه به تركستان بازگشتند آثار فرهنگی كه در آذربایجان به وجود آمده بود را با خود به توركستان بردند.

براساس این گفته ها ارتباطات مابین مردمان تورك غرب و شرق به ویژه توركستان شرقی و آذربایجان همیشه وجود داشته است.به دلیل اشغال تركستان شرقی توسط چینی ها این ارتباطات كاهش یافته ولی هیچگاه نمی توانسته از بین برود.ما امیدواریم تا دوباره ارتباطها و پیوندها مابین مردمان این دو دیار كهن مثل سابق پررونق و پرحاصل شود.به امید آزادی تركستان شرقی از چنگال غاصبان  كمونیست.