تبریزدن كازانا، او بیزیم خوجامیز 

 یازان: محمت آیجی 

كؤچورن:عباس ائلچین

   تورك دونیاسی‌‌نین ان بؤیوك اورتاق كولتورل دگرلریندن بیری نصرالدین‌خوجا دیر. بوگون اؤزبكیستاندان تاتاریستانا، قاقائوزیادان دوغو توركیستانا بیزیم خوجامیز دئییرلر! 

       ریوایته گؤره تستیچی(كوزه‌چی) شارمامات عاییله‌‌سی‌‌نین اوشاغی اولمامیش. ار  آرواد ایللر ایلی اوغول حسرتی ایله یانیپ توتوشموشلار، گئتمه‌دیكلری حكیم، ایشلتمه‌دیكلری  درمان ، یاخمادیقلاری توتسو، باش‌وورمادیقلاری شامان قالمامیش آما، آللاه بو، وئرمه‌یینجه وئرمیر. بو دا بیر ایمتیحان‌دیر دئیه حسرتلری‌‌نین آتشینی قونداقلاییب باغیرلارینا باسمیشلار، یانا یاخیلا قوجالمیشلار. قوجا دا اولسا تستیجی شارماماتین آروادی آللاهدان بیر اوشاق وئرمه‌سی اوچون، بیر گئجه سحره  قدر دوعا ائتمیش، گؤزیاشی تؤكموش، سجّاده‌سی سویا كسمیش. سحر، هر گون اولدوغو كیمی شارمامات، ائوده دوزلتدیگی تستیلری، قابی، قاجاغی، ایشله‌مه‌لی كوپلری یوكله‌‌ییب بازارا آپارمیش. یوكلری ایندیریپ سیرایا دوزركن بؤیوك كوپلردن بیری‌‌نین ایچیندن بیر كؤرپه گولمه‌سی گلمیش. كوپو آچمیش باخمیش كی، قونداقدا یئنی دوغموش بیر اوغلان اوشاغی سود دیشلرینی گؤستره گؤستره گولور. او زاماندا، آغزیندا دیشله دوغان اوشاغین بؤیوك آدام اولاجاغینا، بیلگه اولاجاغینا اینانیلیرمیش. اوشاغا دوخسان گون آد قویولمامیش، یئددی یؤنه خبر سالینیبب آناسی باباسی آرانمیش، تاپیلمامیش. قوجالیغیندا ممه‌‌لریندن ایلیق ایلیق سود گلن شارماماتین آروادی اوشاغی امزدیرمیش، ساغ قولاغینا اذان اوخویوب آدینی نصرالدین  قویموشلار. نصرالدین  بؤیوموش، افندی اولموش؛ شن شاقراق، نوكته‌دان، ظریف بیر آدم اولاراق بابا مسلگینی سوردورموش. بو گون اؤزبكیستاندا نصرالدین‌‌خوجانین باباسی‌‌نین تستیجی شارمامات اولدوغونا، دولاییسییلا خوجانین بیر اؤزبك توركو  و بوخارالی اولدوغونا اینانیلیر. 

       توركییه‌‌ده اولدوغو كیمی دیگر تورك اؤلكه‌لرینده ده خوجا حاققیندا ریوایتلر واردیر، آدینا مقاملار وئریلیر، بورالار زیارت ائدیلیر. رحمتلی‌‌نین قبری یالنیزجا آغشهیرده دئییلدیر. سمرقندده، آلما آتادا، تبریزده، گنجه‌ده... مزاری واردیر؛ زیارتچیلری قبول ائدر. بیر نصرالدین‌خوجا افسانه‌سی توركلرین درین بیلینجینده بیر گولومسمه روزگاری كیمی انگیندن انگینه اسیب دورور. او یئرینه گؤره آذری اولور، اؤزبك اولور، توركمن اولور. تاشكندلی اولور، بوخارالی اولور، كازانلی اولور...

