غربی آوروپا دیللرینده توركیزملر 

    یازان : ووقار زیفر اوغلو 

  «اوغوز» موستقیل آراشدیرماچیلار قروپو ایداره هئیتی نین صدری،  فلسفه دوكتورو 

          توركولوگییا اوزون مودت قارشیسینا قویولان سددلری آشاراق، نهایت كی، آدینی اؤز اوزرینه گؤتوردویو اولو بیر ائتنوسون تاریخ و ادبیاتی نین قارانلیق صحیفه لرینه قووولموش شانلی ایرثینی اؤیرنمك ایستیقامتینده جیدی نتیجه لر الده ائتمكده دیر. اساسن 20-جی عصردن پوپولیارلاشان  «بشریتین ان مدنی و شانلی ایرثینی هیند-آوروپالیلار یاراتدیلار» شوعاری ایله اوتوروب-دوران «عالیملر» طرفیندن اورتایا آتیلمیش پارادوكسلارلا زنگین بیر افسانه، نهایت كی، بیر چوخ توركولوق ضیالیلارین گؤستردیكلری چابا ایله گئرچك صیفتینی آچماغا باشلادی. اولژاس سولئیمانوو دئمیشكن، «بوددا آیاغینا تاپینان بوددالیلار تك، هیند-آوروپا چكمه سی نین دار قلیبینه سیتاییش ائدن چكمه چیلر بیزه حقیقتی سؤیله یه بیلمز، بو حقیقتی بیز اؤزوموز یادا سالمالی ییق».  بؤیوك بیر مدنی ائپوخانین یارادیجیسی اولان توركلره او درجه ده حقارت ائدیلیردی كی، اونلاردا حتّی بیر یازی و الیفبانین اولمادیغی بئله موزاكیره پرئدمئتینه چئوریلمیشدی. «توركلر كؤچری دیر، مالداردیر، اونلارین مدنی ایرثی اولا بیلمز، یالنیز اوتوراق ائتنوسلار مدنیت یارادا بیلرلر» كیمی جیلیز و هئچ نه یه اساسلانمایان آرقومئنتلرله، هیند-آوروپاچیلار، اصلینده اورتادا اولان زنگین مدنیته صاحیب چیخماق آرزوسو ایله آلیشیب-یانیردیلار. آز قالا هر قبیر داشینی و تاریخی -آرخئولوژی تاپینتینی اؤز آدلارینا چیخارماق هوهسینده اولان بو «عالیملر» تاریخی عدالت پرینسیپی دئییلن آنلاییشی اؤزلرینه یاخین بوراخماق باره ده بئله دوشونموردولر.  حالبوكی، توركلر هم اوتوراق، هم ده كؤچری اولموشلار. سون اون ایللرین آرخئولوژی قازانتیلاری ثوبوت ائتدی كی، اورال، غربی سیبیرین مئشه-چؤل حیصه سیندن ایرتیش و ایشیم چایلارینا قدر اولان اراضیلر، همچنین، مركزی و اورتا آسیا، قارا دنیز، خزر دنیزی اطرافی، آذربایجان، آنادولو و ایران یایلاسینی  احاطه ائدن اؤن آسیا ایله بیرگه نهنگ بیر آرئالدا نئولیت و ائنئولیت دؤورونون تجسسومو اولان قودرتلی و واحید مدنی - تاریخی ائپوخا مؤوجود اولوب. و بو ائپوخانین یارادیجیلاری دا محض توركلر اولموشلار. حربی قودرتی و مدنیتی ایله قونشو ائتنوسلاری اؤز تاثیری آلتینا سالا بیلن توركلر اونلارین مدنیتینه هر وجه له تاثیر ائدیردیلر. محض بو جور تورك اؤز دیلی واسیطه سی ایله دونیا لینقویستیكاسینا اؤز تؤهفه لرینی وئردی.   

