قدیم تورك قبیله لری نین توتئملری  

  عاریف حوسئین اوو   

  توركلر بیر نئچه عصر بوندان اول آورآسییانین موختلیف رئگیونلاریندا اؤزلری نین دؤولتلرینی یاراتمیشدیلار. بو دؤولتلردن ان گوجلوسو ائرامیزدان اول 3. عصرده یارادیلان و كورئیادان باشلامیش قاشقارییایا قدر اوزانان هون دؤولتی ساییلیردی. اهالیسی اساسن تورك دیللی كؤچری قبیله لردن عیبارت ایدی. سونرالار بو دؤولتین بیر قولوندان اویقور خاقانلیغی یارانمیشدی.  

  آلتی عصرده آلتایدان كریمادك اراضینی توتان تورك خاقانلیغی مئیدانا گلمیشدی. خاقانلیغین گوجلو اوردوسو بیزانسلا و پارسلا موحاریبه ده قالیبیت الده ائتمیشدی. ۶. عصرین سونوندا پارس بو خاقانلیغا 40 مین قیزیل پول خراج وئرمه لی اولموشدو.  

  همین عصرین سونلاریندان اعتیبارن ایكی یوز ایل عرضینده خاقانلیق اصلینده ایكی موستقیل دؤولت - شرقی و غربی تورك خاقانلیغی كیمی فعالیت گؤسترمیشدی. بیرینجی تورك خاقانلیغی نین اهالیسی توركیت لر، ایكینجی خاقانلیغین آداملاری گؤی توركلر آدلانیردی. بو دؤولتلرین كؤچری اهالیسی مالدارلیق و اووچولوقلا مشغول اولوردو. اونلارین حیاتیندا حربی ایش خوصوصی یئر آلمیشدی. سایان داغلاریندان چیخاریلان فیلیزدن بؤیوك میقیاسدا پولاد ایستحصالی اوردونون گوجلنمه سینه گئنیش ایمكانلار آچمیشدی. توركلر آوراسییا خالقی ایدی. اونلارین یازیسی ائرامیزین باشلانغیجینا قدر رونا آدی ایله مئیدانا گلمیشدی. بو یازی اؤز آدینی قدیم گئرمان رونا یازیسینا اوخشارلیغینا گؤره آلمیشدی. اودور كی، آوراسییا تورك خالقلاری نین یازی ایله تانیشلیغی نین تاریخی چوخ قدیمدیر. توركلرین حیاتا باخیشلاری حاقیندا اورخون-یئنی سئی یازیلی آبیده لری موعین تصوور یارادیر. همین یازیلاردا دئییلیر:  " روسوایچیلیق اؤلومدن بئتردیر... اگر سن، تورك خالقی خاقانین و بَیلرین اطرافیندا بیرلشسن، اونلارلا بیر یئرده اؤز وطنینده یاشاسان، خوشبخت حیات سوررسن، بدبختلیكدن اوزاق اولارسان. ایگید خالق گوجلو خالقدیر " .  

  قدیم توركلرین دونیاگؤروشونده دؤولت چیلیك ایدئیاسی موهوم یئر توتوردو. اونا گؤره كی، تورك خالقی یالنیز اؤزونون گوجلو دؤولتی سایه سینده ساغلام یاشایا بیلردی. دؤولتین داغیلماسی تورك خالقی نین یئر اوزوندن سیلینمه سی دئمك ایدی. توركلر دؤولتی موقدس قوروم ساییردیلار.  

