باتی و دوغو توركلری نین  آراسیندا اولان كؤرپولر

یازان:اوختای قاسیملی

اینسان دونیا اوزرینه چیخیشیندا اؤزونو یالقیز حیس ائدیردی.او، سونرالار اؤز سس و بدنی نین حركتلری ایله دیگر اینسانلارلا ایلیشكی قورماغین فرقینه واریر.بو ایلیشكی اؤنجه چوخ ساده اولوب زامان سورجینده گئنیشله نیر.بو گئنیش ایلیشگی اینسان توپلولوقلارینی بیچیملندیریر.

اینسان توپلولولاری دیل اساسیندا ایلیشگیلره كئچه رك بؤیوك توپلولوقلار و داها سونرا حكومت سیستم لرینی قورورلار.اینسانین تاریخینه باخدیغیمیز زامان ،دیل ین هر شئی دن چوخ ایلیشگی یه اساس اولماغینی گؤروروك.اینسانلار بیربیرلریله ایلگی نین گوجلندیرمه سینه گؤره اوخوللاری یارادیب دیللرینی یازما و اؤیرنمه یه باشلاییرلار.اوخوللاردا یازیلی كیتابلار اورتایا چیخیر . بو كیتابلار اؤز دؤنمیندن باشقا،گله جك عصیرلرله ده ایلیشكی قورماغی باجاریر.

یئر اوزرینده اولان بوتون اولوسلاری دیل اساسیندا بؤلوملندیرمك اولار. توركلر یئر اوزونده بؤیوك بیر اراضیده یاشاییرلار. توركلر عصیرلر بؤیو آنا یوردلاری اولان آلتایلاردان دونیانین دؤرد بوجاغینا كؤچموشلر.

بو گؤچ لرین بیر ندنی بوزلار دؤنمینده سویوقدان قاچما و سونرالار ایسه اورتا آسیا نین چؤلـله شمه سی  ایله ایلگیلی دیر.تورك اویماقلاری بو اوزاق دوشمه اساسیندا بیربیرلریله ایلگی لرینی ایتیریرلر.تورك ائللری نین  دیلی یاواش یاواش بیر بیریندن آرا آچاراق دئییش لرو لهجه لر اورتایا چیخیر.تاریخین هر هانگی بیر بؤلومونده تورك امپراتورلوقلاری قورولدوغو زامان باشقا تورك حكومتلریله ایلگی ده اولورلار.اساسا تورك لر ایسلام دینی نی قبول ائتدیكدن سونرا دا یئنه بو ایلیشكی لر گئرچك له نیر.آوروپایا كؤچن خیریستیان و یهودی تورك قروپلاری بیر طرفدن موسلومان توركلرله ایلگی ده اولماماقلارینا گوره و بیر طرفدن ده آوروپالی خیریستیان دینینده اولان میللتلرله بیر اورتامدا اولماق اونلارین دیللرینی آوروپا دیللری  ایچریسینده اریدیر.بونلاردان بولغار ، ماجار ، خزر و... آد آپارماق اولار.آنجاق موسلومان اولان توركلر ایسلام دینی اساسیندا هر زامان بیربیرلریله ایلیشكینی ایتیرمه میشلر.توركیستاندا اولان سمرقند و بخارا شهرلری بیر زامان ایسلام دونیاسیندا ان مدنیت لی یئرلردن ساییلیرلار.بو شهرلر عالیم لر ، شاعیرلر و شریعت چی حدیث بیلن اینسانلارین یوردو اولور.بئله بیر دورومدا باتی لی توركلر و توركیستانین چئشیدلی یئرلریندن بو مدنی بؤلگه لره گلیرلر و اونلارین بیلیم و هنرلریندن یارالانیرلار. بو گئدیش لر ایلیشكی لرین بیر چوخونو گئرچك لشدیریرلر.

اسلام و تورك دونیاسینین ان اؤنملی آدلاریندان  بیریسی محمود كاشغرلی دیر.بو داهی ذات ،بؤیوك اثری اولان «دیوان الغات الترك» ایله برابر باتی لی تورك لر و ایسلام دونیاسیندا بؤیوك بیر یئره صاحیب اولور.باتی توركلری محمود كاشغری نین كیتابلاری اساسیندا دوغو توركلری و اوزللیكله شرقی توركیستان توركلریله ایلگی لرینی ایتیرمیرلر.توركیستانین داهی شخصیت لریندن اولان و عین زاماندا تورك دونیاسینین ان اونملی ایسمی«امیر علیشیر نوایی» دیر.بو شخصیتین كیتابلاری توركیستاندان علاوه بوتون تورك دونیاسیندا دا اوخونور و یاییلیر.امیر علیشیر نوایی نین ائتكی سی توركیستان ادبیاتیندان باشقا ،باتی لی تورك لرین ادبیاتیندا دا گورولور.سیاست و ادبیات آدامی اولان امیر علیشیر نوایی نین هر كس دن چوخ بو ایلیشكیده رولو واردیر.

توركیستانین عاریف و دین آداملاریندان دا،باتی و دوغو توركلرین ایلیشكینی چوخالتماقدا بؤیوك نقش لری واردیر.بونلاردان ان مشهورو اولان پیر توركیستان «خواجه احمد یسوی» حضرت لری دیر.