      بو گون بیر چوخلاری اؤز آنا دیلیمیزده دانیشماغا سانكی اوتانیر و یا بونو یوكسك اینتئللئكت گؤستریجیسی كیمی قبول ائتمیرلر. افسوسلار…بو گون توركولوقییا ایندی نین اؤزونده ان پوپولیار اولان و بین الخالق ستاتوسو قازانمیش دیللره تورك دیلی نین نه قدر بؤیوك تاثیر ائتمیش اولدوغونو آراشدیریرلار. بوندان خبریمیز یوخ، بونا گؤره ده آدام، هر وجه له اینگیلیسجه، روسجا، عربجه، فرانسیزجا، آلمانجا، حتّی مولتانیجا بئله دانیشماغا سعی گؤستریر، اؤز دیلیندن باشقا، چونكی بیرینجیلر «جنبیدیر» و بو لیسانلاردا دانیشماق اونلارین نه قدر «معاصیر پروقرئسسیو و خاریزماتیك گنجلیگین نوماینده سی» اولدوغونو بوتون چاباسی ایله اوزه چیخارمالیدیر. 

      اونوتماق اولماز كی، قدیم زامانلاردا، او واختلار كی، هیند-آوروپالیلار هله كیچیك طایفالار حالیندا بیری-بیریلری ایله ساواش ائدیردیلر، توركلر «آری» (پروف. یوسیف یوسیفووون فیكرینجه، بو سؤزون معناسی توركجه «تمیز» دئمكدیر، پروف. ائلم الدین علی بی زاده ایسه بو سؤزو دیگر تورك سؤزو، ایگید، جسور آنلامینی وئرن - «ار» سؤزو ایله عئینیلشدیریر) آدی آلتیندا سكیف، ساك، كیممئر، ماسساقئت طایفالاری نین رهبرلیگی آلتیندا بوتون آورواسییا مكانینی لرزه یه گتیریردیدلر. تورك ائتنوسلاری نین نظارت آلتینا گؤتوردوكلری آرئال گئنیشلندیكده، اونلارین مدنی نوفوذ دایره لری ده آرتیردی. و بئله لیكله بو گون فخرله دانیشماغا چالیشدیغیمیز بیر چوخ اجنبی دیللر بیرباشا تورك دیلی نین تاثیرینه معروض قالمیش اولوردو. 

      مثلا، گؤتورَك اینگیلیس دیلینی. سون آراشدیرمالارا گؤره، بو دیلده 400-دن یوخاری توركیزملر (یعنی، تورك دیلیندن آلینما سؤزلر) وار. اونلاردان 55%-ای ائتنوقرافییایا، 26%-ای ایجتیماعی-سیاسی لئكسیكایا، 19%-ای ایسه طبیعی عونصورلره عاییددیر. طبیعته دایر سؤزلردن مشهورلاری و تئز-تئز لئكسیكوندا ایشله دیلنلریندن - – badian, beech, irbis, jougara, mammoth, sable, taiga, turkey و س. میثال چكمك اولار. بو قروپدا عئینی زاماندا 18 مینئرال آدلارینا دا راست گلمك اولار، مثلا، dashkesanite, turanite و س.  

      تورك دیلیندن اخذ ائدیلمیش ایجتیماعی-سیاسی لئكسیكونا دایر سؤزلر: bashi-bazouk, begum, effendi, chiaus, cossack, ganch, horde, janissary, khan, lackey, mameluke, pasha, saber, uhlan  و س.  

      ائتنوقرافیك تئرمینلر آراسیندا دا اینگیلیس دیلی نین آیریلماز حیصه اینه چئوریلمیش تورك سؤزلرینه راست گلمك مومكوندور: caviar, coach, kiosk, kumiss, macrame, shabrack, shagreen, vampire و س. 

      اینگیلیس دیلینه تورك سؤزلری تكجه بیرباشا علاقه  واسیطه سی ایله دئییل، علاقه لندیریجی دیللر واسیطه سی ایله ده كئچیب. تورك اصیللی سؤزللرین اینگیلیسلرین اجدادلاری نین دیلینه داها كوتلوی حالدا نوفوذ ائتمه سی اساسن 4-جو عصرده اولدو. بو او زامان ایدی كی، آنقلو-ساكسلار تورك-هونلار طرفیندن تام مغلوبیته اوغرامیشدیلار. 376-جی ایلده بوتون آوروپا هونلارین حاكیمیتی آلتیندا ایدی و یالنیز 449-جو ایلده، هونلارین ایمپئراتورو آتتیلانین اؤلوموندن بیر آز قاباق آنقل، ساكس و یوتلارین بیر قروپو بیریتانییا آدالاریندا مسكونلاشماغا باشلادیرلار. بو مسكونلاشما پروسئسی 150 ایل چكدی.  

