سونونجو قازاخ خانی کئنئساری قاسیم اوغلونون شرفلی اؤلومو

علی شامیل  

   روس ایشغالچیلارینا قارشی ساواشدا شهید اولموش سون قازاخ خانی کئنئساری حاقیندا چوخ آز یازیلیب، یازیلانلارین دا بؤیوک بیر قیسمی یانلیشلیقلاردان عیبارتدیر. بونون دا اساس سببی تاریخچیلرین بؤیوک قیسمی‌نین حاکیم سییاستین - گوجلونون طرفینی توتوب سوسماسی، حقیقتی دانماسی اولوب. سووئتلر زامانیندا روس چارلاری‌نین یئریتدیگی سییاست، اونلارین ایداره‌ائتمه اوصوللاری تنقید ائدیلسه ده ایشغال آلتینا دوشموش خالقلارین اوغوللاری‌نین قهرمانلیق تاریخینه کؤلگه سالینیب. بو سببدن ده کئنئساری قاسیم‌اوغلو لازیمینجا تانیدیلماییب.  

     آبلای خانین نسلیندن اولان قاسیم خانین 1802-جی ایلده دوغولان اوغلونا کئنئساری آدی وئریلیب. لاکین سونرالار اونون آدی و سوی‌آدی قایناقلاردا کینئ ساری سولطان، کئنئساری قاسیم‌اوو کیمی یازیلیب. کئنئساری دوغولاندا گوندن-گونه گوجلنن روسییا آرتیق قازاخلاری اؤز تاثیری آلتینا سالمیشدی. روسییا کاروان یوللاری‌نین اوزرینده تیکدیگی قالالار، بو قالالاردا ساخلادیغی عسگری بیرلیکلر واسیطه‌سیله تیجارتدن الده ائدیلن گلیردن خراج توپلاییردی. 

     لاکین روسییانین یئنی ایشغال ائتدیگی اراضیلری الده ساخلایا بیله‌جک قدر نه اوردوسو، نه ده او یئرلری ایداره ائده بیله‌جک سایدا مأمورلاری واردی. بونا گؤره ده اؤنجه هیندیستاندان و چیندن گلن کاروان یوللارینی نظارتده ساخلاماقلا کیفایتلندی و کیچیک یئرلی خانلارا تاثیر گؤسترسه ده، اونلارین داخیلی ایشلرینه قاریشمادی. 

     1715-جی ایلدن اعتیبارن قازاخ خالقی‌نین آتا-بابا یوردوندا یاشاماغینا انگل تؤره‌دن، یایلاق، قیشلاق کؤچلری‌نین نیظامینی پوزان روسییا 1731-جی ایلده قازاخلارین کیچیک ژوزونون خانی ابول خئیرینی اونلارا تابئع اولماغا مجبور ائتمیشدی. 

    1750 -جی ایلدن سونرا روسییا قالالاری‌نین سایینی سورعتله آرتیراراق تاثیر دایره‌سینی داها دا گئنیشلندیرمیشدی. بئله‌لیکله، قازاخلارین اورتا و بؤیوک ژوزو دا روسییانین اسارتی آلتینا دوشموشدو. لاکین خالق بونونلا راضیلاشماق ایسته‌میردی. کیچیک دسته‌لر شکیلینده، پراکنده ده اولسا، روسلارا موقاویمت گؤستریردی.  

