تاریخین سیررینی آچان توپونیملر- برگوشاد

کؤچورن: عباس ائلچین

  کؤکو تورک طایفالاری‌‌نین آدیندان... 

    آذربایجان تاریخی‌‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده توپونیملرین خوصوصی اؤنمی وار. بئله توپونیملردن بیری ده موختلیف رایون و بؤلگه‌لرده راست گلینن برگوشاد/bərgüşad‍/ توپونیمیدیر. بو توپونیم بیر سیرا سببلردن هله عالیملر طرفیندن تام اؤیره‌نیلمه‌میشدیر. فاکتلار گؤستریر کی، برگوشاد سؤزو ادبیاتا 15. عصردن معلومدور. عالیملرین ایره‌لی سوردویو اساس وئرسییالارا گؤره، برگوشاد تورک طایفاسینا منسوب بیر آددیر. عئینی زاماندا، 19. عصرین 50-جی ایللرینه عایید ادبیاتدا ایندیکی ناخچیوان اراضیسینده برگوشاد آدلی تورک‌دیللی طایفانین آدی چکیلیر.  

    بوندان باشقا، 16. عصره عایید منبعلرده ایسه گؤستریلیر کی، برگوشاد سؤزو قیزیلباش طایفالاری‌‌نین آدیندان آلینمیشدیر و برگوشاد زوناسی ایله باغلیدیر. اورتا عصرلرده برگوشاد ایندیکی آراز چایینا تؤکولن هَکَری چایی ایله برگوشاد چایی آراسینداکی اراضینی احاطه ائتمیش، بورادا واختیله برگوشاد آدلی کند اولموش، سونرالار اونلار کؤچری مالدارلیغین اینکیشافی ایله علاقه دار اولاراق کور-آراز اووالیغینا، او جومله‌دن، اوجار رایونونا گئدیب چیخمیشلار. 

     بو دا بیر فاکتدیر کی، تاریخده برگوشاد ماحالی کیمی تانینان حاضیرکی قوبادلی رایونو اون 8. عصرین اورتالارینا قدر زنگه‌زور ماحالی‌‌نین ترکیبینده جنوبی آذربایجان دؤولتی‌‌نین قاراباغ خانلیغینا اینضیباطی اراضی واحیدی کیمی تابئع اولموشدور. لاکین سونرادان زمانه‌‌سی‌‌نین گؤرکملی شخصیتی اولان قاراباغ خانی پناهعلی خانین اوزاق‌گؤرن سییاستی و عزمکارلیغی سایه‌سینده زنگه‌زورون آیریلماز قیسمی کیمی قاراباغ خانلیغی‌‌نین ایداره‌چیلیگینه وئریلمیشدیر. بو بؤلگه‌ده کی  برگوشاد چایی قوبادلینی ایکی حیصه‌یه آییرسا دا، آراز کیمی حسرت سیموولو دئییل، بیرلیک، بوتؤولوک رمزینه چئوریلمیشدی. 

    یازیلی منبعلردن بیلینیر کی، 1917-جی ایلده جاوانشیر قزاسی‌‌نین شیروانلی کندی‌‌نین اینضیباطی اراضی واحیدینده، 1933-جو ایلده برده رایونونون عئینی آدلی اینضیباطی اراضی واحیدینده ده برگوشاد آدلی یاشاییش منطقه‌لری قئیده آلینمیشدیر. بوندان باشقا، اوکراینانین واننیتسکی ویلایتینده برشاد آدلی شهر و رایونون اولماسی فاکتی دا معلومدور.  

    توپونیملری اؤیره‌نن بیر چوخ تدقیقاتچیلارا گؤره، سؤزون بیرینجی کومپونئنتینی تشکیل ائدن  " برگو "  سؤزو قدیم تورک منشالی  " بارق "  طایفاسی‌‌نین آدینداندیر. چینگیز خانین اوغلو چوچی‌‌نین 1207-جی ایلده غربه دوغرو یوروشو زامانی باشقا طایفالارلا یاناشی  " برگو "  طایفاسی‌‌نین تورپاقلارینی توتماسی فاکتی تاریخدن معلومدور. ایران تاریخچیسی فخرالدین موبارکشاه (12.عصر) 58 تورک طایفاسی آراسیندا  " برگو "  طایفاسی‌نین دا آدینی چکیب. فضل‌اله رشیدالدین (13. عصر) بو ائتنونیمی  " برکوت "  (برگولر) کیمی قئیده آلمیشدیر. تدقیقاتچیلارین فیکرینه گؤره، برگولر مونقول ایشغالیندان خئیلی اول آذربایجاندا مسکونلاشمیشلار. توپونیمین ترکیبینده کی  شاد/شات سؤزو ایسه بیر نؤو جمعلیک بیلدیریر.  

