+0 بگندیم
گولوشون پوْئتیك درسی
ادبیاتیمیزدا ایكی مؤحتشم زیروه وار: فوضولی‌نین حئیرتی و صابیرین غئیرتی! 500 ایلدیر كی، شعئیریمیز حئیرتله غئیرت آراسیندا روحوموزا تانری یولونو نیشان وئریر.
میلّت دردیندن باغری قان اولان صابیر خالقین باغریندان قوپموش میلّی طالع شاعیریدیر. او، ان قییمتلی درمان اولان گولوشو دردلریمیزین علاجینا چئویردی - " خالق حیاتی‌نین ائنسیكلوپئدییاسی " اولان " هوپ‌هوپ‌نامه " نی یاراتدی.
اؤز خالقی‌نین گولوش مدنیتینی پوئزییانین محورینه گتیرن صابیر قدر ایكینجی بؤیوك شاعیر دونیا ادبیاتیندا مؤوجود دئییل. صابیر میلّی گولوشو تاریخین معنوی دركینه یؤنلتدی. بیر " هوپ‌هوپ‌نامه " یازدی، بئش ایلده بئش عصری آدلایاراق الینی بؤیوك فوضولی‌یه اوزاتدی و بشریت اوچون یانان ایكی قلبین اودونو بیرلشدیردی. صنعتكارین بؤیوكلوگونو درك ائتمك اوچون بدیعی-فلسفی، نظری-مئتودولوژی مئعیارلار چوخدور. بونلارین ان بؤیویو، ایری حجملیسی صنعتكارین اؤز زمانه‌سینی هانسی سویییه‌ده درك و عكس ائتدیرمه‌سیدیر.
م.ع.صابیر زامانین ایچینده یوخ، فؤوقونده دایانان، اونو بوتؤولوكده عكس ائتدیرن داهی صنعتكار ایدی. بو، صابیر رئالیزمینی سجیییه‌لندیرن باشلیجا جهتدیر. شاعیر یازیب:
سانما ازدیكجه فلك بیزلری ویرانلیق اولور،
اون تمنّاسی ایله بوغدا دییرمانلیق اولور!
قاریشیقدیر هله‌لیك میلّتین ایستعدادی -
اله‌نیرسه، صافی بیر یان، توزو بیر یانلیق اولور!
چالخالاندیقجا، بولاندیقجا زامان نئهره كیمی،
یاغی یاغ اوسته چیخیر، آیرانی آیرانلیق اولور!
كیم كی، اینسانی سئور، - عاشیقی حورّیت اولور،
بلی، حورّیت اولان یئرده ده اینسانلیق اولور!
بلی، صابیر " میلّتین ایستعدادی‌نین قاریشدیغی " بیر دؤورون شاعیری ایدی. بو تعییناتی دا زمانه‌یه – 20. عصر آذربایجان تاریخینه صابیر وئردی. فقط، بؤیوك صابیر بیلمه‌دی كی، 1920-جی ایلده، اونون اؤلوموندن 9 ایل سونرا نینكی ایستعداد، هئچ میلّت قالمایاجاق. بلی، زامان نئهره كیمی چالخالاناجاق، نینكی یاغی-یاغ اوسته چیخیب آیرانی آیرانلیق اولاجاق، عومومیتله، نئهره سینیب قاتیق داغیلاجاق، آغی دا، قارانی دا بیر رنگ عوض ائده‌جك، آذربایجانا " قیرمیزی قارانلیقلار " (ع.حسین‌زاده) چؤكه‌جك، نینكی اینسانلار، چؤلده حئیوانلار دا دونیایا قیرمیزی عئینكله باخاجاق.
صابیر اؤزو زامانی چالخالایان، اونون یاغینی یاغ، آیرانینی آیرانلیق ائدن بیر ساتیریك، آذربایجان میلّی گولوش مدنیتینی پوئزییامیزدا زیروه مقامینا قالدیران گولوش اوستاسی ایدی. خالق ایچینده باشسیز چوجوقلار كیمی سرگردان قالمیش گولوش-او ایلك دفعه میرزه فتعلی دراماتورگییایا و صحنه‌یه، میرزه علی اكبر ایسه یازیلی تاریخی مین ایلدن آرتیق اولان پوئزییایا گتیردی.