       بو گون دونیانین هئچ‌بیر میللتی توركلر قدر گئنیش بیر جوغرافیادا یاشامیر. آوروپا ایچلریندن چینه قدر، قوزئی آفریقادان سیبیریایا قدر، یئر اوزونون دؤرد بوجاغیندا توركلرین آیاق ایزلرینه راستلاماق مومكون. بو قدر ده دئییل، او ایزلر گوندن گونه، دؤنمدن دؤنمه یئنیله‌نیر، دَییشیك حال آلیر،بعضن ایتیریلمیش هاواسی وئریر آمما سیلینمیر، سیلینه‌بیلمیر. دمیر پرده‌نین ییخیلماسییلا دا گؤرولدو كی، تورك بویلاری بوتون باسقیلارا، اونوتدورمالارا، قیییملارا راغمن، بو گون اوچون ایسته‌‌‌نیلن دوزیده اولماسا دا كولتورل بیلینجلرینی قورویورلار. ایشده نصرالدین‌خوجا دا یئر اوزونون خاطیری ساییلیر بیر قیسمیندا وارلیقلارینی سوردورن توركلرین یاشاتدیقلاری، قوشاقدان قوشاغا آختارا آختارا گونوموزه قدر گتیردیكلری اورتاق دگرلریمیزدن بیریدیر، گولومسه‌مه قایناغیمیزدیر. كؤكو آنادولودا، داللاری بوتون بیر تورك جوغرافیاسیندا اولان بیر گولمه آغاجیدیر.  ساری اویغورلار و سیبیریا توركلری خاریج بوتون تورك اؤلكه‌لرینده خوجا عاییله‌دن بیری كیمی سئویلیر، اونون حیكایه‌لری سؤیله‌نیلیر، یئرینه گؤره اونا یئنی حیكایه‌لر آنلادیلیر. مشهور تعبیرله آدرییاتیكدن چین سددینه قدر توركجه قونوشان اینسانلار آراسیندا لطیف بیر نصرالدین‌خوجا باغی اولوشموش، بو باغ سوركلی اؤزونو یئنیلیر و اوره‌تیر. 

   دگرلی بیلیم آدامی پروفسور دوكتور عیسا اؤزكان، ایكی قیمتلی چالیشمایا ایمضاسینی آتمیش. تاتارلارین و توركمنلرین نصرالدین‌خوجاسینی توركییه توركجه‌سی ایله نشر ائتمیش. نصرالدین‌خوجا حیكایه‌لری‌‌نین باشقورد، اؤزبك، آذری و قاراچای ریوایتلری‌‌نین ده توركییده یاییملاناجاغی موژده‌سینی وئرمیش، گئرچكلشمه‌سینی دؤزومسوزلوكله گؤزله‌ییریك. هر ایكی كیتابی‌‌نین اورتاق اؤن‌سؤزونده اؤزكان ، توركییه توركلرینی، دیگر جوغرافیالارداكی سویداشلاری‌‌نین نصرالدین‌خوجالاریندان خبردار ائدیر. 