شیخ احمد یسوی توركیستانین سایرام شهرینده آنادان اولدو و یسی شهرینده بؤیویوب طریقت یولونا ایاق قویدی.بو مبارك ذات یسوی طریقتینین قوروجوسودور.یسوی طریقتی باتی توركلری آراسیندا و اوزللیكله آنادولوداچوخ اؤنملی یئری واردیر.بو طریقت سونرالار عثمانلی امپراتورلوغونون تمل دوشونجه لریندن بیری اولور.

یسوی طریقتینین داوامچی لاریندان اولان و عین زاماندا باتی و دوغو تورك اویغارلیغین كؤپروسو ساییلان حاج بكتاش ولی نین ده بو آرادا بؤیوك رولو واردیر.

عرفانی شخصیت لردن بیریسی ده حضرت مولانا جلال الدین رومی دیر.او زامانلار تورك دونیاسینین ان اؤنملی شهرلریندن اولان قونیا دوغولو گؤچمن تورك لرین و بیلیم آداملارین یوردو ایدی.آذربایجان تورك لریندن اولان شیخ شهاب الدین سهروردی ده بو شهرده علاالدین كیقباد ین خیدمتینده بولونور.

تاریخده موغوللارین آخینیندان اول ،باتی و دوغو تورك اویغارلیغینین ایلگیسی چوخ بؤیوك و چوخ اؤنملی ایدی.توركستانلی عالیملر،شاعیرلر و عاریف لر باتی یا و اؤزللیكله آناتولی و آذربایجانا كؤچورلر و باتی دان دا توركیستانلارا گئدن اینسانلار اولوردو،آنجاق موغول دؤنمینده بو ایلیشكی آزالمیشدی.

بو آزالما سیستمی صفوی تورك حكومتینه قدر واركن،بو دؤنمده بیردن كسیلیر.صفوی لر باتی و دوغو توركلرین آراسیندا بیر سد اولاراق و تورك دولتلریله ساواشدا اولماقلارینا گؤره،بو ایلگی لر اولدوقجا آزالیر.صفوی لر دوغودا اوزبك خانلاریلا و باتی دا ایسه عوثمانلی امپیراتورلوغویلا ساواشیرلار.بو آزالما دوامینی سوردورورآنجاق عثمانلی حكومداری،شاه سلطان سلیم،اوزونو خلیفه اعلان ائدینجه اونون آدینا بوتون اسلام دونیاسیندا و اؤزللیكله توركیستاندا خطبه لر اوخونور.عثمانلی اوزونو اسلام پایگاهی بیلدیره رك بوتون موسلومانلاردان و خصوصا تورك لردن بو یوردلارا گلنلر اولور.آیریجا تورك دونیاسیندا و خصوصا سمرقند و بخارا كیمی شهرلرده اولان تورك عالیملری اوز ایرادت لرینی تورك اسلام خلیفه سینه بیلدیریرلر.

باتی لی تورك لر آراسیندا توركجه یازماق چوخ سونرالار باشلارسادا دوغو تورك لری نین آراسیندا چوخلو زامانلاردا دولت دیلی و یازی دیلی اولور.بیر چوخ ادبی و علمی كیتابلار بو دیلده اولور و بو دیل او بؤلگه لرده یاخشی جاسینا گلیشیم تاپیر.

باتی تورك لری طرفینده اولان عرب و فارس دیللری ده تورك دیلی نین یانی سیرا گلیشیر آنجاق بو دیللر توركجه دن داها اؤنجه لر آناتولی و آذربایجاندا یئر تاپیرلار.بعضی دؤنملرده باتی لی تورك لر اؤز شعیر و یا باشقا كیتابلارینی بو دیللرده یازمیشلار.

باتی و دوغو تورك اویغارلیغی آراسیندا اولان بؤیوك شخصیت لردن بحث اولوندو.یالقیز بو ایكی بؤلوم تورك اویغارلیغی تكجه بو شخصیت لر دئییل بلكه چوخلو آراجلارلا بیر بیر لریله ایلگیده اولموشدورلار.بو سیرادان بیز افسانه و اسطوره لردن ده آد آپارمالییق. تورك دونیاسیندا یایغین اولان و هر یئرده بیر خاص واریانتی اولان افسانه لر و اسطوره لر بو ایكی تمدن آراسیندادا كؤپرو اولاراق رول اوینامیشلار.بو افسانه لردن كوراوغلو ،فرهاد و شیرین ،آلپامیش،دده قورقود،بوزقورد دستانلاری،ارگنه قون دستانی،اوغوز خاقان اسطوره لری و داها چوخلاریندان آد آپارماق اولار.تورك دونیاسیندا اوزانلار واسطه سیله یاییلان كوراوغلو و دده قورقود حیكایه لری باتی و دوغو تورك اویغارلیغیندا بؤیوك بیر یئره صاحیب دیلر.

بیز بو یازیدا باتی و دوغو تورك لرینین آراسیندا بیر كؤرپو رولو اوینایان داهی شخصیت لر و افسانه و اوسطوره لردن قیساجا دانیشدیق. اومود واركی بو زاماندا آزالمیش بیر ایرتیباطا اوغرایان بو ایكی اویغارلیق ایلری زامانلاردا بیربیرلرینه داها چوخ یاخین اولسونلار.