خوجا احمدیسوی توركوستاندان دوغان بیر تورك گونشی

احمد یسوی نین اوجا یارادانین امرلرینه بوتون وارلیغی ایله باغلی اولماسی، هر شئیینی بو یولدا فدا ائتمه سی یوز مینلرله اینسانین قلبینده ایمان نورونون یانماسینا سبب اولدو  

    اونون حاقیندا عصرلردیر یازیرلار و هله  چوخ یازاجاقلار. او، ایسلام گونشی نین اوجسوز-بوجاقسیز توركوستان چؤللری اوزرینده دوغماغا باشلادیغی ایلك دؤورلردن دینی تبلیغ وظیفه سینی حیاتا كئچیرمه یه باشلادی و بؤلگه اهالیسی نین ایسلامی قبول ائتمه سینده عوضسیز خیدمتلر گؤستردی. او، اوجا یارادان طرفیندن اینسانلارین خیلاصی اوچون نازیل اولماغا باشلایان و كایناتین سون پئیغمبری محمد (س.ه.و.) طرفیندن تبلیغ ائدیلن قورانی-كریمین خیدمتینده بوتون وارلیغی ایله دوردو.  احمد یسوی نین اوجا یارادانین امرلرینه بوتون وارلیغی ایله باغلی اولماسی، هر شئیینی بو یولدا فدا ائتمه سی یوز مینلرله اینسانین قلبینده ایمان نورونون یانماسینا سبب اولدو. نتیجه ده توركوستان چؤللرینده كؤچری حیات سورن توركلر 300 ایل اول عربیستان یاریماداسیندا یاشانمیش عصری-سعادت دؤورونون (رسولوللاهین یاشادیغی و ایسلام دینینی تبلیغ ائتدیگی مرحله ) بیر بنزرینی بو جوغرافییادا یاشاماغا باشلادیلار. اورتا آسیا توركلری نین عصری-سعادت دؤورونو یئنیدن یاشاماسینا سبب اولان زاتلاردان بیری، تورك-ایسلام دونیاسی نین بؤیوك اوغلو، هله ساغلیغیندا ایكن مینلرله اینسانین زیارت ائتدیگی پیری-نور، پیری-توركوستان آدی ایله تانینان خوجا احمد یسوی ایدی. بو گون بوتون تورك دونیاسی دینیمیزین یاد و ضررلی تاثیرلردن قورونماسیندا، اونون صاف روحونون اینسانلارا آشیلانماسیندا بو بؤیوك اینسانا بورجلودور. او، توركوستاندا یاشایان تورك خالقلاری اوزرینده ایراندان گلن و بؤیوك بیر تهلوكه یه چئوریلن دینی مذهب و مدنی تهدیدلرین مئیدان سولادیغی، ایسلام دینی نین یانلیش موستویلردن ایضاح ائدیله رك اینسانلارین چاشباش سالیندیغی بیر دؤورده مئیدانا چیخاراق بوتون بونلارا قارشی حاق سسینی اوجالتدی. بونونلا دا او، بؤلگه ده دینیمیزین یاد تاثیرلردن قورونماسیندا، موقدس قورانی- كریمین یارادیلمیشلارین ابدیت گونشی اولان پئیغمبریمیزین اؤیرتدیگی كیمی تبلیغ ائدیلمه سینده بؤیوك ایشلر گؤردو، بؤلگه نین تورك-موسلمان خالقلاری نین ایسلامی دوشونجه سی نین فورمالاشماسیندا تاریخی بیر میسسییانی شرفله حیاتا كئچیردی. بونونلا دا خوجا احمد یسوی تورك-موسلمان دونیاسی نین اولولاری نین اولوسو زیروه سینه اوجالدی. بو دا هله ساغلیغیندا ایكن اونون شخصیتی اطرافیندا یوزلرله سئوگی و اؤیگو دولو روایتلرین مئیدانا چیخماسینا سبب اولدو.  