      نصرالدین‌خوجا، هارادایسا توركجه‌نین بوتون لهجه و شیوه‌لرینده سؤزلو ادبییاتین ان گوجلو تمثیلچیسیدیر. بوراخین خوجانی،  ائششگی‌نین اونونه اولاشمیش باشقا بیر میزاح قهرمانی یوخدور تورك دونیاسیندا. خوجا مرحومون حیكایه‌لری نئجه بئله یایغینلیق قازانمیشدیر مسله‌سینه گلینجه: بیلیندیگی كیمی عوثمانلی دؤولتی بیر دونیا دؤولتی و حتّا اوزون یوزایللر  بویو دونیانین ان گوجلو دؤولتی دوروموندا ایدی. بئله اولدوغو اوجون ده، یئتمیش ایكی بوچوق میلتین یاشادیغی، سوسیال، كولتورل و ایقتیصادی حیاتین آلابیلدیگینه جانلی اولدوغو بیر توپلوم یاپیسینا صاحیب ایدی. دونیانین جاذیبه مركزی اولان عوثمانلی‌نین بالكانلاردا  ایلرله‌مه‌سی نصرالدین‌خوجانین دا بو تورپاقلارا یئرلشمه‌سینی برابرینده گتیردی. ائله‌‌‌كی، یالنیز بالكان توركلری دئییل، صیربلار، ماجارلار، رومنلر، كروواتلار، مقدونیه‌لیلر، یونانلیلار، بولغارلار، پوماكلار، آرنوووتلار، حاصیلی بوتون بالكان و گونئی‌دوغو آوروپا قؤوملری خوجا مرحومو چوخ سئودیلر، یییه چیخدیلار. خوجانین دوغان قازانی بولغارلارا هیتار پئتار(Hıtar Petar)، مقدونیه‌لیلره ایتار پئیو(Itar Peyo)، یونانلیلارا آناصتراتدین(Anastratdin) آدلاریندا  نور توپو  كیمی قیز اؤولادلارا هدیه ائتدی؛ حیكایه‌لری‌‌نین بیر قیسیمی ایندی كازانلاردا سئرویسه حاضیرلانیر. نصرالدین‌خوجانین دوغویا ایلك بؤیوك سفری ایسه، سونرادان یاراشدیریلان حیكایه‌لرینده باشی‌‌نین بلاسی اولان امیر تئیمورلا اولدو. تئیموریلر آنادولو شهرلرینده قالدیقلاری سوره ایچریسینده خوجا حیكایه‌لریی ایله تانیشیب گئدركن خوجا مرحومو آسیا ایچلرینه قدر داشیدیلار. البتّه حیكایه‌لرله بیرلیكده، آغشهیر، سیوری‌حیصار، خوجانین ائششگی، آروادی،اوشاقلاری، حتّا آغشهیرلیلر بئله اورتا آسیایا داشیندی، چین سینیرلارینا قدر واردی دایاندی. آیریجا صفوی توركلری، صفوی دؤولتینی قوراركن آنادولودان دا خاطیری ساییلیر بیر توركمن گؤچو آلدی.   " شاها گئدن "  بو اؤلكه نین یاغیز اوشاقلاری برابرلرینده خوجانی دا صفوی اؤلكه‌سینه داشیدیلار، آذربایجاندا ایراندا اونا یورد یووا، مقام مؤوقئع وئردیلر. هر نه قدر مقام مؤوقئع وئردیلر دئدیمسه ده، رحمتلیگی موللالیقدان یوخاری ترفیع ائتدیرمه‌ییب، آدینی موللا نصرالدین  اولاراق ثابیت قیلدیلار. 

   عیسا اؤزكان دئییر:  " نصرالدین‌خوجا گولمه‌جه‌لری‌‌نین قونشو قؤوملر و تورك بویلاری آراسیندا یاییلماسی سؤزلو و یازیلی گَلَنك واسیطه‌سیله اولموشدور. تاجیرلر، سیاحلار، بیلگینلر، اؤیرنجیلر، عسكرلر، ساواش اسیرلری، گؤچمنلر، آشیق، باخشی و گزگین ساز شاعیرلری، درویشلر و مداحلار گولمه‌جه‌لرین گئنیش بیر آلاندا دولاشیمینا وسیله اولموشدولار. سؤز قونوسو كولتور داشیییجیلاری شیفاهی گلنگین یانینیدا مطبعه‌نین بولونوشوندان اؤنجه ال یازماسی اثرلردن ده یارارلاناراق گولمه‌جه‌لری بو بؤیوك دونیانین بیر اوجوندان اوبیری اوجونداكی یئرلشیم مركزلرینه آپارمیشدیلار. توركیستان و ایدیل-اورال بؤلگه‌سینه‌ده گولمه‌جه‌لر ایلك اؤنجه بو یوللا اولاشمیش اولمالیدیر.(...) نصرالدین‌خوجا گولمه‌جه‌لری‌‌نین تورك دونیاسیندا دولاشیمی اون دوققوزنجو یوز ایلین ایكینجی یاریسیندا سورعتلنمیش. بو یوز ایلده قوزئی و دوغو توركلوگو اوچون اسكی اوصولدا ائییتیم وئرن بوخارا و سمرقند مدرسه‌لری‌‌نین یانیندا مودئرن ائییتیم مئتودلاری‌‌نین تطبیق ائدیلدیگی بیر مركز اولاراق كازان شهری اورتایا چیخمیشدیر. كازاندا عرب حرفلی توركجه مطبعه‌نین قورولماسی، بول میقداردا خالق كیتابلاری‌‌نین، بو آرادا نصرالدین‌خوجا گولمه‌جه‌لری‌‌نین دا باسیلماسینا ایمكان ساغلامیشدیر. "  اؤزكانین وئردیگی بیلگییه گؤره نصرالدین‌خوجا حیكایه‌لری یالنیزجا كازان شهرینده ییرمینجی یوز ایلین باشینا قدر اوتوز بیر یول باسیلمیشدیر.  