  قدیم توركلرین دینی عقیده لرینده توتئم گؤروشلری موهوم یئر توتوردو. توتئمیزم ان قدیم دینی فورما ایدی. توتئم دئدیكده قدیم اجدادلاریمیزین بو و یا دیگر حئیوان، یاخود بیتكییه اینامی نظرده توتولوردو. ایبتیدای ایجماع قورولوشو دؤورونده یاشامیش قدیم اینسانلار دهشتلی طبیعت حادیثه لری نین تاثیریندن قورونماق اوچون اینتویتیو اولاراق اؤز قبیله لری ایله بو و یا دیگر حئیوان آراسینداكی علاقه نی دویوردو. توتئم قبیله نین رمزی ایدی. قدیم اینسان سئچدیگی توتئمین قبیله عوضولرینی قوروماق ایقتیداریندا اولماسینا اینانیردی. اونا ائله گلیردی كی، توتئمی سئچمك مومكونسوزدور، او، موقدس قوووه لر طرفیندن وئریلیر. قدیم اینسانلار اؤزلری نین آللاه سایدیقلاری موعین حئیوانلارا - توتئملرینه سیتاییش ائدیردیلر. ان قدیم دین فورماسی اولان توتئمیزم چوخ آللاهلیغین تظاهورو ایدی. توتئمی اؤلدورمك و یئمك یاساق ایدی. قدیم تورك جمعیتی نین یوخاری طبقه لری اؤزلری نین منشالرینی توتئم حئیوانلارین مئیدانا گتیردیگی افسانوی سلف لری ایله علاقه لندیریردیلر. حاضیردا ادبیاتدا ایشلنن توتئم سؤزو شیمالی آمئریكانین بالیقچیلیق و اووچولوقلا مشغول اولان اوجیبوئ آدلی یاری كؤچری هیندو قبیله سی نین دیلیندن گؤتورولموشدور و معناسی  " قبیله "  دئمكدیر.  

  ساكیت اوكئان ساحیل لریندن باشلامیش مركزی آوروپانین ماجار چؤللرینه قدر اوزانان چوخ بؤیوك اراضیده قرار توتموش و قدیم یوكسك مدنیتلرینی یاراتمیش واحید آلتای عاییله سی خالقلاری نین - آذربایجانلیلارین، آلتایلارین، باشقیردلارین، بولقارلارین، قازاخلارین، قاراقالپاقلارین، قاراچای بالكارلاری نین، قیرغیزلارین، تاتارلارین، تووالارین، توركلرین، توركمنلرین، اؤزبكلرین، اویقورلارین، خاكاسلارین، بوریاتلارین، كالمیكلارین، مونقوللارین، مانجورلارین، نانایلارین، ائوئنئكلرین، نیوخلرین، یوكاگیرلرین توتئملریندن ده سؤز آچماق یئرینه دوشر. آلتای عاییله سی قبیله لری نین بوغا، آسلان، هومای، قورد، آت، پلنگ، قارتال، اژداها، مارال كیمی توتئملری - دینی رمزلری معلومدور. 

  سو منشالی ساییلان بوغا قوووت و قودرت تجسسوم ائتدیرن توتئمدیر. بوغانین قدیم تصویرلری شومئرده (قدیم شومئرلر آلتای توركلری نین مئسوپاتامییادا مسكونلاشمیش نسیللریدیر)، آذربایجان اراضیسینده مؤوجود اولموش قافقاز آلبانییاسیندا و اورتا آسیادا تاپیلمیشدیر. آی سجده گاهی ساییلان بوغا صورتی 15. عصر باكی نین گئربی نین مركزینی بزه ییر. بوغا صورتی نین آی منشالی اولماسینا بیر ایشاره اولاراق اونون بوینوزلاری بیله ركدن آی پارا شكلینده نظره چارپدیریلمیشدیر. چینین خوانخئ چایی نین قدیم آدی  " یاشیل اوغوز "  اولموشدور. اونون حرفی معناسی  " یاشیل بوغا " دیر. بو آد قدیمده همین چایین سویونون یاشیل اولماسی ایله علاقه لندیریلمیشدیر. آمو-دریا چایینی یونانلار اوكسوس آدلاندیریردیلار. بو ایسه  " اوغوز- اؤكوز " ، یعنی بوغا سؤزو ایله علاقه دار ایدی. 

  آسلان شرقده تا قدیملردن گونش، اود، آیدینلیق و قودرت تجسسومو كیمی قبول اولونموشدور. شومئرلرین موحاریبه  آللاهی قانادلی آسلان شكلینده تصویر ائدیلیردی. شومئرین پادشاهلار دفن اولونموش مزارلیقلاری نین بیرینده خیزه یه اوخشار آرابانین تاپیلماسی عالیملری چاش-باش سالمیشدی. اونا گؤره كی، مئسوپاتامییا كیمی بیر یئرده هئچ واخت نه قار، نه ده شاختا اولموشدو. بس خیزكلی آرابانین تاپیلماسی نه ایله علاقه دار ایدی؟ بلكه شومئرلر اؤزلری نین آنا وطنلری اولموش سیبیر، آلتای و سایان داغلاری ایله علاقه دار خوش خاطیره لرینی بئله بیر خیزكلی آرابا ایله یادا سالماق ایسته میشدیلر؟ خیزك-آرابانین یان-یؤره سی بوغالارین و آسلانلرین قیزیل و گوموشدن حاضیرلانمیش كلله لری ایله بزه دیلمیشدی.  