خوجا احمد یسوی اون بیر عصرین ایكینجی یاریسیندا بیر واختلار تاریخه مینلرله قهرمان سركرده و دؤولت خادیمی بخش ائتمیش قیپچاق (قازاخ) توركلری نین یاشادیغی دشتی-قیپچاق چؤللرینده كی  سایرام شهرینده (ایندیكی قازاخیستان) آنادان اولوب.  قئید ائدك كی، بعضی آراشدیرماچیلارا گؤره، خوجا احمد سایرامدا دئییل، یسی (ایندیكی توركوستان) آدلانان یئرده آنادان اولوب و اونون اؤزونه یسوی لقبی گؤتورمه سی ده بونونلا علاقه داردیر. آما بو احتیمالی هله لیك ثوبوت ائتمك مومكون اولماییب. اونو دا دئیك كی، خوجا احمد یسوی نین دوغولدوغو ایل و آی دقیق بیلینمیر. آنجاق اونون عاییله ده ایكینجی اؤولاد اولدوغو، باجیسی گؤوهر شاهنازدان سونرا دونیایا گلدیگی معلومدور. آتاسی او دؤورون تانینمیش آداملاریندان اولان ایبراهیم آتا ( شئیخ ایبراهیم)، آناسی سایراملی موسانین قیزی آیشه خاتون ایدی. دونیایا یئنی گلن كؤرپه یه احمد آدینی وئردیلر و او هله اوشاق ایكن خوجا احمد آدی ایله تانینماغا باشلادی. بونون دا سببی واردی، بئله كی، خوجا احمدین اجدادلاری ایمام محمد بین علی نین نسلیندن گلنلردن حساب اولونوردولار. اونا گؤره ده سایرام شهرینده آدی چكیلن موقدس زاتین نسلیندن گلنلره حاجه ( خوجا) دئییلیردی و اونلارین آدلاری نین قاباغینا بو آد علاوه  اولونوردو. سایرام اون بیر عصرده قربی توركوستانین ان اؤنملی مدنیت و علم مركزلریندن بیری ایدی. بو شهر هم ده او دؤورده ایسفیجاب و یا آغشهر آدلاری ایله ده تانینیردی. خوجا احمد هله كیچیك یاشلاریندا اولاركن آتاسی دا، آناسی دا وفات ائدیر. اونا گؤره ده باجیسی  ایله بیرلیكده یسییه گله رك، بوراداكی قوهوملاری نین حیمایه سینه سیغینیرلار. بالاجا احمد ایلك تحصیلینی ده یسیده آلماغا باشلاییر. او دؤورده یسیده توركوستانین بؤیوك و ان نوفوذلو شئیخلریندن اولان  آرسلان بابا آدلی بیر تورك اؤولییاسی نین تصوووف یوردو (مكتب و یا مدرسه تیپلی دینی تحصیل اوجاغی) فعالیت گؤستریردی.

آرسلان بابانین صاحیبینه چاتدیردیغی خورما  

بالاجا احمد هله اوشاق ایكن اطرافینداكیلارا اولدوقجا ذكالی و قابیلیتلی بیر اوشاق تاثیری باغیشلاییردی. بالاجا احمد اولدوقجا تمیز و منطیقلی دانیشیقلاری ایله ان یاشلی آداملارا بئله اؤزونو سئودیرمه یه باشلامیشدی. بو دا تئزلیكله اونون آدی نین دیلدن-دیله دوشمه سی و یسیده مشهورلاشماسینا گتیریب چیخاردی. بالاجا احمدین سوراغی شئیخ آرسلان بابایا چاتاندا درحال اونون دوداقلاریندا خوش بیر تبسسوم گؤروندو، چؤهره سینه سانكی گؤیدن نور الندی. بو دا سببسیز دئییلدی. بیر روایته گؤره، شئیخ آرسلان بابا 400، دیگر بیر روایته گؤره ایسه 700 ایل یاشاییب. اونون محمد پئیغمبرین (س.