بو ایكی قودرتلی میرزه‌نین سایهسینده آذربایجان گولوشو ادبیات و مدنیتیمیزده ایستی یووا باغلادی. صابیر بوتون دونیایا، زمانه‌یه و اینسانلیغا گولوشون پریزماسیندان نظر سالدی، زمانه‌نی گولوشون ایشیغیندا گؤردو و عكس ائتدیردی. محض گولوشون نورو سایه سینده " صابیر هر شئیدن اول، اؤز زمانه سینی اؤزونه قدركی هر كسدن داها دوغرو درك ائتمیشدیر. اونو عئینی بیر واختدا هم داغیلان، هم ده دوغولان بیر ائپوخا كیمی درك ائتمیشدیر " (آصیف افندییئو).
م.ع.صابیر قدیم و زنگین آذربایجان ادبیاتی‌نین چوخ‌اثرلیك پوئزییاسی‌نین بوتون ائنئرژیسینی 20. عصر آذربایجان ساتیریك شعئیرینه گتیردی. او، حتّی بو پوئزییانی سئوه-سئوه، اونون قهرمانینا گولمگی باجاردی:
ائی آلنین آی، اوزون گونش، ائی قاشلارین كامان!
جئیران گؤزون، قاریشقا خطین، ككیلین ایلان!
بوینون صوراحی، بوی-بوخونون بیر اوجا چینار،
اندامین آغ گوموش، یاناغین قیرمیزی انار!
خالین اوزونده بوغدا، باشیندا ساچیندا قوراب!
قاه، قاه! ... غریبه گولمه‌لی‌سن خانیمان خراب!
م.ع.صابیر بو جور - اله سالدیغی ائپیقون شعئیرین عوضینه یئنی نوواتور پوئزییا مكتبی یاراتدی، شعئیریمیزی " فوضولییانه " لیكدن " صابیرانه " لیك سویییه سینه قالدیردی.
میلّت نئجه تاراج اولور اولسون، نه ایشیم وار؟!
دوشمنلره مؤحتاج اولور اولسون، نه ایشیم وار؟!
ظاهیرن میلّته قارشی چئوریلمیش بو شعئیر اصلینده میلّتی سئومگین ان عالی فورماسی ایدی. صابیر، گل، اوخو دئمیردی، اوخوتمورام، ال چكین دئییردی.
مظلوملارین گؤزیاشلاری دریا اولاجاقمیش،-
دریالاری، عوممانلاری نئیلردین، ایلاهی؟! - دئییردی.
صابیر میلّتین دردلرینی داش قلبلی اینسانلارین ایچیندن چیخاریب تاریخین یادداشینا یازدی.
" هوپ‌هوپ‌نامه " بیزیم میلّی پوئتیك ائنسیكلوپئدییامیزدیر: صابیر داهییانه بیر قودرتله بیزیم میلّی كیملیگیمیزی، خیصلتیمیزده اولان بوتون ناقیضلیكلری بدیعی اوستالیقلا عكس ائتدیریب.
او میلّت بؤیوكدور كی، او، اؤزونه گوله بیلیر. صابیر میلّتین آدیندان میلّته گوله بیلدی. چونكی صابیر " موللا نصرالدین " و " میلّتین دیریلیگی نامینه میلّته سؤیلنن اؤلولر! " خطابی‌نین سایهسینده یالنیز " گوله-گوله آغلاماق " یوخ، هم ده " گوله-گوله سئومك " اوصولونو " (ی.قارایئو) تاپمیشدی.
صابیرین ائستئتیك ایدئالی، پوئتیك مرامی، اخلاقی مؤوقئعیی آیدین، صاف و دوپدورو ایدی. بو مؤوقئعیی عكس ائتدیرن ایكی كیچیك نومونه:
- گؤرمه! - باش اوسته، یومارام گؤزلریم.