      آنادولو و بالكان توركلری‌‌نین آنلی شانلی نصرالدین‌خوجاسی توركیستاندا "اپندی(Ependi)" ،  "آفاندی(Afandi)"  آدییلا دولاشیر. ایدیل-اورال توركلری  " خوجا " دان  باشقا خوجا تانیمازلار. آذربایجان توركلری  " موللا " نین،  " موللا نصرالدین "این لطیفه‌لرییله سؤزو لطیف ائدرلر. تاتار توركلری، باشقورد توركلری   "ناصرَتدین خوجا(Nasretdin Huca)"نی ائششگه ترس میندیریرلر. اؤزبكیستاندا  "ناصرئدین آفاندی(Nasredin Afandi)"  گؤله یوغورت چالار. اویغورلاردا  "نصرددین اپندی(Nesreddin Ependi)"  كئشیشلره حدّینی بیلدیرر. قازاخ توركلری قازلارین تك آیاقلی اولدوغونو  "كوژا ناصر(Koja Nasr)" دان،  "كوژانصیر(Kojanesir)" دن،  "نصیریددین(Nesiriddin)" دن اؤیره‌نیرلر. قاراچای-مالكارلار  "ناصرا خوجا(Nasra Hoca)"نی دویونلرینده درنكلرینده باش كؤشه‌یه اوتوردورلار. عیسوی سویداشلاریمیز قاقاووزلار بئله  "ناصترادین(Nastradin)" این اؤیرنجیلرینه حنفی فقه كیتابی اولان قودورینی اوخوتدوغونو بیلیرلر. قیرغیزلار قیمیز ایچیب صؤحبت ائدركن موطلقن  "آپئنده(Apende)"دن،  "كوجو ناصریددین(Koco Nasriddin)" دن،  "ناصیردین كوجو(Nasirdin Koco)" دان بیر حیكایه آنلاتمادان داغیلیپ ائولرینه گئتمزلر. اورتا آسیا توركلری‌‌نین جومله‌سی آتا مینمه‌سینه، آت كولتورونون او تورپاقلاردا حاكیم اولماسینا راغمن افندی حضرتلری موبارك ائششگی ایله بوزقیرین گولمز اوزونو چیچكلندیریر. 

     ساها(یاكوت) توركلری‌‌نین گولمه‌جه تیپی اولان ناارا سووخ(Naara Soux)، نصرالدین خوجادان باشقاسی دئییلدیر. او دا  نصرالدین‌خوجا كیمی یئنی گلدیگی شهرین گونلرینی بیلمز، یووارلانان قالپاغی‌‌نین ایچینده اؤزونون ده اولدوغو سؤیلر،  گئتدیگی شهرله اؤز شهری‌‌نین هاواسی‌‌نین عینی اولدوغونو، چونكو گؤی‌اوزونون عینی گؤی اوزو اولدوغونو ، ائششگه دئییل آما آتا نییه ترس میندیگینی سورانلارا مینك یئرینه آتین ترس دوردوغونو سؤیلر. سیجاق هاوا ایصراف اولماسین دئیه كؤروگون آغزینی باغلار.   

     ان چوخ  " افندی لطیفه " سینی اؤزبكلر بیلمه‌سینه راغمن، نصرالدین‌خوجانین  اؤزونو یئنیله‌دیگی، كوبود تعبیرله چاغا آیاق اویدوردوغو اؤلكه تاتاریستان اولموشدور.تاتارلار خوجایا باسین توپلانتیسی یاپتیریرلار، اونو  آدولف هیتلرین قارشیسینا چیخاردیرلار، پاراشوتله ائنن قیزا ائولیلیك تكلیف ائتدیریرلر، تئلفونلا قونوشدورورلار...

