قایالار اوزرینده یارانان ایلك «تابلولار»

  آذربایجان اراضیسینده ان قدیم ماددی مدنیت نومونه لری ائ.اَ.8-جی مین ایلیگه تصادوف ائدیر. قدیم مئقالیتیك آبیده لر ، ماغارالار، مودافیعه  تیكیلیلری، كورقانلار، مئتال آلتلر، دولگرلیك، زرگرلیك صنعتی آذربایجان یاشاییش مسكنی اوچون خاراكتئریك اولموشدور. مونومئنتال قایا رسملرینده خالقین مدنیتی و ائستئتیك تصوورلری اؤز ایفاده سینی تاپمیشدیر.  

     تصویری صنعتین ان قدیم نومونه لری آراسیندا ائ.اَ.8-5 عصرلردن قالمیش قوبوستان قایا تصویرلری، كلبَجر رایونونون زالخا گؤلو اطرافیندا آیی چینقیلی و پری چینقیل داغلارینداكی تونج دؤورونون باشلانغیجینا (ائ.اَ. 3-جو مین ایللیك) عایید رسملر، اوردوباد شهریندن شیمالدا گمی قایا داغلارینداكی قایا اوستو تصویرلر موستثنا اهمیته مالیكدیر. قوبوستانین  " بؤیوك داش " ،  " كیچیك داش " ،  " جینگیرداغ " ،  " شونقارداغ "  و دیگر قایالاریندا حك اولونموش رسملرده، اورادا یاشامیش قدیم اینسانلارین حیات طرزی، معیشتی، امگی ایله علاقه دار تصویرلر خوصوصی ماراق دوغورور. بورادا اووچولوق، مالدارلیق، اكینچیلیك و معیشتین دیگر ساحه لری ایله باغلی موختلیف سوژئتلر، صحنه لر، اینسان و حئیوان تصویرلری دینامیك طرزده حك اولونموشدور. قوبوستان قایا رسملری - پیكتوقراملار ایبتیدای ایجتماعی قورولوشوندان فئودالیزم مرحله سینه كیمی چوخ عصرلیك، اوزون تاریخی دؤورو احاطه ائدیر.

     تصویری صنعتین قدیم نومونه لری آراسیندا دولگرلیك، داش و مئتال معمولاتلارینی بزه ین دئكوراتیو ناخیشلار، رسملر، قابارتمالار (رئلیئف تصویرلر)، هئیكللر موهوم یئر توتور. بونلاردان كوره فورمالی قاب (ناخچیوانین شاهتاختی كندی)، ایكی باشلی مارال فیقورو (خوجاوند رایونونون دولانلار كندی)، اوزرینده 5 فانتاستیك حئیوان تصویری جیزیلمیش تونج قاب (گده بی)، آیپارا شكلینده قیزیل یاخالیق (زیویی)، قیزیل جام (اورمیه گؤلو یاخینلیغینداكی حسنلو تپه سی)، میل، قاراباغ دوزلریندن تاپیلمیش كئرامیك قابلار اؤز ظریفلیگی، بدیعی كامیللیگی ایله فرقله نیر (ائ.اَ.7-8 عصرلر). مینگه چئویردن، شاماخیدان تاپیلمیش موختلیف تیپلی و فورمالی بدیعی شوشه معمولاتی نومونه لری - دئكوراتیو قابلار، پییاله لر، قادین بزكلری آذربایجاندا شوشه ایستحصالی نین دا مؤوجود اولدوغونو گؤستریر.  

  حكاكلیق و هئیكلتراشلیق نومونه لری آلبانییا (قافقاز) دؤورو صنعتینده گئنیش یاییلمیشدیر. مینگه چئویر معبدی نین (5-6 عصرلر) داش كاپیتئلی نین سطحینده موقدس دیریلیك آغاجی نین سول و ساغیندا اوز-اوزه دایانمیش ایكی توووز قوشونون قابارتما تصویری آلبانییا (قافقاز) دؤورو هئیكلتراشلیغی نین ان كامیل نومونه لریندندیر.  

  بدیعی مئتال معمولاتلاری نین (تورئوتیكا) ترتیبینده ده پلاستیك فورمالارا تئز-تئز تصادوف اولونور. مینگه چئویر، تورپاق قالا و س. یئرلردن تاپیلمیش گوموش جاملارین، تونجدان حاضیرلانمیش سو قابلاری نین اوزرینده مارال، شیر، توووز قوشو، بوتا تصویرلری وئریلمیشدیر. بو دؤورون دایره وی و قابارتما هئیكلتراشلیق نومونه لریندن (تونجدان و داشدان) اینسان و حئیوان تصویرلری، معیشت، اوو و دینی آیینلرله باغلی صحنه لر اوستون یئر توتور.  