  تورك ائتنوسونون آوروپا منشالی خالقلارا تاثیری ایسه، عصرلرله داوام ائدیب. ائله تك هونلارین قئرمان طایفالاری اوزرینده آغالیغی ان آزی 73 ایل چكیب. بو زامان توركلرین قئرمان طایفالاریندان ایستر مدنی (بونو بیز دئمیریك، بونو تاریخ دئییر)، ایسترسه ده حربی گوج باخیمیندان (بو ایسه تاریخی فاكتدیر) اوستون اولمالاری، طبیعی اولاراق، قدیم اینگیلیس دیلینه بیر چوخ توركیزملرین نوفوذ ائتمه سی ایله نتیجه لندی. بونلار اساسن، حربی، آتچیلیقلا باغلی تئرمینولوقییا، عئینی زاماندا دؤولت ستروكتورو (اونوتمایاق كی، قئرمانلار هله دؤولت نه اولدوغو بیلمه دیكلری زامان، توركلر هونلارین ایمپئرییاسی دؤورونه آرتیق 2000 ایللیك دؤولتچیلیك تجروبه سی ایله گلمیشلر) ایله باغلی آنلاییشلیری ایفاده ائدن سؤزلر ایدی. بیر چوخ تدقیقاتچیلار هون دؤورونه عایید توركیزملره beech, body, girl, beer, book, king كیمی سؤزلری عایید ائدیرلر. 

      لاكین، اینگیلیس دیلی نین اینكیشافی ایله علاقه دار، هون دؤورونده قبول ائدیلمیش بعضی تورك سؤزلری، باشقا قئرمان طایفالاریندان و یا قدیم فرانسیزلاردان گؤتورولموش سؤزلر سیخیشدیرا بیلدیلر. مثلا، توركجه قدیم اینگیلیس سؤزو اولان « tapor »، عومومی قئرمان سؤزو اولان « axe » طرفیندن سیخیشدیریلدی. ماراقلیدیر كی، قدیم تورك سؤزو « tapa »دان (بالتا) عمله گلمیش بو سؤز عئینی زاماندا عرب، فارس و روس دیللری طرفیندن ده گؤتورولوب و ایندی نین اؤزونده ده اونلاردا، ائلجه ده شرقی تورك دیللرینده ایشله دیلمكده دیر. غرب توركلرینده ایسه، بو سؤز عئینی معنانی داشییان «بالتا» ایله عوضلنمیش و باشقا فورمالاردا ساخلانیلمیشدیر. مثلا تاتارلاردا «تاپاقیچ» - «تره وز اوچون كسیجی آلت» فورماسیندا  ایشله نیر.  

      توركیزملرین قدیم و اورتا عصر اینگیلیس دیلینه كئچمه یوللاریندان بیری ده وایكینق لرین دیلی واسیطه سی ایله اولوب. وایكینق لر اوزون مودت - 9-جو عصردن 12-جی عصره قدر - و آكتیو اولاراق بولقارلار، پئچئنئق لر، قیپچاق لار و باشقا تورك طایفالاری ایله علاقه ده اولموشلار و شوبهه سیز كی، اونلاردان نسه اخذ ائتمیشلر.   

      وایكینق لر - دنیز كؤچریلریدیر، تیجارتچی و حربچیدیرلر. 800-جو ایلدن دنیز ائكپانسییاسینا باشلایان وایكینق لر هله 5-جی عصرده خوصوصی اولاراق هون قیلینجلارینی یوكسك قییمتلندیریردیلر. اینگیلتره اوزرینده سكاندیناو آغالیغی دؤورونده (9-12 عصرلر) وایكینق لرین دیلی اینگیلیسجه یه بؤیوك تاثیر گؤستردی.  

      11-13-جو عصرلرده توركیزملر اینگیلیس دیلینه قدیم فرانسیزجادان كئچمه یه باشلاییر. قئید ائدك كی، سونونجودان اینگیلتره نین یوكسك ائلیتاسی اونسیت واسیطه سی كیمی ایستیفاده ائدیردی و دئمك اولار كی، آنجاق بو دیلده دانیشیردی. اینگیلیسلرین اورتا عصرلرده توركلرله بیرباشا كونتاكتلاری خاچ یوروشلری دؤنمینده باشلادی. بیر چوخ اینگیلیس فئوداللاری اؤز قوشونلاری ایله بیرگه خاچ یوروشلرینده بؤیوك هوسله ایشتیراك ائدیردیلر. 1096-جی ایلدن 1270-جی ایلدك «مسیحین قبیرینی كافیرلرین الیندن قورتارماق اوچون» فلسطینه 8 خاچ یوروشو تشكیل ائدیلمیشدی.   