     ضعیفله‌میش، مرکزی حؤکومتلرینی ایتیرمیش خالقلار روسییانین گئتدیکجه اونلارین تورپاقلارینی ایشغال ائتمه‌سینه، حرکتلری‌نین محدودلاشدیریلماسینا اعتیراض ائتسه‌لر ده، گوجلو دوشمنه قارشی سرت و قطعی موباریزه آپارا بیلمیردیلر. 1785-1797-جی ایللرده کیچیک ژوزدان باتیر سیریم آدییلا مشهورلاشان سیریم دات‌اوغلونون اؤندرلیگی ایله روسییایا قارشی عوصیان باش وئریر. عوصیان غدارلیقلا یاتیریلیر. بوندان سونرا قازاخلار ایساتایین رهبرلیگی ایله یئنیدن آیاقلانیرلار. عوصیان دالغاسی صورتله بؤلگه‌نی بورویور. اوچ ایل داوام ائدن بو عوصیان روسلارین ایساتایی آلداداراق اؤلدورمه‌لریله باشا چاتیر. کئنئساری دوغولاندان 10 ایل سونرا ایسه بوکئی اوردا موقاویمت حرکاتینی باشلاییر. 1822-جی ایلده روسییا کیچیک و اورتا ژوزدا خان حاکیمیتینی لغو ائدیر. 1827-جی ایلده بوکئی اوردا موقاویمت حرکاتینی، 1836-37-جی ایللرده ای.تایمانوو و م.اؤتئمیسووون باشچیلیق ائتدیگی عوصیانلار دا روسییانین حاکیم دایره‌لری طرفیندن قان ایچینده بوغولور. 

     لاکین بوتون بونلار خالقین ایراده سینی قیرا، آزادلیق عشقینی سؤندوره بیلمیر. آز سونرا قازاخ چؤللرینده روسییا علئیهینه یئنی بیر حرکات - آیاقلانما باشلانیر. بو حرکاتا سون قازاخ خانی کئنئساری باشچیلیق ائدیر. 

     آتاسی قاسیم خان و بؤیوک قارداشی سارجان خان اؤلدوکدن سونرا میلّی موباریزه‌نین باشینا کئچن کئنئساری 1820-1830-جو ایللرده کی  عوصیانلاردان اؤزونه درس گؤتورور و یئنی تاکتیکا سئچیر. او، روسییانین گوندن-گونه گوجلندیگینی، قالالارینی مؤحکملتدیگینی، اوردوسونو، تجهیزاتینی یاخشیلاشدیردیغینی گؤرور. یاخشی بیلیردی کی، نیظامی اوردو، مرکزلشمیش حاکیمیت اولمادان دوشمنه قالیب گلمک مومکونسوزدور.  

    اودور کی، گوجونو ایکی ایستیقامته یؤنلدیر. بیرینجیسی، روس عسگری بیرلیکلرینه، قالالارینا و کاروانلارینا غفلتن باسقین ائده‌رک سونرا دا گؤزدن یایینیر. ایکینجیسی، قازاخلار آراسیندا مؤوجود اولان بؤیوک، اورتا و کیچیک ژوزلاری - طایفالاری، ائلجه ده تورکوستانداکی کیچیک حاکیملری بیر مرکزده بیرلشمه‌یه مجبور ائتمه‌یه چالیشیر. 

     کئنئساری قاسیم‌اوغلو روسلارین آلداداراق اؤلدوردویو ایساتایین دؤیوشچولرینی ده اؤز طرفینه چکیر. اونون باشلادیغی حرکات ایلک گونلر نه ایشغالچیلارا قارشی ساواشی، نه ده عوصیانی خاطیرلادیردی. کئنئساری‌نین دسته‌سی سانکی بیر یول‌کسن، قولدور دسته‌سی ایدی. اونلار روس قالالاری‌نین ضعیفلرینی، کاروانلارین آز موحافیظه اولونانینی سئچه‌رک اورایا باسقین ائدیردیلر. باسقینی اوغورلا باشا ووردوقدان سونرا غنیمتی ده گؤتوروب گئنیش قازاخ چؤللرینده  " یوخا "  چیخیردیلار.  