- دینمه! - موطیعیم، كسرم سؤزلریم.
- بیر سؤز ائشیتمه! - قولاغیم باغلارام،
- گولمه! پكئی، شام و سحر آغلارام.
- قانما! - باجارمام! منی معذور توت،
بؤیله‌جه تكلیفی-محالی اونوت!
قابیلی ایمكانمی اولور قانماماق؟
سونونجو میصراعنین اوستونده دایاناق: " قابیلی-ایمكانمی اولور قانماماق؟ " تصدیقی اؤزونده ایفاده اولونان بو سواللا دا صابیر میلّی تفكّورو، میلّی شخصیتی زیروه‌لره قالدیریر. موسلمان توركونه نه دئییرسن دئ، " قانما " دئمه. چونكی آذربایجان توركو دونیانی اؤز قاناجاغی-تفكّورو ایله فتح ائدیب.
توركون تفكّورو تورك معنویاتی‌نین گوشه داشیدیر. توركون اولو روحو بو داشین آلتیندا دیریلیك قازانیر. بیر دورلو فاكت دا میثال وئرك:
من بئله عصراری قانا بیلمیرم،
قانماز اولوب دا دولانا بیلمیرم!...
دئرلر اوتان، هئچ كسه دوز سؤز دئمه،
حق سؤزو دئركن اوتانا بیلمیرم!
نئیله‌مه‌لی، گؤز گؤرور، عقلیم كسیر،
من گونشی گؤیده دانا بیلمیرم!...
دئرلر اوسان، هرزه و هدیان دئمه، -
گوج گتیریر درد، اوسانا بیلمیرم!
البتّه، سیررینی قانمادیغین عصرده یاشاماق چتیندیر. بو میصراعلاری اوخویاندا ایلك نؤوبه ده صابیرین عمل دوستو، داهی میرزه جلیلین مشهور سؤزلری یادا دوشور: " سؤزون دوغروسونو دانیشماق هونردیر! " میرزه لرین هر ایكیسی - میرزه جلیل و میرزه علی اكبر آذربایجان ادبیاتیندا تنقیدی رئالیزمین ایكی بؤیوك زیروه سی (بیرینجی میرزه - میرزه فتعلی معاریفچی رئالیزمین بانیسی ایدی!) ایدی.
بوتون دؤورلرده ادبیاتین گوجو 1) حیات حقیقتینی هانسی میقیاسلاردا عكس ائتدیرمه‌سی؛ 2) هانسی بدیعی واسیطه‌لرله عكس ائتدیرمه‌سی ایله موعین اولونوب. بو رئالیزم ادبی مئتودو و جریانی رئالیست ادبیات اوچون داها سجیّه‌وی‌دیر.
صابیر حقیقتیییون بیر شاعیر ایدی. حقیقتچیلیك شاعیرین ائستئتیك ایدئالی‌نین اساسینی، مایئیی - جؤوهرینی تشكیل ائدیردی. گونشی نه سایاق گؤیده دانماق اولار؟ گونش ان پارلاق بیر حقیقتدیر. صابیر رئالیزمی‌نین هئچ كسه بنزمه‌ین گوجو اونون عالی بیر سوییّه‌ده حقیقتی ایفاده ائتمه‌سینده اولموشدور. " حق سؤزو دئركن اوتانا بیلمیرم! " بو بیر میصراع شاعیرین ائستئتیك ایدئالینی ایفاده ائدن بدیعی-فلسفی شوعارلار كیمی سسلندیریله بیلر.
یاشار قارایئو " آذربایجان رئالیزمی‌نین مرحله‌لری " آدلی مؤحتشم دوكتورلوق دیسسئرتاسییاسیندا بئله یازیب: " 20. عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین بؤیوك سیمالاری چوخدور. صابیر بو بؤیوكلر آراسیندا فرقله‌نن گؤركملی صنعتكاردیر.
