نووروزون گیزلی قاتلاری

�بیر میلتین خیلاص داستانی، یوخسا بشرین باهار بایرامی؟�

����

�� یومورتانی گؤیچك گوللو بویاردیق،�

� چاققیشدیریب سینانلارین سویاردیق،�

� اویناماقدان بیرجه مگر دویاردیق،�

� علی منه یاشیل آشیق وئرردی،��

� ایرضا منه نووروزگولو درردی.��

���

� شال ایسته دیم، من ده ائوده آغلادیم،�

� بیر شال آلیب تئز بئلیمه باغلادیم،�

� قولامگیله قاچدیم شالی ساللادیم�

� فاطما خالا منه جوراب باغلادی،�

� خان ننه می یادا سالیب آغلادی��

���������������������������� �محمد حوسئین شهریار�

���

� من بو مؤوضویا هر هانسی علمی پروبلئمین حلی زامانی تطبیق ائدیلن اوصوللارلا یاناشماغین طرفدارییام. چونكی نووروزدا حقیقتن، سیرری ایندییه قدر آچیلمایان قاتلار�

� اوستونلوك تشكیل ائدیر و همین قاتلار آچیلمادیقجا بشریتین بو قدیم بایرامی حاقیندا یانلیش فیكیرلر داوام ائده جك.��

����� نووروز باره ده یازماق خئیلی آسان مسله دیر - طبیعی كی، اگر یالنیز باهارین گلیشییله اویانان طبیعتدن، اینسانلارین مین ایللر اول بو اویانیشی بایرام ائله مگیندن، ایل آخیر چرشنبه لردن، شكربورادان، پاخلاوادان، قوغالدان، قوز-فیندیق و تونقالدان یازساق. نووروز عنعنه لرییله باغلی ائله دوغما دیلیمیزده ده خئیلی ماتئریال اولدوغونو نظره آلساق، نیتیمیزین بو اولمادیغی آیدینلاشار. بیز بو یازیدا� " نووروزون گیزلی قاتلاری " نا وارماق اوچون آل-الوان بایرامیمیزلا باغلی بیر نئچه اؤنملی مقامی پروبلئم اولاراق اؤیرنمه یه جهد ائده جه ییك. نووروزا یالنیز نووروز اولاراق تكجه بیزیم، حتّی بوتون تورك دونیاسی نین دئییل، عومومن باهار بایرامی كیمی یاناشیب بشریتین موختلیف خالقلاری طرفیندن قوتلانماسینی نظره آلاراق آشاغیداكی مسله لره آیدینلیق گتیرمه یه چالیشاجاغیق:��

��� 1. نووروزون (یاخود باهار بایرامینین) موختلیف خالقلارین میفینده و اساطیرینده یاشایان تاریخی؛�

� 2. نووروزون (یاخود باهار بایرامینین) موختلیف دینلرده، طریقتلرده یاشایان تاریخی و یوزومو؛�

� 3. بو گونكو فورمادا و مضموندا قئید اولونان نووروزون فورمالاشما پروسئسی، بایرامین كونكرئت افسانه یه، حادیثه یه، شخصیته باغلیلیغی، یاخود طبیعی تشككولون نتیجه سی كیمی اورتایا چیخماسی؛��

� 4. نووروزون آیری-آیری ائلئمئنتلری نین گیزلی ماهیتی (تونقالین، یئمكلرین، عادتلرین)؛�

� 5. توركییه جومهوریتینده نووروزون رسمی بایرام كیمی قئید اولونماماسی نین تاریخی سببلری.��

���

� بئله لیكله، باشلایاق نووروزون تاریخی گلنكلریندن.�

����� هامی نین، دئمه لی، هئچ كسین اولمایان نووروز؟��

����� بری باشدان دئییم كی، بو بایرامدان یازانلار و دانیشانلار قئیدسیز-شرطسیز اونو شیمال یاریمكوره سی نین، یاخود یاخین شرقین بایرامی كیمی تقدیم ائله ینده هانسیسا پیس نیته دئییل، نووروزا اولان سئوگیدن جوشا گلیرلر. اصلینده ایسه سولطان نئوروز، ناوریز، مارت دوكوزو، زامانین سولطانی، ناورئز، نئوریس، نوروز، مئیرام، ایسیاكه بایرامی، آلتای كؤدورگئنی، باهار بایرامی، كیرلار بایرامی، اولوسون اولو كونو و دیگر بو كیمی دورلو، بیر-بیریندن فرقلی آدلارلا قوتلانان نووروز، داها دوغروسو باهار بایرامی، شرقین دئییل، قربین ده سئویملی بایراملاریندان بیریدیر. اؤزو ده بیزیم نووروزلا خئیلی اوخشار جهتلرییله. بعضیلرینی سادالایاق.��

����� ایسوئچره ده آپرئلین 18-19-دا� " Sechsel�uten "� آدلانان باهار بایرامی كئچیریلیر. بو بایرامدا آل-الوان رنگلره اوستونلوك وئریلمه سی، شهرلرین بزه دیلمه سی، اینسانلارین ان یاخشی پالتارلارینی گئیینه رك كوچه لره چیخماسی بیر یانا، ایسوئچره لیلر حتّی اؤز� " نووروز " لاریندا تونقال دا یاندیریرلار! دوزدو، اوستوندن توللانمیرلار، آنجاق قیشین یولا سالینماسی نین علامتی كیمی شاختا بابا دوزلده رك اوستونو اودونلا اؤرتوب اونا اود وورمالاری و بو اودون اطرافیندا آتلا چاپمالاری سیزه نییسه خاطیرلاتمیرمی؟��

�� " بیر دفعه� گونش گؤزل قیز اوبرازیندا یئره ائندی. ایلان بو گؤزه لی اوغورلادی. قوشلار سوسدو، آغاجلار، گوللر سولدو، دونیا ظولمته غرق اولدو. بیر گنج اوغلان ایلانی تاپدی، اونونلا دؤیوشدو. ایلانی اؤلدوره بیلسه ده، اؤزو ده اؤلومجول یارالاندی. ایگیدین قانیندان بیر داملا قارین اوستونه دوشدو، قار اریدی، اوردان نووروزگولو جوجردی. گونش ایسه ایلانین اسارتیندن قورتولوب گؤیه چیخدی و بوتون طبیعت اویاندی " .��

� بو افسانه نین رومانتیك دویغولاری آلتیندا مولدووادا، رومینییادا، بولقاریستیندا، دانیماركادا باهار بایرامی كئچیریلیر. اوخشار افسانه لر دئمك اولار كی، آوروپا خالقلاری نین هامیسیندا وار. اینگیلتره ده ایسه باهارین گلیشی حساب اولونان اییولون 15-اینده پراقماتیك اولماقلاری و سویوق باشلارییلا آد-سان قازانمیش اینگیلیسلر نه ائتسه لر یاخشیدی؟ باهار بایرامی حساب اولونان بو گونده اونلار قارشیدان گلن قیرخ گونده هاوالارین نئجه كئچه جگینی اییولون 15-اییله تعیین ائله ییرلر. یعنی، اینانیرلار كی، بو گون هاوا نئجه اولسا، 40 گونده ده ائله اولاجاق. بیزیم ده نووروزون ایلك دؤرد گونونده كئچن هاوانین هر فصله اویغون گلمه سینی، بو فصیللرین نئجه كئچه جگینی محض بو دؤرد گونده كی� هاوایلا موعینلشدیردیگیمیزی خاطیرلایین و اینگیلیسلرین باهاری ایله بیزیم نووروزون اویغونلوغوندان حض آلین.��

� شرق اؤلكه لرینده كئچیریلن باهار بایراملاری نین بیر-بیرلرییله اوخشارلیقلاری داها چوخدور. مثلا، چینده باهار بایرامی گونونده بوتون عاییله تانری تساووانا خوش گلمك اوچون مطبخه ییغیلیر، شام یاندیریر، موختلیف شیرنیاتلار بیشیریر.��

����� فارسین بزكلی و فارسلاشدیریلمیش نووروزو�

����� بو، فارسلارین ان بؤیوك قابیلیتلریندن بیریدیر. قونشوموز دونیا خالقلاری نین اورتاق بایرامی اولان باهار بایرامینا هم نظری، هم ده پراكتیكی باخیمدان او قدر فارس ائلئمئنتی قاریشدیرماغا نایل اولوب كی، سادالاماقلا باشا گلن دئییل. اونا گؤره ده، فارس دیلینده� " یئنی گون "� معناسینی وئرن نووروزون ایران، همچنین زردوشتیلیك عنعنه لرییله تانیش اولماغین اهمیتی وار. ایران میفولوگییاسینا گؤره، نووروز گونو توران حؤكمداری افراسییاب طرفیندن اؤلدورولن سییاووشون دفن اولوندوغو گوندور. بو مقام� " آوئستا " دا دا خاطیرلانیر. افسانه نین داها گئنیش فورماسی فیردووسی نین� " شاهنامه " سینده یئر آلیب.�

� بیر سیرا روس مؤلیفلری نووروزو قدیم هیند-آریلرین مرحوم روحلاری یاد ائتمه بایرامی كیمی خاراكتئریزه ائدیرلر. اونلارین فیكرینجه،� " فراواش "� آدلی بو بایرام سونرالار ایرانین رسمی دینی اولان زردوشتیلیك طرفیندن اخذ ائدیلیب. روس شرقشوناسی دوروشئنكو یازیر كی، بو� " بایرام یازدا گئجه ایله گوندوزون برابرلشدیگی گون قوتلانیردی " .��

� اكثر تدقیقاتچیلار نووروزدا تونقاللارین یاندیریلماسینی دا محض زردوشتلیگین علامتلری كیمی تقدیم ائدیرلر.��

� محمد امین رسولزاده ایسه یازیر كی، قدیم ایران روایتلرینده نووروزون گلیشی جمشیدین تاختا چیخماسییلا علاقه لندیریلیر. گویا جمشید دونیانین هر طرفینی گزمیش، آذربایجانا گله رك بو دییاری بیندیكدن سونرا هوندور بیر تپه ده تاخت قوردوراراق تاج قویما مراسیمی كئچیرمیشدیر. گونشین شوعالاری شاهین داش-قاشلا بزنمیش تاخت-تاجینا، لیباسینا دوشوب اونو نورا غرق ائتدیگیندن بو گون یئنی گون، ینی نووروز ائلان ائدیلمیشدیر.��

� آیری-آیری خالقلارین نووروز قوتلامالاریندان دانیشماغیمیز گئدیشاتدا عومومی ایشیمیزه یارایاجاغیندان ایندی ده كوردلرین باهار بایرامی نین تاریخینه قیساجا دا اولسا توخوناق.��

� كوردلر نووروزا� " نئوروز "� دئیرلر و مارتین 18-ای ایله 21-ای آراسی بایرام ائدرلر. جاماعات بؤیوك بیر تونقال قالاییب یا اطرافیندا رقص ائدر، یا دا اوستوندن توللانارلار. كوردلرین نئوروزونون میفیك قایناقلاری وار. كاوا افسانه سینه گؤره 2500 ایل اؤنجه ضوحاك (بزی قایناقلاردا دئهاك) آدلی ظالیم بیر حؤكمدار وارمیش. بو حؤكمدار ساغیندا و سولونداكی ایكی ایلانی بسله مك اوچون گونده ایكی كورد اوشاغی اؤلدوره رك بئیینلرینی ایلانلارینا یئم ائله ییرمیش. باهارین گلیشینه انگل تؤره دن بو حؤكمدارین ظولموندن جانا گلن آرمایئل و قارمایئل آدیندا ایكی قهرمان حؤكمدارین سارایینا گیریرلر. اونلار اؤلدورولمك اوچون نظرده توتولموش اوشاقلاردان یالنیز بیرینی اؤلدورور، اونون بئینینی قویون بئینینه قاتیرلار و ایلانلارا وئره رك قالان اوشاقلاری قاچیریرلار. قاچان اوشاقلاری اؤزلری نین آتالاری حساب ائله ین كوردلرین افسانه سینه گؤره، كاوا آدلی بیر دمیرچی اونلاردان اوردو قورور و مارتین 20-سینده ظالیم ضوحاكی اؤلدورور. بئلجه، كورد خالقی ظولمدن، باهار ایسه اسارتدن قورتولور. كورد یازیچیسی موسا آنتئرین یازدیغینا اینانساق، معلوم اولور كی، كوردلر اوللر باهاری آوقوستون 31-ده قئید ائدیردیلر، عرب تقویمینه كئچدیكدن سونرا بو قوتلامالار مارت آییندا كئچیریلیر.��

� هر بیر خالقین میفولوژی دونیاگؤروشونه بؤیوك حؤرمتیمیز اولسا دا، دئمه لی ییك كی، فارسلارین و كوردلرین شرح اولونان افسانه لرییله توركلرین داها قدیم تاریخه دایانان ارگنكون داستانی آراسیندا شوبهه لی اوخشارلیقلار وار. بو شوبهه لی اوخشارلیقلارا توركلرین نووروزوندان دانیشاندان سونرا گلریك��

����� بوزقورددان ارگنكونا قدر��

����� شرقشوناس عاییدا ایمان قولییئوا تورك خالقلاری آراسیندا كئچیریلن نووروز بایرامینی مضمون باخیمیندان شرطی اولاراق مركزی آسیا، اؤن آسیا و شرقی آوروپا اولماقلا اوچ قیسمه بؤلور.��

� مركزی آسیایا قازاخیستان، سیبیر، آلتای و شیمال-قربی چین توركلری - اویغورلار داخیلدیر. بو اراضیده اهالی كند-كند، اوبا-اوبا گؤی چمنلیكلرده، چای كناریندا توپلاشیر، چالیر-اویناییرلار. قارانلیق دوشدوكدن سونرا تونقاللار قالانیر و اوزریندن هوپپانیرلار. بو گونلرده آشیقلار خالق قارشیسیندا چیخیش ائدیر، نووروز ماهنیلاری،� " ارگنكون " ،� " ماناس "� و باشقا داستانلاردان پارچالار اوخویورلار.��

� اؤن آسیا قیسمینه شرطی اولاراق شرقی آنادولونو، زاقافقازییانی، جنوبی آذربایجانی و اؤزبكیستانی داخیل ائتمك اولار. بو اراضیده بایرامین كئچیریلمه سینده ایران عنعنه لری نظره چارپسا دا، تورك عنعنه لری اوستونلوك تشكیل ائدیر.��

� اؤن آسیا و شرقی آوروپا اراضیسینه داخیل اولان توركلر - قاقاوزلار، قیریم، بولقارییا، یوقوسلاوییا، قیبریس توركلری و باشقالاری باهار بایرامینی موختلیف شنلیكلر، ماهنیلارلا قارشیلاییرلار. بهاالدین اؤگل چین منبعلرینه اساسن� " بؤیوك هون ایمپئرییاسی " ندا یازیر كی، هونلار میلاددان عصرلرجه اول 21 مارتدا حاضیر یئمكلرله اورمانلارا چیخار، باهار شنلیكلری دوزنله یردیلر. عئینی عادتلر هونلاردان سونرا اویغورلاردا دا اولوب.�

� توركلرده باهار بایرامی نین كئچیریلمه سی دونیانین یوخ اولما بلاسی ایله اوزلشن میلتین دیره نیش داستانییلا باغلیدیر. ابولقازی باهادیر خانین� " شجره یی تورك " ده ناغیل ائله دیگی ارگنكون روایتی قدیم چین منبعلرینه اساسن سؤیله نیر. بو داستانی بیر نؤو بوزقورد داستانی نین داوامی كیمی ده قبول ائله مك اولار. داستانا گؤره، حیله ایله دوشمنه یئنیلن توركلردن ساغ قالان بیر نئچه نفر قورونماق اوچون داغلارین آراسیندا بیر نفرین زورلا كئچه جگی یوللا اؤزلرینه كیچیك یورد سئچیب، ایللرله بورادا یاشادیلار. بو اؤلكه یه ارگنكون آدی وئرن توركلر دوز 400 ایل سونرا هم اؤزلری، هم ده سورولری او قدر چوخالدی كی، یوردا سیغماز اولدولار. قرارا گلدیلر كی، اولكی وطنلرینه قاییتسینلار. توركلر بو داغدان چیخماق اوچون چیخیش یولو آرادیقلاری زامان بیر دمیرچی دئدی:� " بو داغدا دمیر معدنی وار. دمیری اریتسك، بورادان چیخا بیلریك " . بئلجه، داغین گئنیش یئرینه بیر قات اودون بیر قات كؤمور قویوب اود ووردولار. دمیر داغ اریدی، توركلر ارگنكوندان چیخدیلار و بوزقوردون اونلارا گؤستردیگی یوللا قورتولدولار. توركلر او گونو، او ساعاتی هئچ واخت اونوتمایاراق، هر ایل بایرام ائله دیلر. اوزان چو-چونون ناغیل ائله دیگی افسانه بو سؤزلرله بیتیر:�

��� یاشاتدیلار او گونو، هم ده هئچ اونوتمادان.�

� اوزان چو-چو آنلاتدی سیزه قوتلو داستانی،��

� سیز ده آنلاداسینیز گنجه دوستو-دوشمانی.�

� سؤزوموز اوزون اولدو، لاكین گؤنولدن اولدو،�

� گئدن بو دقیقه لر یئنه عؤموردن اولدو��

����� گؤروندویو كیمی، هم كوردلرین كاوا داستانیندا، هم ده ارگنكوندا دمیرچی و دمیرچیلیكله باغلی مقام وار. بوندان علاوه ، هر ایكی داستاندا چادیر حیاتی، دوشمن هوجومو، اسارت، اسارتدن قورتولماق، داغلارا سیغینماق، حئیوان بسله مك، آرتیب-چوخالماق، دمیرچیلیك صنعتی، یاییلماق، كؤچ ائلمك، دوشمندن اینتیقام آلماق كیمی اوخشارلیقلار مؤوجوددور. نظره آلساق كی، بو داستان هم ده هر ایكی خالقین نووروز قوتلاماسییلا باغلیدیر، اوندا ماراقلیدیر، گؤره سن، دمیر و دمیرچییله باغلی فاكتلار بو داستانلارین هانسیندا داها قدیمدیر؟ مطلبی اوزاتمادان اونو خاطیرلادا