    روس عسگری بیرلیکلری کئنئساری‌نین دسته‌سینی آختارا-آختارا الدن دوشور، سونرا دا اوغورسوزجاسینا گئری دؤنوردولر. بو دؤیوش تاکتیکاسی ایله کئنئساری هم سیلاح و حربی سورسات الده ائتمیش اولور، هم ده روس عسگری بیرلیکلرینی بیر سکسکه، قورخو ایچینده یاشاماغا مجبور ائدیردی. بیر- بیریندن مین کیلومئترلرله اوزاق اولان قالالارا ارزاق، حربی سورسات آپاران کاروانلارا باسقین ائده‌رک  " یوخا چیخان "  کئنئساری خان حاقیندا افسانه‌لر دولاشماغا، خالق ماهنیلاری یارانماغا باشلاییر. قازاخلار اونون تیمثالیندا مودافیعه‌چیلرینی، خیلاصکارلارینی گؤرور و اطرافیندا توپلاشماغا باشلاییرلار. 

     بئله‌جه، کئنئساری خانین سیلاحلی دسته‌سی گوندن- گونه بؤیودوکجه یئرلی خانلار و حاکیملر ده اونونلا حسابلاشمالی اولورلار. 1841-1845-جی ایللر کئنئساری‌نین روسییایا قارشی آپاردیغی موباریزه‌نین ان یوکسک مرحله‌سی اولور. بو ایللرده او، جسور و قورخماز بیر دؤیوشچو، باجاریقلی سرکرده، ماهیر سییاستچی و دیپلومات اولدوغونو گؤستریر. 

     کئنئساری سریشته‌لی، اوزاق‌گؤرن بیر لیدئر ایدی و بو مزیت دؤیوشلرده اونون غلبه چالماسینا کؤمکلیک گؤستریردی. هله 35 یاشیندا ایکن آکتاو اطرافیندا روس قوشونلاری ایله قارشیلاشیر و دوشمنی مغلوب ائده‌رک خئیلی میقداردا سیلاح-سورسات الده ائدیر. بو قلبه اونو یئنی آچیق دؤیوشلره روحلاندیریر. 1838-جی ایل آپرئلین 26-دا آکمولا قالاسینا هوجوما کئچه‌رک قیسا موحاصیره دن سونرا اورانی آلیر.  

    کئنئساری‌نین بو غلبه‌سی روسییانین حاکیم دایره‌لرینی برک ناراحات ائتسه ده، اونون هوجوملاری‌نین قارشیسینی آلا بیلمیرلر. کئنئساری‌نین رهبرلیک ائتدیگی دسته‌لر آکمولدان تورقایا قدر اولان اراضینی روسییا ایشغالیندان آزاد ائده‌رک گونئیه دوغرو ایره‌لیله‌ییر. 

   کئنئساری دؤیوشلری غلبه ایله باشا وورماق اوچون داخیلده سرت اینتیظام یاراتماغا چالیشیر. روسلارلا ایش‌بیرلیگینده اولان بوی - طایفا بَیلرینی جزالاندیریر، همچنین قونشولوقداکی کیچیک خانلیقلارلا مؤحکم دیپلوماتیک موناسیبتلر یارادیر. گونئیده کی  بوخارا امیرلیگی، چین ایله دیپلوماتیک و دوستلوق موناسیبتلری قورور. اوردودا دا ایصلاحاتلار آپاریر. نیظامی اوردو و کشفیات تشکیلاتی یارادیر.  

    اورتا و کیچیک ژوزو اؤزونه تابئع ائتدیکدن سونرا کئنئساری بوتون قازاخلارین خانی ائلان ائدیلیر. بئله‌جه او، 1841-45-جی ایللرده بوتون قازاخیسانی ایداره ائدیر. بو سریشته‌لی، اوزاق‌گؤرن خان روسلارلا آپاردیغی بوتون دؤیوشلردن غلبه ایله چیخیر. خیوه خانی و بوخارا امیرلری ده اونا حربی یاردیملار ائتمه‌یه باشلاییرلار.  