   دمیرپرده دؤنمینده  تورك اؤلكه‌لرینده كی  نصرالدین‌خوجا حیكایه‌لرینه  نیسبتن دین دوشمانلیغی دا سیزمیشدیر آما، بو دوشمانلیق بئله نصرالدین‌خوجا ایماژینا ضرر وئرمه‌میشدیر.  

         الیمیزده اولان عیسا اؤزكانین آنیلان كیتابلاری ایله سونر یالچین و اركین امتین توركییه توركجه‌سینه كؤچوردوگو اویغور نصرالدین‌خوجاسیندان بیرنئچه اؤرنك گؤلمه‌جه ذیكر ائتمك یئرینده اولاجاقدیر. 

   تاتارلار نصرالدین‌خوجایی او قدر بنیمسه میشلر كی، رحمتلی‌‌نین آنا دیلینی تاتارجا ائدیب چیخمیشلار. بو قدرله ده قالمامیشلار، هاردایسا اجنبیلره تاتارجا درسی وئردیرمیشلر.

        تاتارجا اؤیرنمك ایسته‌‌‌ین بیر یابانجی تاتاریستانا ، خوجانین یاشادیغی شهره گلیر. بیر گون آدینی دویدوغو خوجایلا قارشیلاشیب دردله‌نیر: 

  -خوجام، دیلینیز نه قدر چتینمیش ، اؤیره‌نه‌جگیم دئیه گؤبگیم  دوشدو. 

  خوجا ایلریده بیر ائوین اؤنونده اوینایان اوشاقلاری گؤستره‌رك، آداما؛ 

  -نه چتینلیگی- دئییر، باخ بیزیم بارماق قدر اوشاقلاریمیز بئله تاتارجا قونوشور. 

   

     آنادولودا آنلاتیب گولومسه‌دیگیمیز  " تین " لی، یعنی انجیرلی نصرالدین‌خوجا حیكایه‌سی تاتارلاردا یئرینی زئیتونلو حیكایه‌یه وئریر. فرق ساده‌جه رحمتلی‌‌نین تین سوره‌سینی اوخوركن انجیر یئرینه زئیتونو اونوتماسیدیر.

   نه ایشی وارسا آرتیق، بیر گون نصرالدین‌خوجا بیر زنگینین ائوینه اوغرار. او سیرادا یئمك ماساسیندا چؤره‌كله زئیتون‌یاغی یئین آدام خوجانی گؤرور گؤرمز زئیتون‌یاغی تاباغینی ماسانین آلتینا سوخار. خوجایا دا قورو چؤره‌كله چای ایكرام ائدیلیر. یئمكدن سونرا زنگین ائو یییه‌سی:

   -هایدی  خوجا، دئیر، یئمكدن سونرا ثوابدیر، بیر سوره  اوخو دا دینله‌یه‌لیم. 

  خوجا بسم‌الله دئییب

  -والتین، و التور سینینه...  ائو صاحیبی همن موداخیله ائدر: 

  -خوجا، یانلیش اوخویورسان، والزیتون قیسمی هارادا؟ 

  خوجا ایشارت بارماغییلا بیراز اؤنجه گیزله‌نن زئیتون‌یاغی تاباغینی گؤستریب: 

-‌ زئیتونو اوردا، ماسانین آلتیندا، دئیر. 

   

     بلكی عؤمرونده قارادنیزی هئچ گؤرمه‌میش اولان نصرالدین‌خوجا، تاتاریستاندا آنلادیلان حیكایه‌سینده یالنیزجا قارادنیزی بیلمكله قالمیر، اونا تؤكولن ایرماقلاردان دا خبردار گؤرونور. قارادنیزی ایچیب قوروتماق ایدیعاسینا دا خوجادان باشقا كیمسه طرفدار اولمازدی دئیه دوشونوروك: 

       بیر گون تاجیرین بیری:  " قارادنیزی ایچیب بیتیرنه یوز آلتین وئره‌جگم "  دئیه، هر یئره خبر یوللار. 

  خوجا بونو ائشیدینجه تاجیرین یانینا گلیب:

  - ‌من ایچیب بیتیره‌جگم، دئیر. 