ه.و.) صحابه لریندن اولدوغو روایت ائدیلیر. باشقا بیر روایته گؤره، گونلرین بیرینده كایناتین گونشی سون  پئیغمبریمیز آرسلان بابانی یانینا چاغیراراق، اونا بیر خورما وئرمیش و اونو 300 ایل سونرا دونیایا گله جك  " اوممتیمین زوبده سی "  آدلاندیردیغی احمد یسوییه وئرمگی امر ائدیبمیش. سونرا دا احمدین هارادا دونیایا گله جگی یئری اونا نیشان وئره رك، سایراما گؤندریب و اونون تربییه سی ایله مشغول اولماسینی تاپشیریب. آرسلان بابا سایراما یاخین بیر یئر حساب ائدیلن یسیده مسكن سالاراق، احمد یسوی نین دونیایا گلیشینی گؤزله مه یه باشلاییب. اونا گؤره ده بالاجا احمدین سوراغی اونا چاتاندا بو زاتین دوداقلاریندا تبسسوم گؤروندو و چؤهره سینه نور الندی. آرتیق پئیغمبریمیزین (س.ه.و.) تاپشیریغینی یئرینه یئتیرمگین، بالاجا احمدین تربییه سی ایله مشغول اولماغین و كایناتین گونشی نین وئردیگی امانتی، خورمانی صاحیبینه چاتدیرماغین واختی یئتیشمیشدی. بونونلا علاقه دار احمد یسوی سونرالار یازدیغی  " دیوانی-حیكمت "  آدلی اثرینده یازیر:  " 7 یاشیمدا ایكن آرسلان بابایا سالام وئردیم. اونا:  " حاق موصطافا امانتینی صاحیبینه چاتدیرین " ، -دئدیم. هم ده او واخت مین بیر ذیكریمی تاماملادیم. نفسیم ایرادمین امری آلتینا گیردی و من لامكانا یوكسلدیم " . اونون بو سؤزلریندن سونرا آرسلان بابا حضرتی پئیغمبرین (س.ه.و.) امانتی اولان خورمانی بالاجا احمده   وئریر.  بونونلا علاقه دار یئنه ده خالق آراسیندا گزن روایته گؤره، آرسلان بابا حضرتی محمدین (س.ه.و.) وئردیگی دیگر بیر هدیییه نی - خیرقه نی (عبا) احمده گئیدیره رك اونون تربییه سی ایله مشغول اولماغا باشلاییر. عومومیتله، آرسلان بابانین  اؤزو باره سینده ده چوخلو سایدا روایتلر مؤوجوددور. اونون داشكندده آنادان اولدوغو و او دؤور اوچون اولدوقجا موكممل دینی تحصیل آلدیغی، ایسلام علمینی موكممل بیلدیگی، قورانی-كریمی دریندن منیمسه دیگی و اونون هر كلمه سی نین دقیق علمی، دینی تفسیرینی وئردیگی روایت ائدیلیر. بو موقدس زاتین دا آنادان اولدوغو ایل و آی دقیق معلوم دئییل.  او دؤورده ایسلام دینی نین توركوستانلیلار آراسیندا یاییلماسیندا و اونون تحریف ائدیلمه دن خالقا چاتدیریلماسیندا عوضسیز خیدمتلر گؤستریب و خالق آراسیندا بؤیوك نوفوذا و تاثیره مالیك اولوب. اونا گؤره ده هر یئرده حؤرمت و محبت علامتی اولاراق  " بابا "  دئیه چاغیریلیب. بو بؤیوك اینسان توركوستانین او دؤورده علم و مدنیت مركزلریندن بیری حساب ائدیلن مشهور اوترار شهری یاخینلیغیندا وفات ائدیب و اورادا دا دفن ائدیلیب. اون ایكی عصرده مزاری اوزرینده بؤیوك بیر توربه تیكیلیب. بو توربه عصرلرله اینسانلارین زیارت یئری اولوب. 