  آلتای كورقانلاری نین بیرینده قانادلی آسلان تصویری وئریلمیشدی. آسلانین آلین طرفینده آی پارا شكلی واردی. بئله موتیولره شومئر، خئتت، بابیل و آششور صنعت نومونه لرینده ده تصادوف ائدیلیر. اؤتن عصرین اوللرینده آلتای اراضیسینده قازینتیلار زامانی تورك منشالی قیلینج تاپیلمیشدی. قیلینجدا شیكار اوستونه توللانان ایكی آسلان تصویر ائدیلمیشدی. بوتون بونلار كؤچری خالقلارین دا صنعت نومونه لری یاراتماغا قابیل اولدوقلارینا ثوبوتدور.  

  آی ایلاهه سی هومای محبت، بركت، ساغلاملیق، خئییرخاهلیق رمزیدیر. واختیله بابیلیستاندا، خالدئیده، آشوردا، آذربایجاندا، اورارتودا گئنیش یاییلمیش بو رمزین آلتایدا و سایاندا یاراندیغی گومان ائدیلیر. قیزیل قانادلاری اولان و گؤیدن یئره ائنن میفولوژی جنّت قوشو هانسی آدامین باشینا قونوردوسا، اونو پادشاه سئچیردیلر. بو قوش اجیننه لری قووور، اوشاقلارا شفا وئریر و اینسانلارا خوشبختلیك بخش ائدیر، قادینلارین حیمایه چیسی كیمی تانینیردی. سیبیرین شامان قادینلاری تزه دوغولموش كؤرپه نی بئشییه قویمامیشدان قاباق ایلاهه هومایا  " اود ننه "  كیمی موراجیعت ائدیر، اوندان كؤرپه نین ساغلام بؤیومه سینی دیله ییردیلر. هومایین فورماسی كیچیك فینجان ایدی. موقدس لشدیریلمیش سودله دولو بئله فینجاندا كؤرپه لرین روحلاری نین یئرلشدیگی گومان ائدیلیردی. اوشاق خستلندیكده اونو همین فینجانداكی سود ایله امیزدیرمه مراسیمی كئچیریلیردی. بو فینجان سما منشالی ساییلیردی. اوشاقلاری بد نظردن قوروماق اوچون قولاقلارینا ایلاهه هومایین تصویری اولان سیرغا تاخیردیلار. بؤیوك نیظامی گنجوی نین اثرلرینده هومای آدی دفعه لرله چكیلیر. رونا یازیلاریندا گؤستریلدیگی كیمی، هومای هم ده آیین، گونشین و گؤی قورشاغی نین یارادیجیسی كیمی تقدیم ائدیلیردی.  

  قدیم توركلرین اساس توتئملریندن بیری قورد ایدی. اونا گؤی قورد دئییردیلر.  " گؤی "  سما معناسیندا،  " قورد "  ایسه  " قورتولوش "  معناسیندا آنلاشیلیردی. اینانجلارا گؤره بو گوجلو وحشی حئیوان ضعیفلری آجلیقدان و اؤلومدن خیلاص ائدیردی. حاضیردا قورد غدارلیق، آج گؤزلوك و تاماهكارلیق رمزی كیمی تانینیر. لاكین بو، هئچ ده همیشه بئله اولمامیشدیر. بو گوجلو ییرتیجی هم ده عینادجیللیق سیموولو كیمی آنلاشیلیردی. قورد گوجدن علاوه ، هم ده اؤز عاییله سینه صداقت رمزیدیر. بوتون یاشاییشینی اؤزونون دیشی یولداشینا و كؤرپه لری نین یاخشی بسلنمسینه حصر ائدیر، هئچ واخت زینایا یول وئرمیردی. قورد قورخمازلیق رمزیدیر. هر هانسی بیر پنجلشمه زامانی آخیراجان دؤیوشور، یا قالیب گلیر، یا دا اؤلور. هئچ واخت رقیبی نین قاباغیندان قورخوب قاچمیر. قورد حئیوانلار عالمینده آزادلیق، موستقیللیك رمزیدیر. بو موثبت كئیفیتلرینه گؤره لاپ قدیملردن تورك خالقلاری نین توتئمینه چئوریلمیشدیر. قورد آج قالسا دا، جمدك یئمیر. اونا گؤره ده تمیزلیك رمزی ساییلیر. 