  بلیرله‌نن گون خوجانین قارادنیزی ایچیب بیتیرمه‌سینی گؤرمك اوچون خالق توپلانیر. خوجا تاجیره: 

  -‌‌‌ من حاضیرام، دئیر. 

  تاجیر: 

  -‌ بئله ایسه باشلا، دئیر. 

  -سن بلیرله‌دیگیم شرطی یئرینه یئتیرمیرسن. اؤنجه سن دنیزه تؤكولن آخارسولاری دوردور، چونكو من دنیزی ایچیب بیتیرمگی بوینوما آلدیم، دئیر خوجا، تاجیره. 

  بو شرطی یئرینه گتیرمه‌یه‌جگی اوچون تاجیر، كیسه‌سینده كی  قیزیللاری بوشالدیب خوجایا وئرمك زوروندا قالیر. 

   

     هر نه قدر خوجانین آغشهیرده یاشادیغی دؤنمده چای ندیر بیلمیردیسه اونون اوچون نه غم، آغشهیرده ایچمه‌دیگی چایی تورك ائللرینده پلوون آردیندان نوشلا ایچمگی سوردورور: 

      سیاحت اسناسیندا خوجا، اسكی بیر دوستونا قوناق اولار. 

  دوستو، قییمتلی قوناغینی راحاتلاماق اوچون چیرپینیب دورار. یولدا آجان نصرالدین‌خوجا ایسه  " گؤره‌سن نه ایكرام ائده‌جكلر؟ "  دئیه دوشونور. 

  -مؤحترم خوجا، چای ایچر‌‌سینیزمی؟ دئیه سورار دوستو. 

  نصرالدین‌خوجا : 

  -من چایی پلوون آردیندان ایچمگی سئویرم، دئیر. 

   

   خوجانین ائشكلی گولمه‌جه‌لری تاتاریستاندا دا ائششگینی موحافظیه ائدر. خوجا بونونلا دا قالماز، ائششگدن قصدی‌نین بیر سیرا بیلیم آداملارینا كندلی‌لیگینه دایر ایپ‌اوجو بوراخماق اولمادیغینی، كیملرین ائششك اولدوغونو، كیملرین نئجه ائششكلیك ائتدیگینی یالنیزجا قویومجویا(زرگره) دئییل جومله عالمه آنلادار: 

     خوجا قویومجویا گلیب، ویترینه قویولان قییمتلی تاخیلارا باخاركن؛ ساتیجی اونا ظارافاتلا: 

  -یاهو نییه باخیب دایانیرسان، خوجا، دئیه سورار. 

  خوجا اونا: 

  -ایشده بو قییمتلی تاخیلارا باخیرام، دئیر. 

  ساتیجی گوله‌رك: 

  -خئییر سن یانلیش گؤرورسن خوجا، بوراسی قویومجو دوكانی دئییل، قصاب دوكانی، بورادا ائششك كلله‌سی ساتیلیر، دئیر. 

  خوجا هئچ دوشونمه‌دن؛ 

  -سن نه یاخشی ساتیجیسان، دئیر. 

  -هارادان ‌ بیلدین، دئینجه، خوجا، ساتیجی‌‌نین باشینا دورتوب ایشارت ائده‌رك؛ 

  -گؤرورم كی هر شی  آچیخجا آیدین اولور: بئله‌سینه بؤیوك دوكاندا، ساده‌جه بیر دنه‌جیك ائششك باشی قالمیش. هامیسینی  ساتیب بیتیرمیشسن هر حالدا، دئیر. 

   

    یئنه خوجا مرحومون آغشهیرده میناره‌‌‌نین نه اولدوغونو سوران بیریسینه، قویویو ترس چئویرمیشلر، قوروسون دئیه گونشه قارشی دیكمیشلر دئدیگی گولمه‌جه، دوغو توركیستاندا  فرقلی شكیلده قارشیمیزا چیخیر. آغشهیر تورفان شهری اولور:                       

   نصرالدین‌خوجا تورفانا واردیغیندا، 

  -خوجا افندی، تورفانین میناره‌لرینی نئجه دوزلتمیشلر؟ دئیه سورارلار. 

  -بونو بیلمیه‌‌جك نه وار، دئیر نصرالدین‌خوجا، اسكی قویولاری ترس چئویرمیشلر، میناره اولموش. 