  بئله‌لیکله، برگوشاد داغلاری، برگوشاد چایی، برگوشاد چؤکه‌یی توپونیملری  " برگولرین داغی " ،  " برگولرین چایی " ،  " برگولرین چؤکه‌یی "  معناسیندادیر. 15. عصر آذربایجان شاعیری بدر شیروانی‌‌نین اثرلرینده ده برگوشاد جوغرافی آدی چکیلیر. عومومیتله، برگوشاد توپونیمی چوخ گئنیش جوغرافی آرئالا صاحیبدیر. قئید ائتدیگیمیز کیمی، آذربایجانین بیر چوخ بؤلگه‌لرینده بو ماراقلی توپونیمله باغلی آدلارا تصادوف ائتمک مومکوندور. شوبهه سیز، داها اطرافلی و اساسلی آراشدیرمالار آپاریلدیغی حالدا، بو آدلارین باغلیلیغی و اورتاق نؤقطه‌لری‌‌نین هارادان قایناقلاندیغی باره ده داها دقیق معلومات وئرمک خئیلی آسانلاشاجاق. 

  تاریخین کؤچو ایله گلن یول...  

    آذربایجانین موختلیف یئرلرینده راست گلینن بو توپونیمله باغلی اوجار رایونونداکی برگوشاد کندی داها ماراقلی معلومات وئریر. بئله کی، بو کند آدینی قئید ائتدیگیمیز بو طایفانین مالدارلیقلا مشغول اولماق، قیشلاماق، یئنی اوتلاق ساحه‌لرینه یییه‌لنمک مقصدی ایله بورایا کؤچوب گلمیش اهالیسیندن تشکیل اولونموشدور. زامانلا کند بورادا اینسانلارین اوتوراق حیات طرزینه کئچه‌رک مسکونلاشما نتیجه‌سینده عمله گلمیش بیر یاشاییش منطقه‌سی کیمی فورمالاشمیشدیر. اوجارداکی برگوشاد قدیم و بؤیوک کنددیر. بورادا یاشایانلار واختیله گؤی‌چای قزاسی ایله علاقه  ساخلاماق اوچون ایندیکی برگوشاد دمیر یولو ستانسییاسی اراضیسیندن یول سالاراق بو یوللا گئدیب-گلمیشلر. هله ایندی ده بو یول برگوشاد یولو آدلانیر. اودور کی، 1883-جو ایلده برگوشاد دمیر یولو ستانسییاسی تیکیلیب ایستیفاده یه وئریلرکن برگوشاد دمیر یولو ستانسییاسی بو کندین آدی ایله آدلاندیریلمیش و ایندی ده بو آد قالماقدادیر.  

  حاضیردا اهالی‌‌نین بورا کؤچوب گلدیگی احتیمال اولونان رئسپوبلیکامیزین قوبادلی رایونوندا، کیچیک قافقازدا برگوشاد چایی و برگوشاد داغی وار. معلومدور کی، بئله گؤزل یئرده، داغین اتگینده، چایین کناریندا اینسان یاشاماسایدی، او یئرلره ده طایفا آدی وئریلمزدی. دئمه‌لی، همین اراضیده برگوشاد چایی و برگوشاد داغی‌‌نین اتگینده واختیله برگوشاد آدلی کند ده اولموشدور. ایندی همین کند اورادا یوخدور. گؤستریلدیگی کیمی، اونلار واختی ایله کؤچری مالدارلیغین اینکیشافی ایله قیشلاق ساحه‌لرینه یییلنمک مقصدی ایله کور-آراز اووالیغینا، دیگر یئرلره گلمیش و بیر داها اؤز یئرلرینه گئتمه‌یرک بیردفعه‌لیک بورادا اوتوراق حیاتی کئچیره‌رک مسکونلاشمیشلار.  

    تاریخی منبعلره نظر سالدیقدا، کئچمیشده ایروان خانلیغی‌‌نین سرداراباد ماحالیندا دا برگوشاد آدلی کندین اولماسی گؤستریلیر. 

  ماراقلی تاریخی اولان اوجار رایونونون برگوشاد کندی رایوندان 25-30 کم جنوب-شرقده و برگوشاد دمیر یولو ستانسییاسیندان 10 کم آرالی شیروان دوزونده - آران اراضیسینده یئرلشیر. 