      خاچلیلارین بو قولدورلوق، ایشغالچیلیق مقصدی داشییان و عئینی زاماندا دا «دینی پرده» ایله مهارتله اؤرتولموش یوروشلری نتیجه ده آوروپا مدنیتی اوچون موثبت نتیجه لر وئردی. غربده یئمكدن اؤنجه اللرینی یوماغا باشلادیلار، یئمك یئیركن چنگل و بیچاقلاردان ایستیفاده ائتمگی اؤیرندیلر، ایستی حاماملاردا چیممه یه باشلادیلار، آلت و اوست پالتارلارینی دییشمگی اؤیرندیلر. آوروپالیلار آرتیق دویو، قرئچكا، لیمون، اریك، قارپیز بئجرمگی بیلیر، یئمكده شكر قامیشیندان ایستیفاده ائدیردیلر. آوروپادا ایپك پارچا و گوزگو ایستحصال ائتمگی اؤیرندیلر، مئتالی داها یاخشی اعمال ائتمه یه باشلادیلار. بوتون بونلار شرقه یؤنه لیك خاچ یوروشلری نین تاثیری ایدی.     

      خاچلیلارین یوروش زامانی توقوشدوقلاری ان جیدی رقیب توركلر و یاخود غربلیلرین دیلی ایله دئسك « saratsin »لر ایدی. ماراقلیدیر كی، قاراباشاغین    آدلاریندان بیری اینگیلیسجه ده « Saracen corn »دور كی، او دا ترجومه ده «ساراتسین تاخیلی» معناسینی وئریر. بو ایسه بیرباشا همین مدنیتین هارادان و كیملردن گؤتورولدویونو اورتایا قویور. توركلر بو یوروشلر زامانی خاچلیلارین یادداشیندا ائله بیر درین ایز قویدولار كی، آوروپالیلار تورك طایفالاریندان بیری نین آدی اولان ساراتسین (سینونیمی قیپچاق) ایسمینی بوتون موسلمانلار، او جومله دن سورییا، فلسطین، میصیر عربلری آراسیندا بئله یایدیلار. نتیجه ده ایسه گونوموزده چیخان ائتیمولوژی لوغتلرین بؤیوك اكثریتی « Saracen » سؤزونو عربیزمه عایید ائدیرلر.  

      بو ایسه آوروپا لینویستلری اوچون خاراكتئریكدیر، بئله كی اونلار، بو و یا باشقا شرق سؤزونون ائتیمولوقییاسی نین آراشدیراركن، عرب و فارس دیلینده تورك فاكتورونو ندنسه نظره آلماق ایسته میرلر. مثلا، هانسیسا بیر اینگیلیس سؤزو، دئیك كی، « kourbash » و یا « kismet » هم تورك، هم ده عرب دیلینده وارسا، او زامان آوروپالی دیلچیلر آوتوماتیك اولاراق بو سؤزو عربلردن اینگیلیسجه یه كئچن سؤزلره عایید ائدیرلر. داها دوشونمورلر كی، عرب و فارسلار دا توركلردن نسه گؤتوره بیلرلر، نئجه كی، گؤتوروبلر ده. ایستر عرب، ایسترسه ده فارس دیللرینده كیفایت قدر توركیزملر تاپماق مومكوندور.  