شعئیردن، صنعتدن اومدوغو نیتلری‌نین جیدیلیگی، بدیعی دوشونجه‌نین ووسعت و درینلیگی محض ساتیرادا ایفاده اولونان ایجتیماعی آمال و ویجدانین، عوموم‌بشری و فردی اخلاقین اولویلیگی، بوللورلوغو ایله صابیر بوتونلوكده بیزیم میلّی پوئزییانین سیموولو اولان صنعتكاردیر " . بو سطیرلرین مؤلیفی، موتفكّیر تنقیدچی ی.قارایئو صابیری 20. عصر دونیا تنقیدی رئالیزمی‌نین زیروه سی حساب ائدیردی.
فقط دونیا تنقیدی رئالیزمی‌نین گؤركملی نوماینده لریندن فرقلی اولاراق صابیر اؤز تیپلرینه، مثلا، میرزه جلیل كیمی نووروز علی، اوستا زئینال، قوربانعلی بی كیمی آد قویمور، رنجبر، فهله، اكینچی، اینتیلیگئنت، اوچتئل و س. كیمی توپلوم اوبرازلار یارادیردی. صابیر اونلارا، " عئینی بیر ایجتیماعی اؤلوم و ماتم مارشی اوخویانلارا " (ی.قارایئو) " قوجالار مارشی " ، " عورفا مارشی " ، " میلّت شرقیسی " حصر ائدیردی. بس كیملر ایدی بونلار؟ اونلارلا ائپیتئتلردن یان كئچه‌رك بیرینی میثال وئریریك:
داش قلبلی اینسانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
بیزده بو سویوق قانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
آرتدیقجا حیاسیزلیق، اولور ائل موتحمّیل
هر ظولمه دؤزن جانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
مظلوملارین گؤز یاشی دریا اولاجاقمیش، -
دریالاری، عوممانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
حؤكم ائیله‌یه‌جكمیش بوتون عالمده جهالت، -
دیلدادئیی - عیرفانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
تاجیرلریمیز سونیالارا بند اولاجاقمیش، -
بدبخت توكزبانلاری نئیلردین، ایلاهی؟!
دیقّت یئتیرین: " داش قلبلی اینسانلار " ، " سویوق قانلار " ، " ظولمه دؤزن جانلار " ، " گؤز یاشی دریا اولان مظلوملار " ، " عالمده حؤكم ائدن جهالت " ، " بدبخت توكزبانلار " - بئش بئیتده بئشدن آرتیق توپلوم اوبراز! بو اوبرازلار " نوخولولارین " (میرزه فتعلی)، " داناباشلارین " ، " اؤلولرین " ، " دلیلرین " (میرزه جلیل)، " وئیلابادلیلارین " (یوسیف وزیر)، " ماراللارین " (عبدالرحیم بی حاقوئردییئو) دوغماجا قوهوم-اقراباسی، موعاصیرلری و عمل قارداشلاریدیر.
20. عصر آذربایجان گولوشو بوتون چالارلاری ایله اونلارا قارشی یؤنه‌لیب و بو گولوش گمیسی‌نین كاپیتانی صابیردیر. " شاعیرم، عصریمین آیینه‌سی‌یم " - دئین داهی صنعتكار اؤز عصری‌نین صیفتینی ساتیریك گولوشله تنظیمله‌ییردی. صابیرین ان مشهور ایمضاسی " آغلار گوله‌ین " ایدی.
دئمه‌لی، صابیر میلّته گولنده، میلّتی گولدورنده درد اونو ایچریدن پارچالاییر، اونون اورگی گولوشون تضییقینه دؤزموردو. صابیر گولوشونون اساسیندا " اینسانلیغا سئوگی " (م.توئن) دایانیردی، اونا گؤره ده صابیر گولوشو پاك گولوش ایدی.
صابیر موللا نصرالدین، بهلول داننده، بكتاشی لطیفه لرینده منزیل تاپمیش شرق گولوش مدنیتی‌نین اینجه‌لیكلریندن بیر دَمت دوزلتدی. بو معنادا اونون ساتیرالارینی دونیا گولوش مدنیتینه اووئرتورا آدلاندیرماق اولار. صابیرین گولوشو تورك-موسلمان خالقلارینا محبتدن دوغولموش سرت و كؤورك بیر گولوش ایدی.