  سما (گؤی) رنگلی قورد موقدس حئیوان حساب ائدیلیر. افسانه لرین بیرینده اونون اوغوز قبیله سی نین باشلانغیجی اولدوغو بیلدیریلیر.  

  آغ قورد 10-12 عصرلرده اوغوز-قیپچاقلارین باشلیجا توتئمی اولوب. ایندییه دك ده مؤوجود تاتار افسانه سینده مئشه ده آزاراق دوشمنلرین موحاصیره سینده قالان كؤچری قبیله دن سؤز آچیلیر. بو قبیله نی موحاصیره دن چیخاریب محوینه ایمكان وئرمه ین آغ قورد اولوب.  

  كؤچری تورك خالقلاری نین افسانه لرینده قورد قبیله توتئمی كیمی قبول ائدیلمیشدی. اونلارین دؤیوش بایراقلاریندا قورد باشی نین شكلی حك اولونوردو. قبیله باشچیلاری اؤزلرینی قورد آدلاندیرا بیلیردیلر. آلتای داغلاریندا  " قورد زیروه سی "  آدلانان چوخ سایدا یوكسكلیك وار. و همین یوكسكلیكلرده دیشلرینی قیجیرتمیش و قویروغونو بئلینه قالدیرمیش زولاقلی قورد تصویرلرینه چوخ تصادوف ائدیلیر. 

  آت كؤچری تورك اوغوز قبیله لرینده اساس توتئملردن بیری اولموشدور. تورك نسلی اولان شومئرلر آرابانی كشف ائتدیكدن سونرا ایلك دفعه  اولاراق اونا آت قوشموشدولار. آت توتئمینه سیتاییش گونش ایله علاقه دار ایدی. اونا گؤره كی، آوروپا-هیند دیل قروپونا عایید اولان و آنادولونون شرق حیصه سینده مسكونلاشان خئتتلر گونش آللاهی نین دؤرد آت قوشولموش آرابادا سما یولو گئتدیگینی تصویر ائتمیشدیلر. آتین هره سی دونیانین جهتلریندن بیرینه (شیمال، شرق، جنوب، قرب) ایشاره ایدی. آت اینشاات قوربانی ایدی. قدیم یاشاییش یئرلرینده تیكیلن ائولرین اؤزولونده آت كلله لری نین تاپیلماسی بونا ثوبوتدور. خاكاسییادا، تووادا، حتّی اوغوز توركلری نین مسكونلاشمیش اولدوقلاری كورئیادا آتین چوخ سایدا مراسیم فیقورلاری تاپیلماقدادیر. سیبیردن بالكانلارا قدر هر یئرده تورك خالقلاری نین آتا سیتاییش ائتمه سی فاكتلاری معلومدور. 

  پلنگ تورك خالقلاری نین آنلامیندا قوووه تجسسوم چوسو، اینسانا خاص اولان بوتون حیسسلرین داشیییجیسی ایدی. قدیم آذربایجاندا، اورتا آسیادا، آلتایدا، یئنی سئی ده، سایانلاردا پلنگ قبیله لرین گئنالوگییاسی نین تشككولونده بؤیوك رول اوینامیشدی و اساس توتئملردن بیری ایدی. یئنی سئی ین قایالاریندا پلنگ تصویرلری آشكار ائدیلمیشدیر. آت فیقورو كیمی، پلنگ فیقورو دا قدیم آلتای آسترونومیك تقویمینده یئر آلمیشدیر. تاتارلارین و بوتون آلتای قبیله لری نین شامان قاواللاری نین بیر قیسمینه منیم قانیم (قان قوهوموم معناسیندا)، یاخود آلا بارس دئییلیردی. سیبیرین بعضی خالقلاری نین تصوورونده پلنگ قادینلارین دونیایا اؤولاد گتیره بیلمه سینه یاردیم گؤسترن توتئم ایدی.  