19-جو یوزیللیكده یئرلی اهالی اونون داغیلماقدا اولان توربه سینی یئنیدن برپا ائدیب. آرسلان بابا بیر مودت احمدین تربییه سی ایله مشغول اولور و وفات ائدیر. آما او، وفات ائدنه قدر احمدین كامیل بیر اینسان كیمی یئتیشمه سینه و ایسلام علملرینه یییه لنمه سینه نایل اولا بیلیر. آرسلان بابانین بو عوضسیز اذیتلرینی احمد یسوی عؤمرونون سونونا كیمی گؤز یاشلاری ایله خاطیرلاییب و اوستادینی سون نفسینه قدر اونوتماییب. آرسلان بابانین وفاتیندان سونرا احمد یسوی تحصیلینی تاماملاماق مقصدی ایله بوخارایا گئدیر و بورادا مشهور شئیخ یوسیف همدانیدن درس آلیر. اصلا آذربایجان توركو اولان جنوبی آذربایجانین همدان شهریندن بوخارایا كؤچ ائدن یوسیف همدانی ده احمد یسوینی آرسلان بابا كیمی سئوه رك، اونون كامیل بیر اینسان كیمی یئتیشمه سی اوچون الیندن گله نی ائدیر. محض بو ایكی زاتین تربییه سی و اونلاردان اؤیرندیگی علم نتیجه سینده احمد یسوی چوخ گنج ایكن بوتون توركوستاندا مشهورلاشماغا باشلاییر. بونون دا نتیجه سی اولاراق، او دؤورده مینلرله اینسان اونون زیارتینه گلمه یه، اللرینی اؤپمه یه جان آتیر.  احمدین اوستادی، پیری-مورشید كیمی مشهور اولان یوسیف همدانی ده وفات ائدیر و بوندان سونرا بیر مودت بوخارادا قالان احمد یسوی دوغما یوردا، یسییه دؤنور. سؤیله نیلنه گؤره، اونون بو دؤنوشونه سبب ده ایلاهیدن آلدیغی بیر ایشارت اولور.  پئیغمبریمیز حضرتی-محمد (س.ه.و.) عاشیقی اولان احمد یسوی اونون سوننتی-سنیییه سینی، یعنی او گؤزل حیاتینی، یاشانتیسینی اؤرنك آلیر، هر عملینده اونو اؤزونه نومونه بیلیر و بو مؤحتشم نومونه نی ده تبلیغ ائدیر. یسوی حضرتی-پئیغمبری (س.ه.و.) او قدر سئویر كی، اونون بو دونیادان كؤچ ائتدیگی 63 یاشدان سونرا یئر اوزونده یاتماغی اؤزونه یاساق ائتمیش، قازدیغی مزارا گیریب، اورادا یوخویا گئدرمیش. بو، اونون پئیغمبر سئوگیسی نین، پئیغمبره قارشی گؤستردیگی حیا حیسسی نین ان باریز نومونه سی ایدی. بوتون صؤحبتلرینده، یازدیغی اثرلرده ده عئینی ادب، عئینی حیا، عئینی سئوگی یئر آلیردی.  احمد یسوی عؤمرونون سونونا كیمی یسیده قالاراق بورادا فعالیتینی داوام ائتدیریر و اینسانلاری حاقا داها سیخ ساریلماسیندا و ایسلامین بوتون كؤچری توركلر آراسیندا، همچنین چینده، ایندیكی تاتاریستاندا، باشقیردیستاندا و سیبیرده گئنیش یاییلماسیندا موهوم رول اویناییر. 

  بو دا ساده خالق كوتله لری نین ایسلاما داها دریندن باغلانماسینا، حاقا گئدن یولو اؤزلری نین گونده لیك حیاتینا بیر نور ائده رك یاشاماسینا، اونونلا نفس آلیب-وئرمه سینه گتیریب چیخاردی.     