بو گولوش آناسی‌نین ووردوغو قاپازدان دولایی آغلایا-آغلایا گولن اوشاغا بنزه‌ییر. " هوپ‌هوپ نامه " واراق-واراق آذربایجان خالقی‌نین معنوی بؤیوكلوگونو آچیر، دالغا-دالغا خالقی ایچریدن تمیزله‌یه-تمیزله‌یه تاریخیمیزه دوپدورو بیر آیدینلیق گتیریر.
میرزه جلیلین ساتیراسیندا خئیلی درجه ده یومور چالاری وار. لاكین صابیرین ساتیراسی سرتدیر، كیمسه یه گوزشته گئتمیر، قروتئكس، هیپئربولا حددینده دیر. اونا گؤره ده صابیرین ساتیریك شعئیرلرینی اوخویاندا گولمك یوخ، غضبلنمك، نیفرت ائتمك، دیدیب-پارچالاماق ایسته‌ییرسن.
علی ناظیم یازیردی: " اونون رئالیزمی زهرله سوواریلمیش قیلینجلاردان داها كسكین، قارانلیق گؤیلره سانجیلان پروژئكتورلاردان داها نوفوذلودور. صابیر ادبیات تاریخیمیزین ان بؤیوك ساتیریك شاعیریدیر. او، بو ساتیرانی خالق گولوشوندن اؤیرنمیش و خالقین قورتولوشو یولوندا ایشلتمیشدیر " .
صابیرین گولوشو میلّتی اویادان و اونو بؤیوك وطنداشلیق عمللرینه سسله ین گولوش ایدی. بو گولوشون گوجو همیشه موعاصیرلیگینده دیر. " صبر ائیله " شعئیری بو باخیمدان سجیّه‌وی‌دیر:
قونشولارین جهد ائیلسه صنعته،
یئتسه ده غئیریلری حورّیته،
وئرمه قولاق صؤحبتی-میلّییته.
اونلار عبثدیر كی، دوشور مؤحنته،
ائی آدی اینسان، اؤزو كرتنكله!
قووزاما باشیم، چوجوغوم، صبر ائله!
بوراداكی كینایه نین حددی-حودودو یوخدور. شاعیر تیپین ایلیگینی وورور، اونون ایجتیماعی دایاقلارینی دارماداغین ائدیر. صابیر عئیبجرلیگه، اونون داشیییجیسی اولان اینسانا كناردان، ظاهیردن یوخ، داخیلدن، ایچدن ضربه وورور.
غفلتن آیدینلاشدیغی مقامدا ساتیرانین گور ایشیغینی عئیبجرلیگین اوستونه سالیر، اونا قاچیب آرادان چیخماغا، تولكو كیمی خلوته چكیلیب گیزلنمه‌یه ایمكان وئرمیر. صابیرین تعبیرینجه گولمك مردلیك، بوتؤولوك، قودرت، آغلاماق ایسه غئیرتسیزلیك علامتیدیر:
آغلادیقجا كیشی غئیرتسیز اولور،-
نئجه كی، آغلادی ایران اولدو.
گؤروندویو كیمی، صابیر بیر آدامی یوخ، بیر قؤومی، بیر میلّتی، حتّی بوتؤو بیر دؤولتی نظرده توتور. صابیرین گولوشو موباریزه‌یه، میلّی منلیگی قوروماغا، فعال حیاتا سسله‌ین موجادیله‌چی گولوش ایدی.
مین ایللیك پوئزییا تاریخیمیزده یئنی مرحله یارادان " هوپ‌هوپ‌نامه " میلّی غئیرتیمیزین، آذربایجان گولوش مدنیتی‌نین قاموس كیتابیدیر. بو كیتابداكی هر بیر شعئیر خالقین حاق باغیران سسی، داشلارا یازیلمیش ائل فریادیدیر. تصادوفی دئییل كی، او، ادبیات تاریخیمیزه " آغلار گوله‌ین " كیمی داخیل اولدو. م.موشفیق اونون حاقیندا بئله یازمیشدی:
او گولدو آغلادی، آغلادی گولدو،-
گولوشو هیچقیردی، فریادی گولدو.