  معمارلیق نومونه لری نین مئیدانا گلمه سی 

  یئددینجی عصردن باشلایاراق ایسلام دینی نین یاییلماسی ایله باغلی آذربایجانین قدیم تاریخی شهرلرینده - قَبله، ناخچیوان، شاماخی، باكی، برده، گنجه، بئیلقان، تبریز، ماراغا و اردبیلده معمارلیق كومپلئكسلری، سارای، قصر، مسجید و توربه لر اینشا ائدیلیردی. همین بینالارین دئكوراتیو ترتیباتیندا كاللیقرافییا - كیتابه، اورنامئنت، كاشی و قابارتما ائلئمئنتلریندن گئنیش ایستیفاده اولونموشدور. شیروان-آبشئرون معمارلیق مكتبینه منسوب اولان بینالاردا داش اوزرینده اویما صنعتی نومونه لری، هندَسی و نباتی ناخیشلار، ناخچیوان معمارلیق مكتبینی تمثیل ائدن بینالارین دئكوراتیو بزكلرینده ایسه شیرلی كرپیجدن و كاشی بزكلریندن عیبارت اورنامئنت موتیولری باشلیجا یئر توتور.  

  هئیكلتراشلیق صنعتی نین ان مشهور نومونه لری آراسیندا اون اوچونجو عصرده باكی لیمانیندا تیكیلمیش شیروانشاهلارین  " باییل قصری " ، یاخود  " صباییل "  آدلانان معمارلیق آبیده سی اوزرینده كی  یازی و قابارتما تصویرلری بینانین دئكوراتیو ترتیبینده حلل ائدیجی رول اوینامیشدیر.  " باییل داشلاریندا "  یازیلارلا بیرلیكده اینسان و حئیوان (پلنگ، دوه، آت، اؤكوز، قوش) تصویرلری درین اویما اوسلوبوندا ایشلنمیشدیر. فریز خاراكتئری داشییان  " باییل داشلاری "  واختیله قورودا یئرلشن مؤحتشم معمارلیق آبیده سی نین دئكوراتیو ائلئمئنتینی تشكیل ائتمیشدیر.  

  اورتا عصرلرده آذربایجان تصویری صنعتی دئكوراتیو تطبیقی صنعتله وحدت تشكیل ائتمیش، گنجه، بئیلقان و دیگر شهرلردن تاپیلمیش كئرامیكا نومونه لری اوزرینده نباتی و هندسی اورنامئنتلرله یاناشی، ایتی جایناقلی قوشو، یاخود وحشی حئیوانی اوخلا ووران جنگاور تصویر ائدیلمیشدیر. بو دؤور آذربایجان اینتیباه مدنیتی نیظامی گنجوی نین یارادیجیلیغی ایله سیخ باغلی اولموش، او، پوئمالاریندا معمار، هئیكلتراش، نقاش و رسام اوبرازلاری یاراتمیشدیر (فرهاد، شاپور، سیمنار).

  یئددینجی عصرین سونوندا آذربایجانین جنوب حیصه سی عرب خیلافتی نین تركیبینه داخیل اولموشدور، شیمال حیصه سی ایسه اونون ایطاعتینده ایدی. اؤلكه ده یئنی دین یاییلمیشدیر - ایسلام. اهالی نین چوخ حیصه سی بو دینی قبول ائتمیش، آز حیصه سی خریستیان دینینی ساخلامیشدیر. یارانمیش وضعیتدن یارارلاناراق، ائرمنی كاتالیكوسو ایلیا خلیفه عبدالملیكه خبر وئریر كی، گویا آذربایجانین خریستیان-آلبانلاری اونا قارشی قییاما حاضیرلاشیرلار و 705-جی ایلده خلیف آلبان آپوستول آوتوكئفال كیلسه سی نین ائرمنی قریقوریان كیلسه سی نین تابئعچیلیگینه كئچمه سی حاقیندا امر وئریر.  

  خوصوصیله، ائرمنیلره عایید ائدیلن قاراباغ ساكینلری حاقیندا و.ل.وئلیچكو یازیردی:  " ...سهو اولاراق (كئچمیشه نیسبتن) ائرمنی آدلاندیریلان قاراباغ (البانییا) ساكینلری ائرمنی-قریقوریان دینینه سیتاییش ائتسه لر بئله، اصیللری داغلی و تورك طایفالاریندان اولموشدور و یالنیز 3-4 عصر بوندان اول ائرمنیلشمیشدیلر " . 