       تورك  اؤلكه‌لرینده  آنلادیلان خوجا حیكایه‌لرینده، خوجا ائششگین یانیندا یئرینه گؤره دوه‌یه مینر، یئرینه گؤره آتا مینر، بعضن شهرین والیسی  تئیمور یئرینه گئچر، قهرمانلار دَییشیر، یئر آدلاری، ایشله‌نیلن آلت ادوات آدلاری، مینَك آدلاری دَییشیر آمما خوجا نصرالدین  همیشه دَییشمز قهرمان اولاراق قالیر. 

   آنجاق، توركییده راستلامادیغیمیز آشاغیداكی حیكایه تصوف كولتورونون یاییلما یوللاریندان بیرینی گؤسترمه‌سی باخیمیندان دیققته دگر: ایكی ایسلام صوفیسی اولان ابراهیم ادهم‌له، بلخلی ابوعلی قارشیلاشدیقلاریندا، ابو علی، ابراهیم ادهمه نئجه گئچینیرسن دئیه سورار. ابراهیم ادهم  تاپینجا شوكر ائده‌ریك، تاپمایینجا صبر ائده‌ریك، جوابینی وئریر. بونون اوزرینه ابو علی، خوراسانین كؤپكلری ده ائله ائدر، دئیر، بیز تاپینجا داغیدیریق، تاپمایینجا شوكر ائده‌ریك. نصرالدین‌خوجادان یاقلاشیق دؤرد بوچوق عصر اؤنجه یاشامیش ایكی ولی آراسینداكی گئچن بو قونوشما تاتارلار و اویغورلار آراسیندا نصرالدین‌خوجا حیكایه‌سی اولاراق آنلادیلیر. حیكایه‌نین تاتاریستان ریوایتی بئله‌دیر:

  خوجا، بیر تنبله: 

  -نه ائدیرسن؟ دئیه سورار. 

  تنبل، اونا: 

  -تاپارسام یئییرم، تاپمازسام آج یاشاییرام، دئیه جواب وئریر. 

  خوجا، اونا آجیییب باشینی توولایاراق: 

  -تام بیزیم شهر كؤپكلرینه بنزه‌ییرسن، دئیر و یولونا گئدر. 

       ایشین غریبه‌سی تاتار ریوایتی ایله دوغو توركیستاندا آنلادیلان حیكایه آراسیندا چوخ بیر دَییشیكلیك اولمامیشدیر. حیكایه‌نین اورومچودا آنلادیلان شكلی ایسه آشاغیداكی كیمیدیر: 

      نصرالدین‌خوجا بیر تنبله، 

  -قارداش، نه دورومداسان؟ دئیه سورار. آدام: 

  -اه ایشده، دئیر، تاپارسام یئییرم، تاپمازسام قناعتله یاشاییرام. نصرالدین‌خوجا اوزونو بوروشدورور: 

  -تام دا بیزیم ایته بنزه‌ییرسن! 

       ایقتیصاد علمینده ائحتییاجلارین تصنیفی و ائحتییاج اؤنجه‌لیگی قونوسوندا، اؤزللیكله باتیلی ایقتیصادچیلارین گؤروشلرینه یئر وئریلیر. نصرالدین‌خوجانین نه‌یین اؤنجه‌لیكلی ائحتییاج اولدوغونو آنلادان حیكایه‌سی بو گؤروشلردن اؤنجه ایقتیصاد كیتابلارینا گئچسه یئریدیر آما او ایقتیصادچیلاری كیم ایتیردی كی بیز تاپاق. اوماریم موصطافا اؤزلین، مرحومون بو حیكایه‌سیندن خبری واردیر. ایسا اؤزكانین تاتار توركجه‌سیندن كؤچورور: 

      نصرالدین‌خوجا، بیر گون بازارا گئتمك اوچون حاضیرلانیركن لذتلی شئیلری چوخ سئون آناسی اونا: 

  -اوغلوم، بو گون منه، بازاردان لذتلی یئیه‌جكلر آراسیندان ان نفیسینی سئچ، آل گتیر، دئیه سؤیله‌ر. 