  قارتال (ترلان) گونش، ایشیق منبعیی توتئمیدیر. او، شوعا ایله عئینیلشدیریلیر. سیبیرین، آلتایین، سایانلارین، اورتا و كیچیك آسیانین تورك خالقلاریندا قارتالین چوخ سایدا موختلیف تصویرلری وار. قدیم تووا كورقانلاریندا اوستونده قارتال شكلی اولان قیزیل لؤوحه جیكلر تاپیلمیشدیر. بورونج عصریندن باشلامیش بیزیم گونلره قدر بو جور قارتال تصویرلری بایكال گؤلو اطرافیندا یاشایان یئرلی اهالی آراسیندا چوخ یاییلمیشدیر. سیبیر خالقلاریندا محض قارتال گونش، اود، ایلدیریم و شیمشك حؤكمداریدیر.  

  شومئر اینجه صعنتی نین اینجیلریندن ساییلان و ائرامیزدان اولكی اوچونجو مین ایللییه عایید ائدیلن گوموش وازادا آسلان باشلی دؤرد قارتال تصویری وئریلمیشدیر. عومومیتله، ایكی باشلی قارتال لاپ قدیم زامانلاردان بیر چوخ تورك خالقی نین توتئمینه چئوریلمیشدیر. 

  اژداها توتئمی چینده، یاپونییادا، ایندونئزییادا، ویئتنامدا، او جومله دن توركییه ده، آذربایجاندا و توركمنیستاندا، هابئله سیبیر اراضیلرینده خالقلارین معیشتینده و اینجه صنعتینده گئنیش یاییلان میفیك حئیواندیر.  

  اژداها توتئمی اینسانین حیاتی نین اوغورلو كئچمه سی اوچون اونا یاردیمچی اولان حئیوان روحودور. اژداها گوجلولوك، چئویكلیك، مودریكلیك، اوزاق گؤرنلیك تجسسومودور.  

  ایكینجی تورك خاقانلیغی نین ان گؤركملی سركرده لریندن بیری اولان گول تكینین مقبره سینده دیوارلار اژداهانین یاپما تصویرلری ایله بزه دیلمیشدی. شامان مراسیملرینده اژداهالارین همیشه ایره لیده گئدیب یولا ایشیق سالدیقلاری تصوور ائدیلیردی. قدیم اینسانلار اژداهالارین مؤوجود اولماسینا اینانیردیلار. 

  مارال بوتون توركلرین رمزی معناسی عئینی اولان عومومی توتئمی ایدی. 

  قیزیل بوینوزلاری اولان، بوتون سیبیر و آوراسییا چؤللری اوزریندن شرقدن قربه طرف اوچوب كئچن مارال موقدس گونش رمزی ساییلیردی. مارال یوكسلیش رمزی و بؤیوك گوج نیشانه سی ایدی. اونون دؤوری اولاراق تزه لنن آغاجا اوخشار بوینوزلاری جاوانلاشدیرما، دایم تزه لنمه و زامانین گئدیشینی یئنیلشدیرمه رمزی ساییلیردی. مارال هم ده ایشیق، خئییرخاهلیق، دوزگونلوك رمزی ایدی. قدیم توركلر بورونجدن تؤكولموش مارال توتئمینی یوخاریدا سادالانان خوصوصیتلرینی اؤزلرینده جمع لشدیرمك اوچون یانلاریندا گزدیریردیلر. توتئم مارالین بئلینده سیرالانان یئددی بوروق بوینوزو وار ایدی. او، قاباق و دال آیاقلارینی قارنی آلتینا ییغمیش وضعیتده تصویر ائدیلمیشدی. قدیم تورك اوستاسی طرفیندن قیزیلدان حاضیرلانمیش مارال توتئمی روسییانین ائرمیتاژ موزه سی نین ثروتلری آراسیندا ساخلانیلیر. 

   آذربایجان.-2009.-18 یانوار.-س.7

  كؤچورن : عباس ائلچین