  یئری گلمیشكن، اون دوققوزنجو عصرده ایران و توركییه دن كؤچموش ائرمنیلرین قاراباغدا مسكونلاشماسی نین سببلریندن بیری قاراباغ اهالیسی نین بیر قیسمی نین خریستیان-آلبان اولماسی ایدی. 

  آذربایجاندا ایسلامین قبولو ایله یئنی دؤور باشلاندی، اؤلكه ده، او جومله دن قاراباغدا، بوتون خریستیان دینی مراسیملرینه سون قویولدو. یئنی و موترققی ایسلام بوتون یئرلی دین و اینانجلاردان اوستون اولدو. بو ایكی فاكتورلا علاقه داردیر: بیرینجیسی، ایسلام درین معنویاتا مالیك ایدی؛ ایكینجیسی، قاراباغ بین الخالق كاروان تیجارت یوللاری نین موهوم مركزلریندن بیری ایدی. خیلافتین شیمالدا مركزی قاراباغ ایدی (برده شهری).

  معمارلیقدا ایسلام عنعنه لری نین تشككولو 

  سككیزینجی عصردن باشلایاراق بورادا خریستیان معمارلیغی نین اینكیشافی دایانمیش و تیكیلیلرین اینشاسی یئنی موسلمان شهرسالما اوسلوبونا اویغون داوام ائتدیریلیردی. ایسلام طلبلرینه اویغون یئنی نؤو تیكیلیلرین عمله گلمه سی اوللر فورمالاشمیش معمارلیق عنعنه لری نین اینكیشافینا هئچ بیر مانعه تؤرتمه میشدیر. تدقیقاتلار گؤستریر كی، آذربایجان شهرلرینده مسجیدلرله یاناشی آلبان خریستیان معبدلری ده قورونوب ساخلانمیشدیر. بو حاقدا اورتا عصرلر عرب و فارس منبعلرینده كیفایت قدر معلوماتلار واردیر. بو ایسلام دینی نین مونوتئیست دینلره رغبتی حسابینا مومكون ایدی و اونا گؤره ده، بو دینلره عایید اولان آبیده لره دیمیردیلر.  

  ایكینجیسی، بو آبیده لر دؤردونجو عصرده خریستیانلیغی و یئددینجی عصرین اورتالاریندان ایسلامی قبول ائتمیش یئرلی خالقلارین ماددی و معنوی ایرسی ایدی. بونون باریز نومونه سی قاراباغدا قورونموش آلبان خریستیان معبدلریدیر. خیلافتین هم یاخین شرقده، هم ده آذربایجاندا، او جومله دن قاراباغدا، مؤحكملنمه سی حسابینا یئنی اوسلوبدا شهرلر و مسجیدلر كومپلئكسی اینشا اولونوردو. 

  قاراباغدا مدنیتین اینكیشافینی ایزله یرك، آشكار ائدیریك كی، آرخئولوژی قازینتیلارین نتیجه لری موختلیف تیكیلیلرین یوكسك بدیعی ترتیباتینی تصدیقله ییر. مثلا، كاپیتئللرین كونجلرینده قویون باشلاری نین تصویری، لاچیندا، قوبادلیدا، خانكندینده، شوشادا، آغدامدا، برده ده تاپیلمیش كولوننالارین اساسلاری نین بدیعی ترتیباتی. بونلارین آنالوقلارینا آذربایجانین (قبله، مینگه چئویر، تزه كند، شاماخی) دیگر آبیده لرینده ده راست گلمك اولار. 

  قاراباغداكی آلبان خریستیان عنعنه سی نین آبیده لری و اونو عوضله ین موسلمان نؤولو تیكیلیلر او دؤورون اینشاات مدنیتی، آرخیتئكتورا فورمالاری و اینجه صنعتی آراسینداكی علاقه لری، همچنین اونلارین اینكیشاف آردیجیللیغینی ایزله مك ایمكانینی وئریر. تدقیقات گؤستریر كی، موسلمان دؤورونون ایدئولوژی عنعنه لرینی ساخلامیش و آوتوختونلارین عنعنه لرینی و میللی خوصوصیتلرینی عكس ائتدیرن اینجه صنعتین و آرخیتئكتورانین قاریشماسی پروسئسی گئدیردی. 

  بو دؤورده قورولوشجا ساده، لاكین هندسی و بیتكی ناخیشلارلا بدیعی بزه دیلمیش بینالار اینشا اولونموشدور. بئله لیكله، اورتا عصرلرده موعین اینكیشاف یولونو كئچمیش ایسلام مدنیتی نین خوصوصیتلری شهر اهالیسی نین معیشتینده و شهرسالما مدنیتینده اؤز عكسینی تاپمیشدیر. 

  قاراباغین شهرلری - آغدره، كلبجر، خوجاوند، شوشا، خانكندی، ترتر، فوضولی، جبراییل، آغجابدیع، لاچین، قوبادلی، زنگیلان - موسلمان دؤورونده مئیدانا گلمیشدیلر. بو شهرلرین قورولوشوندا میللی-معنوی و ایدئولوژی تفككور طرزی اینشا مدنیتینده اؤز بدیعی عكسینی تاپمیشدیر.  

  یئنی میللی-ایدئولوژی خوصوصیتلر ائولرین و اینضیباطی بینالارین اینتئریئرینده اؤزونو گؤستریرلر. بو بوتون آذربایجاندا، همچنین قاراباغدا، اورتا عصرلرده اینشا اولونموش معمارلیق شئدئورلری ایله تصدیق اولونور. عرب منبعلری برده شهرینده قیرمیزی كرپیجدن تیكیلمیش گؤزل ائولرین و اوستو اؤرتولو بازارلارین مؤوجودلوغونو قئید ائدیرلر. علاوه  ائتمك لازیمدیر كی، بو كیمی تیكیلیلره بوتون موسلمان شرقینده راست گلمك اولار. 

  اون بیر-اون ایكینجی عصرلرده شیروان-آبشئرون و ناخچیوان-ماراغا مكتبلری نین معمارلیق ایستیقامتلری نین گئنیش یاییلماسی زامانی قاراباغ معمارلیق مكتبی ده فعالیت گؤستریردی. و بو اورتا عصر آذربایجان معمارلیغی نین اینكیشافینی موعینلشدیردی. بو دؤرده معمارلیق و شهرسالما، تدبیقی-دئكوراتیو اینجه صنعت اینكیشاف ائتمه یه باشلادیلار، ائپیقرافیكا آبیده لری نین سایی آرتدی. قاراباغ زوناسیندا چوخو موسلمان دؤورونه عایید اولان 2000-دن آرتیق موختلیف تاریخی و مدنی آبیده لر قئیده آلینمیشدیر.  

  بونلارین آراسیندا یاشاییش ائولری، ایجتیماعی بینالار، همچنین دینی تیكیلیلر، زیارت یئرلری واردیر. فوضولی زوناسیندا - شئیخ یاقوبون توربه سی (12.عصر)، قوچ احمد كندینده جومه مسجیدی، احمداللار كندینده حاجی علسگر مسجیدی، میر علی مسجیدی (14.عصر) و اون دؤردونجو عصره عایید اولان معبدلر، شئیخ ایبراهیمین (17.عصر)، احمد سولطان جلالین (19. عصر.) توربه سی، هورادیزده - جومه مسجیدی، داغلیق قاراباغدا - عسكرن قالاسی، خانكندی توربه سی، جبراییل رایونوندا -  " قیز قالاسی " ، آغدام زوناسیندا - 12 بوجاقلی معبد خاچین-تورباتلی كندی یاخینلیغیندا - شاهبولاق قالاسی، شاهبولاق مسجیدی، آغدامین جومه مسجیدی، پناه-علی خانین و اونون نسلی نین توربه سی، آبدال-گولابلی كندینده اولان حامام (20.عصر)، برده رایونوندا - اهسَدَم بابا توربه سی (14. عصر)، ایمامزاده مسجیدی (19. عصر)، بهمن میرزه توربه سی؛ شوشادا -8 بوجاقلی توربه، پناه اباد قالاسی (شوشا)، ناتوانین ائوی، مامایی مسجیدی، مشدی شوكور میرسییاب كاروانسارای مسجیدی، جولفالار مسجیدی، حاجی یوسیفلی، ساعاتلی، یوخاری گؤوهرآغا، آشاغی گؤوهرآغا (19. عصر)، خان ائوی، گیمنازییانین بیناسی؛ لاچین زوناسیندا - قاراساققال تیكیلیسی، سولطان بابا، شئیخ احمد، ساری آشیق (15. عصر)، جیملی و قوشچو كندلرینده - اوشاق قالاسی، بؤیوك بولاق (15 .عصر)؛ آغجابه دیده - بایات قالاسی (18.عصر)، خمسه سولطان سارایی - قییمتلی تاریخی و مدنی آبیده لردیر. 

  بو آبیده لرین اكثریتی مئموریال تیكیلیلرین اساس نؤوونو تشكیل ائدیرلر. قاراباغین چوخ حیصه سی نین ائرمنی ایشغالی آلتیندا اولدوغو شراییطده بو آبیده لرین چوخو محو اولوب. 

   " آزادلیق " این آراشدیرماچی ژورنالیستلر قروپو

كؤچورن: عباس ائلچین