الفبای لاتین  ترکمنی

شهروز آق آتابای

    زبان ترکمنی با داشتن هفت میلیون گویشور در کشورهای ترکمنستان، ایران و افغانستان یکی از زبانهای عمده قومی در این منطقه به شمار می‌رود. ترکمنی از جمله زبانهایی است که ادبیات آنها در طول تاریخ، کمتر بر کتابت و آثار نوشتاری مبتنی بوده است. همچنین جامعه ترکمنی زبان در کشورهای مختلفی پراکنده‌اند. به همین علت، امروزه شاهد کتابت زبان ترکمنی با خطوط مختلف عربی، روسی و لاتین می‌باشیم.
همانگونه که می‌دانیم، ترکمنهای ایران و افغانستان (و حتّی عراق) از الفبای عربی استفاده می‌کنند. با این حال در میان اکثریت جامعه ترکمن ‌زبان جهان الفبای لاتین ترکمنی متداول است. در کشور دوست و همسایه ترکمنستان نیز زبان ترکمنی با الفبای لاتین رسمیت دارد. با توجه به روابط حسنه و روز افزون جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان، گسترش ترجمه مابین زبانهای فارسی و ترکمنی و نیز شمار معتنابه علاقمندان یادگیری الفبای مذکور، بصورتی مختصر و مفید به معرفی این الفبا می‌پردازیم.

نگاهی به تاریخچه الفبای لاتین ترکمنی
الفبای لاتین در حدود قرن اول پیش از میلاد پدید آمد و بتدریج با گسترش امپراتوری روم در تمامی اروپا انتشار یافت.
کتاب لغت «کودکس کومانیکوس» (مجموعه قبچاق) شاید اولین نمونه استفاده الفبای لاتین در راستای کتابت زبان های ترکی است که در اوایل قرن 14 میلادی توسط مبلغین مذهب مسیح نوشته شده است؛ امّا عملاً تا زمان رسمیت یافتن خط لاتین در جمهوری ترکیه یعنی سال 1928 میلادی، زبانهای ترکی با الفبای لاتین بیگانه بودند.
یک سال پس از آن، یعنی در سال 1929 الفبای رسمی جمهوری جدید التأسیس ترکمنستان از عربی به لاتین تغییر یافت. الفبای لاتین ترکمنی، نخست 40 حرف داشت؛ امّا پس از اصلاح و تعدیل با حذف 7 مصوت بلند و سه صامت ق، ق بیواک و خ مجموعه حروف آن به 30 حرف تقلیل یافت. متأسفانه چنین مقدر شده بود که آینده زبان ترکمنی توسط کاخ‌نشینان کرملین رقم زده شود. در سال 1940 الفبای کریل (روسی) در اکثر جمهوریهای شوروی جایگزین الفبای لاتین شد و تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مورد استفاده قرار گرفت. پس از استقلال جمهوری ترکمنستان در سال 1991 تغییر مجدد الفبای رایج مملکت به خط لاتین در سرلوحه برنامه‌های حکومت جدید این کشور قرار گرفت. الفبای جدید لاتین ترکمنی دارای 30 حرف است: 21 صامت و 9 مصوت. کتابت زبان ترکمنی با این الفبا بر پایه دستاوردهای علم زبانشناسی بوده و دارای رسم‌الخطی قاعده‌مند و مدون است.

مصوت‌ها
با توجه به اهمیت مصوتها در تلفظ زبان ترکمنی نخست به این مقوله می‌پردازیم. 9 مصوت ترکمنی یعنی Y ,Ü ,U ,Ö ,O ,E ,Ä ,AوI هر یک می‌توانند به دو صورت کوتاه یا بلند تلفظ شوند. مثلاً A در دو کلمه daş (سنگ) و daş (دور). امّا برای گونه کوتاه یا بلند آنها حروف مجزایی مقرر نشده است. مصوتها به قرار ذیل‌اند.

مصوت‌ها
ردیف حرف صدا حرف معادل در ترکمنی ایران کوتاه بلند.
1- a A / آ ا ، At / اسب ، aý / ماه.
2- Ä ä / اَ أ ، äber / بده (1)، är / شوهر.
3- E e / اِ اِ ، et / گوشت (2)
4- o O / اُ او ، ot / علف ، on / عدد ده
5- Ö ö / اُ زیر اؤ ، öý / خانه ، ol / خیس
6- U u / او او ، uç / پرواز کن ، un / آرد
7- Ü ü / او زیر ای ، üç / عدد سه (3)
8- I I / ای ای ، it / سگ ، çig / خام
9- Y y / ای بم ای ، çyn / راست ، cyg / نم

توضیح
1- گونه کوتاه مصورت ä در زبان ترکمنی بسیار نادر است.
2- مصوت e در زبان ترکمنی فاقد تلفظ بلند است.
3- مصورت ü در زبان ترکمنی فاقد تلفظ بلند است؛ امّا در ترکیب با دو نیمواک w و ý می‌تواند بلند ادا گردد. (بصورت üw یا üý )
مثال: Çüý / میخ ، düw / گره بزن
4- بازشناختن دو مصوت i و y (ای بم) برای کسانی که کمتر با زبان ترکمنی آشنایی دارند، سخت است. راهنمایی می‌کنیم که i با قسمب پیشین دهان و y با بخش پسین دهان ادا می‌گردد.

صامت‌ها
ردیف حرف صدا مثال توضیحات
1- b B / ب ، Bal / عسل (در وسط کلمه بصورت v انگلیسی تلفظ می‌شود.)
2- Ç ç / چ ، Çüý / میخ
3- D d / د ؛ Dok / سیر
4- f F / ف ، Faks / فاکس
5- G g/ گ ، Gün / خورشید (حرف اول همراه با مصوت زیر) (1)
گ سایشی Çig / خام ، حرف غیراول همراه با مصوت زیر
ق Gan / خون ، حرف اول همراه با مصوت بم
غ Dag / کوه ، حرف غیر اول همراه با مصوت بم
6- H h / ه ، Hawa / بله ، غیر اول کلمه همراه با مصوت زیر و یا در اول کلمه
خ Ah / آخ ، غیر اول کلمه همراه با مصوت بم
7- J j / ج ، Jan / جان
8- Ž Ž / ژ ، Žurnal / مجله
9- K k / ک ، Kiçi / کوچک ، همراه با مصوت زیر
ق بیواک Çaky / چاقو ، همراه با مصوت بم
10- L l / ل ، El / دست
11- M m / م ، Möý / عنکبوت
12- N n / ن ، Näçe / چند
13- Ň ň / نگ ، Deň / برابر ، «ن» غنه، حرف مختص ترکمنی است.
14- P p / پ ، Pul / پول
15- R r / ر ، Ýer / زمین
16- S s / س ، Sen / تو ، همچون «ث» عربی تلفظ می‌شود.
17- Ş ş / ش ، Şara / کباب
18- T t / ت ، Toý / جشن
19- W w / و ، Aw / شکار، همچون w انگلیسی یا حرف واو عربی تلفظ می‌شود.
20- Ý ý / ی ، Ýaş / جوان
21- Z z / ز ، Zat / چیز ، همچون «ذ» عربی تلفظ می‌شود.

توضیح
چهار مصوت Y ، U ، O ، A را بم یا پسین و پنج مصوت I ، Ü ، Ö ، E ، Ä را زیر یا پیشین می‌خوانند. در زبان ترکمنی طبق قانون هماهنگی اصوات، تمامی مصوت‌های یک واژه از یک نوع (زیر یا بم) می‌باشند.


به نقل از سایت انجمن شعر و ادب ترکمن میراث