    یسوی نین ان بؤیوك خیدمتلریندن بیری اونون ایسلامی ساده توركلرین داها دریندن درك ائتمه سی، ایسلامی حیات طرزینه یییه لنمه سی اوچون تصوووفدن ایستیفاده ائتمه سی و بو روحدا چوخ سایدا منظومه لر یازماسیدیر. بو منظومه لر كؤچری حیات كئچیرن هر بیر تورك اوچون باشا دوشولن ایدی. بئله لیكله یسوی تصوووف روحوندا یازدیغی اثرلرله ایسلامین توركلر طرفیندن داها دریندن اؤیره نیلمه سی و درك ائدیلمه سی ایله باغلی یئنی بیر مكتبین اساسینی قویدو. او، تصوووفله یوز مینلرله توركون روحونو، قلبینی فتح ائتدی. بو دا ساده خالق كوتله لری نین ایسلاما داها دریندن باغلانماسینا، حاقا گئدن یولو اؤزلری نین گونده لیك حیاتینا بیر نور ائده رك یاشاماسینا، اونونلا نفس آلیب-وئرمه سینه گتیریب چیخاردی. بو موستویده ده یسوی لیك ساده لیگین، فداكارلیغین و بوتون یارادیلمیشلارا اولان ایلاهی عشقین پارلاق بیر نومونه سی كیمی مین ایللر بویو یاشاماقدادیر.   یسوی نین دؤورونده ادبیات و اعلم دیللری كیمی فارس و عرب دیللری ایشله نیردی. اونا گؤره ده بو دیللرده تحصیل آلمایانلارین، بو دیللری بیلمه ینلرین ایسلام دینینه داها دریندن بلد اولماسی، اونا روحن و قلبن ساریلماسی مومكون دئییلدی. اونا گؤره ده او دؤورده ایسلامی قبول ائدن، آما عرب و فارس دیللرینی بیلمه ین كؤچری و اوتوراق توركلر آراسیندا ایسلام دینی بعضاً یانلیش، تحریف اولونموش شكیلده تبلیغ اولونوردو. بو آجی رئاللیغی آنلایان و ایسلامی سهو درك ائتمه نین گله جكده بؤیوك فیتنه-فسادلارا سبب اولا بیله جگینی باشا دوشن خوجا احمد یسوی خالقا دینیمیزی و اونون ماهیتینی ساده خالق دیلینده تبلیغ ائتمه یه باشلادی. بو تبلیغ او قدر شیرین و جاذیبه لی ایدی كی، یسوی نین دینی صؤحبتلرینه قولاق آسماق، اونو دینله مك اوچون بوتون توركوستاندان یسوی نین یانینا گلمه یه، عؤمورلرینده بیر دفعه  ده اولسون اونون شیرین دینی صؤحبتلرینی ائشیتمه یه، بو موقدس زاتین اوزونو گؤرمه یه، اللرینی اؤپمه یه جان آتیردیلار.  او هله ساغلیغیندا ایكن توركوستانین مورشیدلری نین بؤیویو، آغساققالی كیمی تانینمیش و خالق آراسیندا  " پیری-توركوستان "  آدی ایله تانینمیشدی.  احمد یسوی هله اوشاقلیغیندان حضرتی-پئیغمبریمیزین (س.ه.و.) سوننتینه، یعنی حیات طرزینه، یاشانتیسینا بوتون وارلیغی ایله باغلانمیش و عؤمرونو ایسلامین صافلیغی نین قورونماسینا، بو اوجا دینین عصری-سعادت دؤورونده (رسولوللاهین (س.ه.س. ) دونیادا یاشادیغی دؤور) اولدوغو كیمی یاشاماسینا صرف ائتمیشدی.   اونون حضرتی-پئیغمبریمیزه (س.ه.و.) باغلیلیغینی یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز كیمی، 63 یاشیندا ایكن تككه نین بیر كناریندا قازدیغی مزارا گیره رك، اورادا یاتماسی دا بیر داها ثوبوت ائدیر. چونكی، كایناتین گونشی اولان سونونجو پئیغمبریمیز (س.ه.و.) 63 یاشیندا بو دونیادان كؤچموشدو و یسوی ده بو یاشا چاتاندان سونرا یئر اوزونده یاتیب-قالخماغا حیا ائدیردی. او، اؤز اؤلومونو، حاقین رحمتینه قوووشماسینی دا ائله بو مزاردا قارشیلاییر.  