    روسلار 1844-جو ایلده بؤیوک قووّه توپلایاراق کئنئساری خانین اوزرینه هوجوما حاضیرلاشیرلار. کئنئساری اونونلا ایتتیفاقا گیرمه‌ین، روسلارا یاردیم گؤستره بیله‌جک کوکاند خانینی جزالاندیرماق اوچون 1845-جی ایلده یوروشه باشلاییر. بوندان خبر توتان روسلار قوزئیدن، بایکال گؤلو طرفدن قفیل قازاخیستانا هوجوما کئچیر. روسلارلا کوکاند خانلیغی‌نین حربی قووّه لری آراسیندا موحاصیره ده قالان کئنئساری قارداش خالقا - قیرغیزلارا موراجیعت ائدیر.  

    لاکین ایستگینه نایل اولا بیلمیر. چونکی روسلار قیرغیزلاری اؤنجه دن ایناندیرا بیلیر کی، چینله ایتتیفاقا گیرمیش کئنئساری خان کوکاند خانلیغینی مغلوب ائتدیکدن سونرا قیرغیزلارین اوزرینه هوجوم ائده‌جک. دوشمنین بو حیله‌سینه اینانان قیرغیزلار کئنئسارییا کؤمک ائتمه‌مکله هم قازاخلارین، هم ده اؤزلری‌نین روسییا ایشغالی آلتینا دوشمه‌سینه شراییط یاراتمیش اولورلار.  

    قازاخلارین میلّّی شوعورونون اویانماسینا بؤیوک تاثیر گؤسترمیش کئنئساری خان 1845-جی ایلده روس اوردوسونون موحاصیره‌سینه دوشور. بؤیوک اومید بسله‌دیگی دینی بیر، دیلی بیر قیرغیزلاردان کؤمک آلا بیلمیر. مغلوبیتین قاچیلماز اولدوغونو گؤرسه ده دؤیوشو داوام ائتدیریر. هر زامان مردلیکله دؤیوشن سرکرده بو دفعه  ده پرینسیپینه صادیق قالیر. بؤیوک قازاخ چؤللرینی، داغلارینی یاخشی تانییان، موحاصیره‌نی یاراراق قاچماق ایمکانی اولان کئنئساری قاسیم‌اوغلو سونادک دؤیوشو داوام ائتدیریر. لاکین اودلو سیلاحلارلا تجهیز اولموش، توپلاردان ایستیفاده ائدن روس اوردوسو قهرمانلیقلا دؤیوشن قازاخ عسگری بیرلیگینی دارماداغین ائدیر، اونون جسور رهبری کئنئساری خان قاسیم‌اوغلونو دؤیوشده اؤلدوردور. بونونلا دا قازاخیستان یئنیدن روسلارین اسارتینه دوشور. 

    کئنئساری خان وطن، میلّت و دین اوغروندا شهید اولور. قازاخ خالقی روسییانین اسارتینی قبول ائتسه ده ایشغالچیلارا قارشی زامان-زامان عوصیانلار، اعتیراض حرکاتلاری باش قالدیریر. 1918-جی ایلده قورموش اولدوقلاری آلاش اوردا دؤولتینی بولشئویکلر داغیدیرلار.  

    سون آیاقلانما ایسه 1986-جی ایلین دئکابریندا آلماتیدا باش وئریر. همین گون یوزلرله اینسان شهید اولسا دا، اونلارین قانی یئرده قالمادی. بو آیاقلانما س‌س‌ری دئییلن نهنگ ایمپئرییانین یاخینلاردا چؤکه‌جگیندن خبر وئریلیر. نهایت، آزادلیق آختاران خالقلار ایستکلرینه نایل اولورلار. 

   آلماآتی آیاقلانماسیندان سونرا س‌س‌ری-نین ترکیبینده کی  رئسپوبلیکالار سووئرئنلیک آکتلارینی ایمضالادیلار. بئله‌جه، قازاخیستان دا 1991-جی ایلده موستقیللیگینه قوووشور، کئنئساری خان قاسیم اوغلونون آرزولاری 146 ایل سونرا رئاللاشیر. 

  کؤچورن: عباس ائلچین 

کئنئساری قاسیم‌خان اوغلو- آستانا