      داها بیر میثال خاچ یوروشلری زامانی منیمسنیلمیش « sabot » سؤزونون ائتیمولوقییاسی نین دوزگون آپاریلماماسی ایله باغلی چكك. بئله حساب ائدیلیر كی، سابوت  و اونون ایلكین فورمالاری « saboteur, sabotage » فرانسیز سؤزلریندن گؤتورولوب. فرانسیزجایا ایسه، تورك دیلی نین واسیطه سی ایله عربجه دن كئچیب.  سابوت سؤزونون ائتیمونومو عربلرین «ساببات» - صندل سؤزو گؤستریلیر. اصلینده ایسه بو سؤزون ائتیمولوقییاسینی داها دریندن آراشدیرساق، گؤرریك كی، «سابوت» یاخین شرقده یاشامیش تورك-ساراتسینلردن منیمسه نیلیب. معلومدور كی، تورك سؤزو اولان چابات (چاباتا، تسابات، سابات، شابات) چابو (مناسی كسمك، دوغراماق) فعلیندن عمله گلیب و ایلك معناسی «اودون پارچاسیندان حاضیرلانمیش آیاققابی» دئمكدیر. سونرادان بو سؤز موختلیف جور تاختا آیاققابیلارا، او جومله دن توخوما آیاققابیلارا شامیل ائدیلمه یه باشلادی. تاختا آیاققابیلارین معیشتده ایستیفاده ائدیلمه سی سیرادان چیخدیقدان سونرا ایسه، موختلیف تورك لهجه لرینده آیاققابی نؤوو كیمی ایشله دیلدی. موعاصیر تاتار توركجه سینده چابات، چاباتا چاریق معناسینی وئریر. قدیم فرانسیز دیلینه بو سؤز اؤز ایلك معناسیندا «سابوت» - «اودون پارچاسیندان حاضیرلانمیش آیاققابی» - شكلینده كئچمیشدیر. « Çebotı » روس سؤزو ده همین تورك ائتیمونونا  - چابات مالیكدیر. ایسپان دیلینه بو سؤز عرب خیلافتی زامانی ایسپانییادا مسكونلاشمیش تورك طایفالاریندان كئچمیشدیر و « zapata » فورماسیندادیر.  

      اینگیلیس دیلینده sabot, saboteur, sabotage  سؤزلریندن باشقا «چابو» فعلیندن عمله گلن داها بیر نئچه توركیزم مؤوجوددور. مثلا، chabouk (chabuk, chawbuk)  -  " اوزون چوبوق، قیرمانج " ؛ chibouk -  " چوبوق " ؛ saber (sabre) -  " سابلیا، خنجر " ؛ sjambok -  " شاللاق، كركدن دریسیندن قامچی " . 

      «چابو» فعلیندن عمله گلن سؤزلر اینگیلیسجه یه فرانسیز، آلمان، آفریكانس، مالای و هیند دیللریندن كئچمیشدیر. بوتون بو توركیزملرده «چابو» فعلی نین ایلكین معناسی بو و یا باشقا فورمادا ساخلانیلیب - «كسمك، دوغراماق». اینگیلیس دیلینه عرب، فارس و هیند دیللریندن ده چوخ سایدا توركیزملر كئچمیشدیر.  

      میصیر و سورییایا قدم قویموش ایلك توركلر اوغوز طایفالاری اولموشدولار. اونلارین بیر حیصه سی عرب خیلافتی زامانیندا ایسپانییادا مسكونلاشمیشلار. 10-جو عصردن باشلایاراق میصیره، موختلیف یوللارلا و آیری-آیری زامانلاردا چوخلو سایدا قیپچاقلار كؤچ ائدیرلر و بونونلا دا اوراداكی دیل موحیطی تدریجن دییشمه یه باشلاییر. 1250-جی ایلده مملوك آیبگین حاكیمیته گلمه سی ایله میصیرده دؤولت دیلی قیپچاق دیلی ائلان ائدیلیر. 1517-جی ایلده مملوكلرین دیگر تورك خاندانی عوثمانلیلار طرفیندن مغلوب ائدیلمه سینه قدر میصیرده قیپچاق-اوغوز دیلینده زنگین بیر ادبی موحیط فورمالاشدیریلیر. قیپچاقلار میصیرده عرب ادبیاتینا، عرب دیلی نین لئكسیكا و قرامتیكاسینا بؤیوك تاثیر گؤستریردیلر.      

      فارس دیلینه ده تورك دیللری نین  بؤیوك تاثیری اولوب، اساسن ده لئكسیك ساحه ده. 10-16-جی عصرلرده ایران، اورتا آسیا و هیندیستان اراضیلرینده مؤوجود اولموش تورك دؤولتلرینده ماراقلی بیر منظره یارانمیشدی. دین و علم دیلی عرب،  ادبیات و دفترخانا دیلی فارس دیلی حساب ائدیلیردیسه، شاهلارین و یوكسك ائلیتانین، عئینی زاماندا حربچیلرین بیری-بیریلری ایله آنلاشدیغی دیل محض تورك دیلی ایدی.   