    برگوشاد کندی‌‌نین اهالیسی 5843 نفر اولماقلا، 1305 عاییله‌دن عیبارتدیر (2005-جی ایل). کندین ساحه‌سی 5052 ها-دیر. کند اهالیسی پامبیقچیلیق، تاخیلچیلیق، باراماچیلیق، باغچیلیق، تره‌وز-بوستانچیلیق و حئیواندارلیقلا مشغولدور. بو، رایوندا ان بؤیوک کند اولماقلا، 3 عوموم‌تحصیل مکتبی، مدنیت ائوی، کیتابخانا، اوشاق باغچاسی، خسته‌خانا، رابیطه  قووشاغی، چؤرک زاوودو، چوخلو ایجتیماعی-ایاشه اوبیئکتلرین اولان بیر یاشاییش منطقه‌سیدیر.  

  برگوشاد کندی رایوندا ان قدیم کندلردن بیری ساییلیر.  

  ماددی-مدنی ایرث نه‌لر دئییر... 

  چوخ ماراقلی کئچمیشی اولان کندده ایندی ده رئسپوبلیکا اهمیتلی آرخئولوژی قازینتیلار آپاریلیر. همین قازینتی ایشلری بؤلگه‌‌نین اوزاق تاریخی‌‌نین دریندن اؤیره‌نیلمه‌سی اوچون زنگین ماتئریال تقدیم ائتمکله برابر، قدیم زامانلاردا بورا کؤچوب گلمیش اهالی‌‌نین کئچمیشینه ده ایشیق سالیر. برگوشاد کندینده آپاریلمیش ایلک آرخئولوژی قازینتیلار بورادا هله ائرامیزدان اول یاشاییش یئرلری اولدوغونو ثوبوت ائدیر. بورادا قاراتپه، قیزیل‌تپه و دیگر آدسیز تپه ده ائ.أ. 2. عصره، ب.ائ. ایلک عصرلرینه عایید کوپ قبیرلر آشکار ائدیلمیشدیر. بو قبیرلر کوپون بؤیوکلوگو ایله (هوندورلوگو 2 م-دک)، اؤلونون کوپده آرخاسی اوسته قویولماسینا و ایستیقامتینه گؤره آذربایجان اراضیسینده کی  باشقا کوپ قبیرلردن اساسلی شکیلده فرقله‌نیر. 

    برگوشاد کندیندن تاپیلمیش آچیق-قیرمیزی گیل قابلار، همچنین تونج، دمیر، گوموش و باشقا ماتئریالدان حاضیرلانمیش بزک شئیلری، خوصوصن سیرغالار، مونجوقلار، پوللار، اوزوکلر، سانجاقلار و دیگر بزک اشیالاری بورادا ائرامیزدان اول و ائرامیزین باشلانغیجیندا دولوسچولوق و صنعتکارلیغین کندده اینکیشافینی گؤستریر. 

    بحث ائتدیگیمیز برگوشاد کندیندن بیر چوخ تاریخی شخصیتلر چیخمیشدیر. اونلاردان ان مشهورو سارای شاعیری حبیبیدیر (1470-1520).  

    شاعیرین مشهورلاشماسی‌‌نین چوخ ماراقلی بیر تاریخی وار. کیچیک یاشلاریندا قوزو اوتاران حبیبی تصادوفی بیر حادیثه  نتیجه‌سینده آغ‌قویونلو حؤکمداری سولطان یاقوبون سارایینا گلیب چیخمیشدیر. اونا بورادا بیر شاعیر کیمی یئتیشمک ایمکانی یارانمیشدیر. آغ‌قویونلولارین سوقوطوندان سونرا شاعیر صفویلرین ساراییندا دا حؤرمتله قارشیلانمیش، شاه ایسماییل خطایی‌‌نین ساراییندا  " ملک‌الشعرا "  روتبه‌سی قازانمیشدیر. چالدیران ووروشماسیندان سونرا عؤمرونو تورکییه ده کئچیرمیشدیر. منبعلرده تورکییه‌یه گئتمه‌سی‌‌نین سببلری باره ده دقیق معلومات یوخدور. شاعیرین اثرلری تام حالدا گونوموزه گلیب چیخماییب. حبیبی‌‌نین 50-یه یاخین شعئیری کیتاب حالیندا 1980-جی ایلده چاپ ائتدیریلمیشدیر. حبیبی‌‌نین آهنگدار پوئتیک دیلی، بدیعی اوسلوبو، شئعیرلرینده کی  ساده لیک و الوانلیق اونا آذربایجان ادبیاتی تاریخینده خوصوصی بیر مؤوقئع قازاندیرمیشدیر. 

 " آزادلیق " این آراشدیرماچی ژورنالیستلر قروپو