  خوجا، بازارداكی لذتلی یئیه‌جكلرین هامیسینی بیر بیر دادیب دولاشیركن قارنی یاخشیجا دویار و سوسوزار. سونرا بیر چشمه‌‌نین یانینا وارار. سویو قانا قانا ایچر و:  " من لذتلی شئیلری هیچ یوخموش كیمی بازاردا آراییپ دورورام، ان نفیس شئی، سرین چشمه سویویموش "  دئیه آناسینا سرین چشمه سویو آپارار. 

   

   نصرالدین‌خوجا اولوب دا كوتله پسیكولوژیسیندن آنلاماماق اولماز. او، قیامتین قوپماسییلا شهری سو باساجاغینی سؤیله‌یه‌رك بیر یاندان توپلومدا فلاكت دللاللیغی ائله‌ین و ثولتوقلارینی باشقالاری‌‌نین قورخوسویلا ساغلاملاشدیرانلارلا دالغاسینی گئچركن، بیر یاندان دا  " من بیر یالان سؤیله‌‌دیم، سونرا اؤزمده ایناندیم "  میزاحلیلارلا ائیلنمه‌سینی بیلیر. اوسته‌لیك بونو ایللرجه دمیرپرده چكیلن بیر تورك اؤلكه‌سینده ائدیر. 

      نصرالدین‌خوجا، بیر گون كندلیلرینی قورخوتماق ایسته‌ر. میناره‌یه چیخیپ: 

  -ای جماعت، یارین قیامت قوپاجاق، یئر اوزونو سو باساجاق! دئیه باغیریر. 

  بو سسی دویان هركس ائولریندن چیخاراق، چشیدلی یؤنلره قاچیشماغا باشلارلار. 

  خوجا میناره دن ائنینجه: 

  -یئر اوزونو سو باساجاق، یئر اوزونو سو باساجاق، دئیه باغیراراق قوشوشان اینسانلاری گؤرور و: 

  -یوخسا، گرچكدن یئر اوزونو سو مو باساجاق؟دئیه، اؤزوده ده قورخاراق، قونشولاری ایله قاچماغا باشلار. 

       سوویئتلر بیرلیگی داغیلمادان اؤنجه، اؤزللیكله استالین دؤنمینده كولتورون ده نئجه بیر سیلاح اولاراق قوللانیلدیغینی بیلنلر بیلیر. نصرالدین‌خوجانین  گوجونو و حاققینی تسلیم ائدن بولشویكلر حاقلی اولاراق اونو ایكینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمانلارین قارشیسینا چیخارمیشدیلار. تاتاریستاندا خوجا ایله نازیلری قارشی قارشییا گتیرن چوخ ساییدا نصرالدین‌خوجا گولمه‌جه‌سی آنلادیلماقدادیر. خوجا آلمان قرارگاهینا گیریب هیتلرین قارشیسینا چیخاجاق قدر گؤزو قورو بیر تیپدیر. بو جسارتینی بو گونلرده استالینه قارشی قوللاندیغینی، كرملین ساراییندا استالینله دردلشیركن، دیكتاتؤرون بیردن خوجایا سنینله ائششك آراسیندا نه فرق وار دئیه سورماسی اوزرینه، بیر قولتوق(موبل) وار یولداش، دئدیگینی دویارسانیز، شاشیرمایین. بیز یئنه ده هیتلرلی گولمه‌جه‌یه دؤنه‌لیم: 

       نصرالدین‌خوجا آلمان قرارگاهینی دولاشیركن هیتلری گؤرور. او باشینی اللری‌‌نین آراسینا آلیب، ساچینی باشینی یولاراق بؤیوك بیر اوزونتو ایچینده اوتوروركن، خوجا: 

  -فوهرر افندی، ندن بئله اندیشه لی‌سن؟ دئیه سورار. 

  -قاچارسام یاخالارلار، یاخالارلارسا قورشونا دوزرلر دئیه قورخورام، دئیر هیتلر. 

  خوجا: 

  -های آخماق، بوشونا اوزولورسن! سنی هیچ قورشونا دوزرلر می؟ آساراق اؤلدورورلر، دئیه هیتلری ساكینلشدیرمه‌یه چالیشار.