      بیر نئچه عصر مودتینده ایران و هیندیستاندا یاشایان توركلرین بؤیوك بیر قیسمی فارسلار و هیندیستانلیلار طرفیندن یا آسسیمیلیاسییایا، یادا كی، دیسسكریمیناسییا سییاستینه معروض قالدیلار. بو زامان، طبیعی اولاراق، ایستر هیند، ایسترسه ده فارس دیللرینه چوخ سایدا تورك سؤزلری داخیل اولدو. آذربایجان و توركمن توركلرینی چیخماق شرطی ایله، ایران، افقانیستان، پاكیستان و هیندیستاندا یالنیز تجرید وضعیتینده یاشایان بیر نئچه طایفا اؤز آنا دیللری اولان توركجه نی قورویوب ساخلایا بیلدیلر، مثلا، خلجلر.     

      بدرالدین ایبراهیم طرفیندن ترتیب ائدیلمیش، 16-جی عصر دئهلی سولطانلیغی نین تورك دیلی لوغتینده تقدیم اولونان سؤز و ایفاده لر، شیمالی هیندیستاندا اهالی نین دانیشدیغی دیلین قیپچاق خاراكتئرینی تام چیلپاقلیغی ایله اورتایا قویور.   13-16-جی عصرلرده آسیا خالقلاری نین اونسیتینده تورك دیلی بیر نؤو بین الخالق دیل ستاتوسوندا قبول ائدیلیر. آفاناسی نیكیتینین آسیایا سیاحتی زامانی اولدوغو اؤلكه لرین هامیسیندا توركجه نی آنلامالاری و یئرلی اهالی ایله توركجه ده دانشدیغی باره ده قئیدلرینی خاطیرلاساق كیفایت ائدر.   

      توركیزملرین اینگیلیس دیلینه كئچمه یوللاریندان بیری ده هیند دیلی واسیطه سی ایله اولوب. هیندیستانین بریتانییانین كولونییاسی اولماسی ایله، تورك سؤزلری نین اینگیلیسجه یه كئچمه سی نین سانكی، یئنی مرحله سی باشلادی. موختلیف هیند دیللریندن اینگیلیسجه یه 900-دك سؤز كئچیب كی، اونلاردان 40-دان بیر قدر آرتیغی تورك منشالی سؤزلردیر، مثلا، beebee, begum, burka, cotwal, kajawah, khanum, soorme, topchee, Urdu. 

      روس دیلیندن اینگیلیسجه یه 60-دان یوخاری تورك سؤزلری كئچمیشدیر: astrakhan, ataman, hurrah, kefir, koumiss, mammoth, irbis, shashlik و سایر. 

      پولشالیلارین دیلیندن اینگیلیس دیلینه hetman, horde, uhlan سؤزلری كئچیب.  

      ماجار دیلیندن آلمان و فرانسیز دیلی نین واسیطه چیلیگی ایله اینگیلیسجه یه coach, haiduk, kivasz, vampire كئچیب. 

      اینگیلیس دیلینده ان چوخ ایستیفاده ائدیلن تورك سؤزلریندن بیری « coach» سؤزودور. معناسی «ایری اؤرتولو آرابا» دئمكدیر. ائتیمولوژی لوغتلرین اكثریتی بو سؤزو ماجاریستانین - كوجس Kocs كندی نین آدی ایله علاقه لندیریرلر. گویا كی، محض بو كندده ایلك دفعه  اولاراق ایری اؤرتولو آرابا دوزلدیلیب. لاكین هله قدیم روس دیلینده توركلردن كئچمیش و كؤچ اوچون نظرده توتولموش ایری اؤرتولو آرابا معناسینی وئرن «كؤچ» سؤزو وار ایدی. روس دیلینده ایندی نین اؤزونده ده كؤچ سؤزوندن عمله گلن بیر چوخ سؤزلره راست گلمك مومكوندور: koçevatğ, koçevnik, koçevğe, koş, koşevoy, kohey, kuça      ماجار دیلینده حاضیردا 800-دن یوخاری تورك سؤزلری وار. نظره آلساق كی، ماجارلار آوارلارین پاننونییاداكی تورپاقلارینا گلیب چیخاركن، قدیم روسلار آرتیق « coach» سؤزونو تانیییردیلار، او زامان منطیقی جهتدن بئله دوشونمك اولار كی، ایستر ماجارلار، ایستر روسلار، ایسترسه ده آلمانلار («kutsche» فورماسیندا) بو سؤزو علاقه ده اولدوقلاری تورك خالقلاری نین بیری نین دیلیندن، داها دقیق دئسك تورك-آوارلاردان و یا هونلاردان گؤتوروبلر.  محض آوارلار موعاصیر ماجاریستانین اراضیسینده یاشاییردیلار و 800-جی ایلده بؤیوك كارل طرفیندن مغلوب ائدیلدیلر.  

      ایسپان دیلینده عئینی زاماندا آوتوموبیل، قاتار معناسینی وئرن « coche» سؤزو ده ایشله دیلمكده دیر.  

      توركیزملر اینگیلیس دیلینه موختلیف دیللردن كئچمیشلر، مثلا، آلمان (shabrack, trabant)، ایسپان (bocasin, lackey)، لاتین (janissary, sable)، ایتالیان (bergamot, kiosk)، فرانسیز (badian, caique, caviar, odalisque, sabot, turkuose).  توركیزملرین اینگیلیس دیلینه باشقا دیللردن كئچدیگی حاللاردا، سونونجو واسیطه چی دیل چوخ زامان فرانسیزجا اولوب.    

      فرانسیزلارین توركلرله بیرباشا تماسلاری هله خاچ یوروشلری نین دؤورونه تصادوف ائدیر. بیر چوخ فرانسیز، ایسپان و ایتالیان مأمورلار عوثمانلی ایمپئرییاسی نین چچكلنمه دؤورونده (14-16-جی عصرلر) توركلرین قوللوغوندا دوروردولار. عوثمانیلی نین قودرتی و وار-دؤولتینه پرستیش آوروپادا توركوفیللیگین عمله گلمه سینه سبب اولدو. فئودال ظولمو و دینی تضییق لرلرله اوزلشن 15-16-جی عصر آوروپالیلاری اوچون توركییه خالق كوتله لری نین خوش گوزاران كئچیردیگی مكان، عدالت و دینی دؤزوملولوك تجسسومو ایدی. عوثمانلییا ماراق او قدر بؤیوك ایدی كی، تك 16-جی عصرین بیرینجی یاریسیندا آوروپادا توركلره دایر 900-دن آرتیق علمی ایش یازیلمیشدی. توركیزملرین آوروپا دیللرینه كئچمه سببلریندن بیرینی ده بو پرستیشله ایضاح ائتمك اولار.   

      1579-جو ایلدن توركلرله اینگیلتره آراسیندا دوستلوق موناسیبتلری قورولدو. عوثمانلییا چوخلو سایدا اینگیلیس تیجارتچیلری گلمه یه باشلادی. اورادا اینگیلیس تیجارت كولونییالاری و اینگیلیس كیلسه لری اینشا ائدیلدی. توركلرین آراسینا دوشموش اینگیلیسلر اؤز مكتوب، گونده لیك و حساباتلاریندا عوثمانلی نین دؤولت قورولوشونو، اورادا یاشایان اهالی نین مدنیتینی و عادت-عنعنه لرینی آیرینتیلی اولاراق قئید ائدیردیلر.   

      اینگیلیس یازیچیلاری شرق تئماتیكاسینا عایید یازدیقلاری اثرلرده تئز-تئز تورك سؤزلریندن ایستیفاده ائدیردیلر. خوصوصن توركیزملره داها چوخ موراجیعت ائدنلر سیراسیندان كریستوفئر مارلو، شئكسپیر، بایرون، سكوتت كیمی داهیلری میثال گتیرمك اولار.  

      توركیزملر تكجه تورك دیللریندن دئییل باشقا دیللردن ده اینگیلیس دیلینه كئچمیشدیر. 1558-59-جو ایللرده اینگیلیسلر موسكوا كنیازلیغی نین الینه یئنیجه كئچمیش وولقا چاییندان كئچن تیجارت یولوندان ایستیفاده ائتمه یه جان آتیردیلار. اونلارین مقصدی ایران اراضیسیندن هیندیستانا چیخیش الده ائتمك ایدی. 1558-جی ایلده اینگیلیس تاجیری آنتونی جئكینسون كؤمكچیلری ریچارد و روبئرت جونس قارداشلاری و 4-جو ایوانین فرمانی ایله تلطیف اولونموش تاتار بلدچی ایله بیرگه وولقا چایی ایله اوزواشاغی سفره چیخیرلار. اونلار، كازان، هشترخان، مانقیشلاق یاریماداسی، باكی، بوخارا، سمرقند شهرلرینده اولورلار. جئكینسوندان سونرا وولقا اطرافی اراضیلره داها بیر نئچه اینگیلیس سیاحی سفر ائدیر. 1601-جی ایلده سئر آنتونی شئرلی نایبی اویلیام پاریسله بیرگه خزر دنیزی ایله سیاحته چیخیرلار. 1625-جی ایلده او، سیاهتی باره ده خاطیره لرینی كیتاب حالیندا نشر ائتدیریر.   