م.ع.صابیر همیشه موعاصیردیر، هر یئنی گلن نسلین سواللارینا معنالی جاوابلار وئرن قودرتلی صنعتكاردیر. اونون یئنی لاتین الیفباسی ایله چاپ اولونان كیتابلاری كیتاب تاریخیمیزین و شعئیر مدنیتیمیزین بنزرسیز اینجیلریدیر.
هله ساغلیغیندا صابیرین عمل دوستو، ظریف روحلو لیریك-رومانتیك شاعیر عباس صحت دئییردی كی، صابیرین ساتیرالاری ایران اینقیلابینا بیر اوردودان آرتیق خیدمت ائدیب. صابیرین ساتیرالاری رسمی پوئزییا، ایجتیماعی شعئیر فریادلاری ایدی.
او، گوزشت‌سیز ایدی، بوتون پوئتیك احكاملاری، هم ده ایجتیماعی چرچیوه‌لری قیریب داغیدیردی. صابیر سیاسی كوتلویه، ایطاعتكارلیغا، دینی فاناتیزمه، وطنداش لاقئیدلیگینه، شوعور یوخسوللوغونا دوشمن ایدی و بو دوشمنچیلیك اصلینده ان بؤیوك میلّی شاعیر كیمی اونون ائستئتیك ایدئالینی موعین ائدیردی.
صابیر ساتیراسی‌نین، گولوشونون گوجو اونون شاعیر مرامیندان، بؤیوك و صاف ائستئتیك ایدئالیندان نشت ائدیردی:
شاعیرم، چونكی وظیفه م بودور، اشعار یازیم،
گؤردویوم نیك و بدی ائیله‌ییم ایظهار، یازیم.
گونو پارلاق، گونوزو آغ، گئجه‌نی تار یازیم،
پیسی پیس، اَیرینی اَیری، دوزو هموار یازیم.
نییه بس بؤیله برلدیرسن، آ قاره گؤزونو؟
یوخسا بو آیینه ده اَیری گؤرورسن اؤزونو؟
صابیر 20. عصرده 11 ایل یاشادی. اونون دا جمعی 5 ایلینی یازیب-یاراتدی. بو بئش ایلده یازدیقلاری ایله " موللا نصرالدین " نهرینده جوشوب-داشان ایستعدادی سایه سینده 20. عصر دونیا ادبیاتی‌نین ان بؤیوك ساتیریكی اولدو. او، بنزرسیز ایدی.
صابیر آذربایجان گولوش مدنیتیندن اوجالاردان-اوجا بیر داغ یاراتدی و اونون زیروه سینده برقرار اولدو. " بنزرم بیر قوجامان داغا... " دئیه بیلدی بوتون عالمه میرزه علی اكبر ! اونون گولوشو ان كامیل و پارلاق آلماز كیمی شفّاف، كسرلی و ملهم‌ائدیجی ایدی. او، میلّی یادداشیمیزین ترجومانی، كیملیگیمیزین چارچیسی، غئیرت و جسارت موجسمه‌سی، ادبیاتیمیزین وطنداشلیق پاسپورتو ایدی.
صابیرین گولوشو صابیر رئالیزمی‌نین ظفر بایراغیدیر، عئیبجرلیكلرین اوچولموش قالاسی اوزرینده عزمله دالغالانیر، اینسانلارا تبسّوم بخش ائدیر. بوتؤولوكده ایسه " آغلار گوله‌ین " این پوئزییاسی میلّی یادداشیمیزین آجی فریادلارلا دولو ساتیریك-پوئتیك سالنامه‌سیدیر. صابیر گولور - صابیر آغلاییر، صابیر دوشونور دئمكدیر.
كؤچورن: عباس ائلچین
قایناق:
