یازان:  یاووز تان یئری 

كؤچورن: عباس ائلچین   

    قارادنیزین قوزئینه یوزایللر اؤنجه گؤچ ائدن، اوغوز بویوندان گلن سویداشلاریمیز قاقائوز (گؤك اوغوز) توركلری، بوگون توركلویو هئچ بیر یئرده گؤرولمه ین بیر باغلیلیقلا یاشاماغا چالیشیرلار. سیخ چالیشمالاری ایله، چتینلیكلره و باسقیلارا باخمایاراق قوردوقلاری اؤزاَرك یؤنتیمله مولدووادا اؤز بایراقلاری آلتیندا یاشاماق اوچون چالیشیرلار. آتا یوردلاریندان آیریلماق، اسلاو ائتكیسی آلتینا گیرمك و چوخ دفعه چئشیدلی باسقیلارلا اویونلارا معروض قالماق، اونلارین اؤز دگرلرینه سیخی سیخییا باغلی قالمالارینی ساغلامیش. بئلجه، دیگر اوغوز بویلولاردان آیریلالی یوزلرجه ایل گئچمه سینه باخمایاراق، هله ده اوغوز آتانین بویونا لاییق اولابیلمك اوچون، چئوره ده كی  چاشیتلارین  عینادینا تورك بیلینجینی یاشاییر، یاشادیرلار. 

      بوتون اوغوزلارین آتاسی اولاراق قبول ائدیلن اوغوز قاغانین آدیندان حركتله، گؤك - اوغوز آدیندان تؤره یَرك اولوشدوغو دوشونولن قاقائوز آدی نین كؤكه نی حاققیندا فرقلی دوشونجه لر ده واردیر. آپاریلان آراشدیرمالار، قاقائوز توركلری نین پئچَنَكلرله چوخ یاخین ایلگیسی اولدوغونو اورتایا قویماقدادیر. یاقلاشیق 11. اینجی یوزایلده تونانی گئچه رك بالكانلارا دوغرو گؤچ ائدن قاقائوزلار، داها سونرا اورتودوكس خریستیان اولموشلار، بیر دؤنم عوثمانلی حاكیمییتینده قالدیقدان سونرا 18 - 19. یوزایلده یایگینلاشان باغیمسیزلیك هاركتلریندن اتكیلنه رك ینیدن تونایا دوغرو گؤچ ائتمیشلر. سوویتلر بیرلیغی قاقائوزلارین یئرلشمه سی اوچون تونا چایی نین چئوره سینده بیر یئر آییرمیشدیر. او دؤنمدن بری بوگون كومرات دییه آدلاندیریلان توپراقلاردا یاشایان قاقائوزلار، بو آندا سوویئتلر بیرلیگی‍نین داغیلماسایلا قورولان مولدووا جومهورییتینه باغلی  اؤزاَرك بیر دولت اولاراق وارلیغینی سوردورور. بیر خالق آیاقلانماسی بیچیمینده اؤزاَرك لیك حاققینی الده ائدن قاقائوزلارین اؤز بایراقلاری، اولوسال مارشلاری، سینیرلی یئتكیلر چرچیوه سینده یاساما - یوروتمه - یارغی اَركلری نین توپلاندیغی بیر مجلیسلری و میللت وكیللری واردیر. هر نه قادر مولدووا آنایاساسیندا بلیرله نن سینیرلیلیقلاری آشاماسا دا بو اؤزاَرك دولت، اؤز ایچینده دوزه نی ساغلایا بیله جك گوجه صاحیب. 

   بوگون یاقلاشیق اولاراق 250.000 قاقائوز توركونون یاشادیغی سؤیله نیلیر. بو نوفوسون هامیسی قاقائوزیادا یاشامیر. باشدا مولدووا و اوكراینا اولماق اوزره روسیا، یونانیستان، بولقاریستان و توركییه ده ده قاقائوزلارین یاشادیغی بیلینیر. قاقائوزیا آدی وئریلن اؤزاَرك دولتین اوز اؤلچومو 1،832 كیلومتر مربع حدودوندا. اوز اؤلچومو باخیمیندان چوخ بؤیوك دئییل، توپراقلار دا چوخ وئریملی. خالقین گلیر دوزه یی اورتا سوییه ده. مولدووا لیراسی گئچرلی پول بیریمی اولاراق ایشله نیلیر. قوراق ایقلیم و وئریمسیز توپراقلار ندن ایله  اكینچیكلیك آزدیر؛ فقط حئیوانچیلیق و شراب اورَتیجیلیگی ائكونومیده اؤنملی یئر توتور. قاقائوزیادا یاشایان توركلر، میللییتلرینه چوخ باغلی اینسانلار و چوخو توركییه توركلرینی اولدوقجا سئویرلر.  

    قاقائوزلارین ان دیققت چكیجی اؤزللیكلری، قوشقوسوز خریستیان اولمالاریدیر. بوگون دونیاداكی بوتون توركلرین بؤیوك قیسمی مسلمان دیر. قاقائوزلار ایسه، آلتای، تووا، چوواش، یاكوت توركلری كیمی مسلمان دئییلدیرلر. بو قونو، گئچمیشدن بری چوخ تارتیشیلمیشدیر. گونوموزده دایاز دوشونجه لی بعضی كیمسه لر، مسلمان اولمایان، تورك اولماز كیمی سؤیلملرده اولموشدورلار. بو اویدورما سؤزلره اینانماق، گؤزوموزو دونیایا قاپاتماق دئمكدیر. توركچولرله تورك - ایسلام سنتئزچیلری آراسیندا تارتیشمالارا ندن اولان قاقائوزلار، نه یازیق كی بو تارتیشمالارین گؤلگه سینده قالاجاق قدر ایلگیسیزبوراخیلمیشدیر. حتی همیشه مسلمان بیر اؤلكه ایله قاقائوزلار ساواشسالار، هانكیسینا یاردیما گئدرسینیز؟ دئیه بیر سورو سورولور. بو سورو، توركلویو و توركچولویو یارالاماقدان باشقا آماج داشیمایان، اؤزونده توركچولوكدن چوخ امتچی لیگی منیمسه ین كیشیلرجه اورتایا آتیلمیش دوشونجه لردیر. بئله بیر دورومدا، گئرچك بیر توركچونون قوشقوسوز قاقائوزلاردان یانا اولماسی گره كیر. ایشده بو تارتیشمالار ندن ایله دینلری اوزوندن ائلشدیریلن قاقائوزلار، گركسیز و آنلامسیز ساپلانتیلار دولایسییلا ایلگیسیز بوراخیلمیشدیلار. 

    قاقائوزلار، اورتودوكس خریسیانلیغینی منیمسه میش بیر تورك توپلولوغودور. بالكانلارا قارادنیزین قوزئییندن گؤچ ائتمه لری و گؤچ یوللاری اوزرینده مسلمان توپلوملارلا قارشیلاشمامالاری ندن ایله گئتدیكلری یئرده یاشایان اسلاولارین دینیندن ائتكیلنمیش و خریستیان اولموشلار. خریستیانلیقلاری اولدوقجا اسكی تاریخه دایانماقدادیر. منیمسه دیكلری دین، نورمال اورتودوكس خریستیانلیغیندان اولدوقجا فرقلیدیر. خریستیانلیغا ترس دوشه جك اینانیشلاری دا بولونماقدادیر. چونكو قاقائوزلار، اسكی تورك اینانجی اولان گؤك تانری دینی(شامانیزم) ایله خریستیانلیغی بیرلشدیریب، اؤزگون بیر اینانچ یاپیسی اولوشدورموشلار. اؤرنك وئرمك گره كیرسه، خریستیانلیقدا قوربان كسمه عیبادتی یوخدور. حتی بو چوخ اویغون گؤرولمز؛ فقط قاقائوزلار اسكی تورك اینانجیندا ایدوك(كوتسال) قبول ائدیلن تانری اوچون هر ایل قوربان كسرلر. بونون یانیندا شامانیزمده كی  دوغایا وئریلن دگر، قاقائوزلاردا دا دوام ائتمكده دیر. قاقائوزلار، دین قونوسوندا عینی سویلارینا دوشگون اولدوقلاری كیمی باغلیلیق گؤستریرلر. اؤزلرینه اؤزگو اینانج یاپیلارینی، هر زامان ساوونورلار. چوخو زامان كلاسیك اورتودوكس اؤیرتیلرینه ترس دوشه بیله جك اینانیشلاری منیمسه یَرلر؛ فقط بونو هئچ بیر زامان یانلیش گؤرمزلر. اونلار اوچون افوروز(aforoz) ائدیلمك هئچ بیر شئی ایفاده ائتمز. یعنی، اصلینده اورتودوكس اولمالارینا باخمایاراق، اسكی دینلرینه عاید اینانجلارینی دا ترك ائتمه مه لرایله یئنی بیر یاپی اولوشدورموش، بو یاپییا دا سیخی سیخییا باغلی قالاراق اؤزلرینه دوغرو گلن بیر اینانیشا صاحیب اولموشلار. بو اینانیشلار، قوشقوسوز كیشیلری ویا توپلوملاری ایلگیلندیرن قونولاری ایچه ریر. بونون اوچون قاقائوزلاری ساده جه خریستیان اولدوقلاری اوچون ائلشدیرمك چوخ باغنازجا(فاناتیكجه) بیر دوشونجه دیر. بوگون بوتون آذربایجان توركلری خریستیان اولسا، اونلارین یئنه اؤزلری توركدور. اونلاری صیرف خریستیان اولدولار دئیه سیلیب آتماق، توركلوك بیلینجینی حاققی ایله منیمسه مه میش اولماغا ایشارت دیر. 

      قاقائوزجا دئیه آدلاندیریلان قاقائوز دیلی، توركییه توركجه سینه ان یاخین دیللردن بیریدیر. توركییه توركجه سینی بیلن بیریسی، بیر قاقائوز توركو ایله چوخ راحات آنلاشا بیلر. چونكو سؤزجوكلرین چوخو اورتاقدیر و سسلتیملر توركییه توركجه سینه چوخ یاخیندیر. توركییه توركلری نین ایسلامی منیمسه مه سی ایله بیرلیكده عربجه دن - فارسجادان سؤزجوكلرین دیلیمیزه گیرمه سی ندن ایله، بیزیم دیلیمیزده قاقائوز توركجه سیندن داها چوخ عربجه - فارسجا ائتكیسی گؤرولمكده دیر. بیزده یابانجی كؤكنلی اولان بیرچوخ سؤزجوك، قاقائوزجادا اؤز توركجه كؤكنلیدیر. اؤرنگین دیلیمیزه عربجه دن گئچن مجلیس سؤزجویو اوچون قاقائوزلار توپلوش سؤزجویونو ایشله دیرلر. بورادان دا آنلاشیلاجاغی اوزره، قاقائوز دیلی، خفیف بیر اسلاو ائتكیسی گؤز اؤنونه آلینمازسا اسكی توركجه یه داها یاخیندیر، یعنی داها آز پوزولموشدور. بوگون قاقائوزیادا اوچ دنه رسمی دیل واردیر. بونلاردان بیرینجیسی، قاقائوزلارین اؤز دیلی اولان قاقائوزجا، دیگر ایكیسی ایسه مولدووجا (رومنجه) و روسجادیر. فقط قاقائوزلار اؤز دیللرینه چوخ اؤنم وئریرلر و اوشاقلارینا ایلك باشدا قوتلو توركجه لرینی اؤیره دیرلر. حتی اوشاقلارینا ائی، سن نسوی قاقائوزسون، آچان بیلمرسین بیزیمجه لاف ائتمه؟( Ey, sen nesoy Gagauzsun, açan bilmersin bizimce lafetmee?) دئیه سوراراق، اونلاری اؤز دیللرینه باغلی قیلماغا چالیشمیشدیلار. قاقائوزلار، توركچو دوشونور نجیب حبل المتین اوغلونون دا دستگی ایله 1993 ایلینده، او ایله قدر ایشلتدیكلری كیریل الیفباسینی دییشدیریب، لاتین الیفباسینی قبول ائدرلر. اونلارین دیللرینده اسلاو - لاتین كؤكنلی یابانجیلاشمالارین میدانا گلمه مه سی نین اؤنملی بیر ندنی ایسه، اونلو قاقائوز پروفسورو آی بابا میخاییل چاكیرین اینجیلی توركجه یه چئویرمه سی و بئله جه تاپینما (عبادت) دیلی نین توركجه یاپیلماسیدیر. قاقائوز توركلری نین آدلاری، گئنللیكله دینی آدلار اولدوغو اوچون توركجه دئییلدیر. (مارییا، دیمیتری، ایوان) فقط سوی آدلاری نین هارداسا اؤز توركجه كؤكنلیدیر. (ساری، قورو، دمیرچی، قازانچی، تاش اوغلو) آیریجا یئر آدلاری دا بوتون توركجه كؤكنلیدیر. 

    قاقائوزیادا اولدوقجا زنگین بیر كولتور بولونماقدادیر. اوراداكی یاشام، نه تمامن تورك یاشانتیسینا بنزر نه ده خریستیان یاشانتیسینا. دگرلرینه سیمسیخی باغلی اولان گؤك اوغوزلار، فرقلی و اؤزگون بیر یاشام طرزینی منیمسه میشلر. قاقائوزلار، دوغومدان سونرا كؤرپه لری وافتیز ائدیلمه لری اوچون كیلیسه یه آپاریرلار. راهیب، كؤرپه نی اوچ كره اوخونموش سویا باتیریب چیخاردیقدان سونرا دوعالار اوخور و اوشاق كیلیسه نین ایچریسینده دولاشدیریر. بیرنئچه ایشلمدن سونرا كؤرپه آناسینا تسلیم ائدیلدیگینده ایسه وافتیز سونا ائریر. اؤلومده ده فرقلی اویغولامالار وار. اؤلو، اوچ گون ائودن چیخاردیلماز، بیر باخیما سئودیكلرایله گؤروشمه سی اوچون اونا فورصت تانیییرلار. اوچ گون بویونجا سئودیكلرایله وداع لاشتدیقدان سونرا، گلینلیك اشیالارایله (یورقان، دؤشك) بیرلیكده باغچایا چیخاردیلیر، اورادا شامانلیق اؤزللیگی داشییان بیر ایكی تؤرَن یاپیلیر. داها سونرا، وارسا او ائوین حئیوانلاریندان كسیلیر، چؤركلر و چؤچه لر گلنلره ایكرام ائدیلیر. سونراسیندا ایسه جنازه ده بولونانلار آغیر آغیر مزارلیغا گئدر، اؤلونو توپراغا تاپشیرلار. بو دینی گلنكلرین دیشیندا، تورك كیملیكلرایله ایلگیلی ده چوخ اؤنملی اویغولامالاری وار. بیلدیگیمیز كیمی قورد، توركلرین ان اسكی سمبولودور و توركلر، قوردا چوخ اؤنم وئرمیشلر. قاقائوزلار دا قوردلارا چوخ دگر وئریب اونو بایراقلارینا داشیمیشلار و اونون آدینا بایراملار یاپمیشلار. قوردا جاناوار دئین قاقائوزلار، هر ایل 10 - 17 آرالیق تاریخلری آراسیندا جاناوار یورتوسو (قورد بایرامی) دوزنله ییب، قوتلاما یاپارلار. بو بایراملاردا اوتاقلار قوروب آتا مینَر، قیمیزلار ایچیب توركلوكلرینی یاشاتماغا چالیشیرلار. قاقائوز كیشی لری نین ایچینده، اوغوز آتا كیمی توركه اؤزگو بیر طرزله بیغ قویانلار چوخدور. 

    قاقائوزلار، شرابا چوخ اؤنم وئریرلر. چونكو گلیرلری نین یاریسیندان چوخونو شرابدان الده ائدیرلر. اؤلكه نین توپراقلاری نین چوخ وئریملی اولماماسی و یاغیش میقدارلاری نین آزلیغی ندن ایله قوراق ایقلیمین گؤرولمه سی دولاییسی ایله، تاریم بو بؤلگه ده چوخ گلیشمه میشدیر. توپراغی ال امگی، گؤز نورو اولاراق ایشله مك ایسته ین گؤك اوغوزلار، بللی بؤلگه لرده توپراغی جانلاندیرمیش و سووارما سورونلارینا باخمایاراق اؤزللیكله باغجیلیغی گلیشدیرمیشلر. چوخ كیفیتلی اوزوملر یئتیشدیرن قاقائوزلاردا، همن همن هر ائوده بو اوزوملردن شراب دوزلدیرلر. هر ائوین زئرزمی قاتیندا بیر بؤلوم وار و بورادا شرابلار دوزه دیلیب مایالانماغا بوراخیلیر. قوناقلارا شراب ایكرام ائدیلمه دن بوراخمازلار. زاتن اورتدیكلری شرابلارین چوخونو، یورد دیشینا چوخ یاخشی پولا ساتیرلار. هم بئله سینه گوزل بیر گلیر قایناغی ساغلایان هم ده آرتیق كولتوره ایشله ین شرابا بو باغلامدا چوخ اؤنم وئرمیشلر. اوزومون دیشیندا، گونه باخان، توتون، سویا تاریمی دا یاپیرلار. صنایع چوخ گلیشمه میش؛ فقط یئنه ده بؤیوك كیچیك  502-یه یاخین فرقلی داللاردا فابریكالار بولونماقدایر. 

      مولدووا لیراسینی ایشله دن قاقائوزلاردا ائكونومیك دوروم اورتا دوزئیده دیر. ائییتیم ایسه اولدوقجا گلیشمیشدیر. قاقائوزیا  گئنلینده 452-ه یاخین كیتابخانا، ایلك - اورتا و لیسه دوزئیینده ائییتیم وئرن 55 دنه اوخول و توركییه جومهورییتی نین ده قاتقیلار ایله قورولان كومرات اونیورسیته سی بولونور. بونلارین دیشیندا TİKA- نین دستگی ایله قورولان آتاتورك كولتور ائوی و موزه لر ده وارمیش. توركییه یه چوخ ایلگیلی اولان و توركییه توركلرینی چوخ سئون قاقائوزلارین، گئنللیكله كومرات بؤلگه سینده دینله نه بیلن قاقائوز رادیوسوندا قاقائوزجا یایینلار یاپیلیر و یایینلاردان قالان قیسیملاردا TRT-FM یایینلاری وئریلیر. آیریجا هر گون، همن همن هر ائوه بیر قزئته گیرر. رومان، اؤیكو، شئعیر كیمی تورلرده اثرلر ده یازیلیب باسیلماقدادیر. 

      آنلاتیلانلاردان آنلایاجاغینیز اوزره، قاقائوزلار یوزلرجه ایلدیر سویداشلاریندان آیری یاشادیقلاری حالدا اؤز دیلینی قوللانان، توركلویونه باغلی و چوخو توركچولردن اولوشان بیر تورك توپلولوغودور. اوراداكی سویداشلاریمیزین چوخو، داها یاخشی شئیلر یاپابیلمك آدینا بیزلرین دستگینی و ایلگیسینی گؤزله ییر. من، عینی بویدان اولدوغوموز سویداشلاریمیزا اوركدن سئوگیلریمی یوللاییر و وارلیغیمیزی بیرلشدیرجگیمیز او قوتلو گون اوچون بو بنزتمگی یاپماق ایسته ییرم: كؤزون اوستو كوللـه قاپلانسا دا، اود او كولون دیبینده یانماغا دوام ائدر. بیر گون بیر روزگار چیخار دا او كوللر ساورولورسا دؤرد یانا، توركون گوجونه بنزتدیگیم او اود یئنیدن بوتون دونیانی ایستیلشدیرمه یه باشلار.