      1858-جی ایلده قازاخستاندا سفرده اولان توماس آتكینسونون سیاحتی حاقیندا كیتاب نشر ائدیلیر. شوبهه سیز كی، 19-جو عصرده اورتا آسیایا تكجه سیاحتچی، تاجیر و دیپلوماتلار دئییل، عئینی زاماندا اینگیلیس جاسوسلاری دا سفر ائدیرلر. 1824-جو ایلده كوكاند شهرینده كاپیتان كونوللی و پولكوونیك ستوتقاردت محض جاسوسلوق فعالیتی ایله مشغول اولدوقلارینا گؤره اعدام ائدیلیرلر. سونونجولار هیندیستاندان موسلمان اوبرازی ایله اورتا آسیایا كئچه بیلمیشدیلر. 20-جی عصرین اوللرینده قازاخستاندا یئرلشن دئمك اولار كی، بوتون میس، پولیمئتال، كؤمور یاتاقلاری اینگیلیس كاپیتالیستلری نین اللرینده جمع لشیر. بو معدنلرده ایشله ین موهندیسلرین و ایشچیلرین بؤیوك اكثریتینی ده سؤزسوز كی، اینگیلیسلر تشكیل ائدیردیلر. محض وولقا اطرافیندا، قافقازدا، اورتا آسیا و سیبیرده اولان بو اینگیلیسلرین گونده لیكلری، خاطیره دفترچه لری، حساباتلاری، مكتوبلاری یئر آدلاری و ایسیملری بیلدیرن توركیزملرله، نئجه دئیرلر «آشیب-داشیر»: astracan, aul, batman, carbuse, jougara, pul, saigak, toman, turquoise و س.  

      1847-جی ایلده ایستانبولدا اینگیلیسجه ایكی (The Levant Herald və The Levant Times)، فرانسیزجا یئددی، آلمانجا بیر، توركجه 37 قزئت چیخیر.     

      19-جو عصره دك اینگیلیس دیلینه كئچمیش توركیزملرین اكثریتی آرتیق ایشلنمیر. ایشله نیلن سؤزلر ایسه اساسن تورك رئقیونلارینا عایید تئرمینولوگییانی اؤزونده احتیوا ائدیر. لاكین توركجه دن آلینما ائله سؤزلر ده وار كی، اونلار هله ده عومومی ایشلك لئكسیكوندا قالماقدادیرلار. بعضی توركیزملر، مثلا، bosh, caviare, coach, horde, jackal, kiosk و س. اؤز ائتیمونلاری ایله باغلی اولمایان یئنی معنالار كسب ائتمه یه باشلاییرلار.  بؤیوك تورك فاتئحلری نین آدلاری - آتتیلا، چینگیز خان، بابور، تامئرلان -  عومومی، بین المیلل آدلارا چئوریلمیشلر.  عئینی حال هون، ساراجئن، تارتار، تورك ائتنونیملری ایله ده باش وئرمیشدیر. اینگیلیسلر اركؤیون، عینادجیل اوشاغی « young Tartar »، یعنی گنج تاتار آدلاندیریرلار، «داها گوجلو رقیبله اوزلشمك» ایسه اینگیلیسجه ده « to catch a Tartar» فورماسیندا ایشله نیر، یعنی «تاتارلا اوزلشمك».  

      سوندا ایسه اونو دئیه بیلرم، دیلیمیزدن اوتانمایین، دیلیمیزی اؤیره نین و تانییین، هانسی میلتین اؤولادی اولدوغونو اونوتمادان. 

      پ.س. مقاله ده ایرئك بیككی نین « Törkizmı v anqliyskom əzıke» مقاله سیندن ایستیفاده ائدیلمیشدیر.  

كؤچورن : عباس ائلچین