خوجا احمد یسوی پئیغمبریمیزه (س.ه.و.) اولان سونسوز محبتینی  " دیوانی-حیكمت " اینده بئله تصوور ائدیر:  " بیر یاشیمدا ایكن روحلار منه حیصه  وئردی. ایكی یاشیمدا ایكن پئیغمبرلر گلیب گؤردو. اوچ یاشیمدا ایكن قیرخلار گلیب حالیمی سوروشدو. او سببدن ده 63 یاشیمدا یئره ( مزارا) گیردیم " .  یسوی نین بؤیوكلوگونو، حاقا، اوجا یارادانا باغلیلیغینی اونون تصوووف روحوندا یازدیغی و  " دیوانی-حیكمت " ده توپلانمیش شئعیرلرینده آیدین شكیلده گؤرمك مومكوندور. یسوی نین ایلاهی، روحی، معنوی عشق قایناقلاری قورانی-كریمدیر، پئیغمبریمیزین (س.ه.و.) سوننتی، حیاتی، اونون یاشام طرزیدیر، حدیثی- شریف لریدیر.  یسوی باشدان-آیاغا قدر تصوووف شاعیریدیر. بو حقیقت اونون دیوانیندا دا اؤزونو آیدین شكیلده اؤزونو گؤسترمكده دیر. بو باخیمدان مؤولانا و یونوس امره ده اولان ایلاهی عشق بیر باشقا واریانتدا یسویده ده مؤوجوددور. اصلینده یسوی ایلاهی عشق باخیمیندان مؤولانا و یونوس امره اوچون بیر یول گؤسترن، اونلارین اوستادی حساب ائدیله بیلر. مؤولانا هله چوخ گنج ایكن خوجا احمد یسوی نین قویوب گئتدیگی عوضسیز دینی، معنوی، ایلاهی عشق و محبتله دولو ایرسی ایله یاخیندان تانیش اولموشدو. بو باخیمدان سونرالار آنادولویا كؤچ ائدن مؤولانانی ایلهاما گتیرن بیر قایناغین محض یسوی اولا بیلمه سی دا ایستیثنا ائدیلمیر.   یسوی نین دیوانی نین اساسینی حضرتی-محمدین (س.ه.و.) سوننتینه باغلیلیق تشكیل ائدیر. اونون تصوووف آنلاییشی قوران و سوننته اویغوندور. بو بؤیوك موتفككیرین  " دیوانی-حیكمت " ای ایسه ایلاهی بیر عشقین ترننومو، كایناتدا اولان بوتون وارلیقلارین اساسیندا، مایاسیندا، وارلیغیندا، یارادیلیش قایه سی نین مركزینده ایلاهی عشقین دایاندیغینی بیان ائدن عوضسیز بیر صنعت اینجیسیدیر.   بونونلا علاقه دار یسوینی سئوه-سئوه تدقیق ائدن یاشار نوری اؤزتورك  " تصوووفون روحو و طریقتلر "  آدلی اثرینده یسوی درویشی اولان هازی نین  " جواهیر اول-ابرار "  اثرینه ایستیناد ائده رك یازیر:  " یسوی لیگین اساسلارینی تؤوحید، شریعت و سوننته باغلیلیق، رییاضات (بدنی ضرورت درجه سینده بسله مك یولو ایله نفسی تربییه ائتمك اوصولو) و موجادیله، گیزلی عیبادته چكیلمك و ذیكر تشكیل ائدیر. بوندان علاوه ، جاماعاتلا بیرگه ناماز قیلماق، سحر واختلاری اویاق قالماق، بوتون گونو دستمازلی اولماق، اؤزونو هر آن آللاهین حوضوروندا حیسس ائتمك یسوی لیگین داوامچیلاری نین مونتظم اولاراق عمل ائتمه لی اولدوقلاری اساس پرینسیپلردندیر " .   تدقیقاتچیلار ایكی طریقتین خوجا احمد یسوی دن باشلادیغینی ایدییا ائدیرلر: نقشبندی لیك و بكتاشی لیك. یئری گلمیشكن، قئید ائدك كی، نقشبندی لیگین یسویلیكله علاقه لی ساییلماسی بو طریقتین اساسینی قویموش خوجا بهاالدین نقشبندی لقبی ایله تانینان محمد بین محمد اول-بوخاری نین یسوی شئیخلریندن كاسام شئیخ و خلیل آتا ایله بیر مودت بیر یئرده اولماسی و اونلاردان فیض آلماسی ایله علاقه داردیر.   خوجا احمد یسوی دن گلن ایكینجی بؤیوك طریقت بكتاشی لیك دیر. روایته گؤره، حاجی بكتاشی خوجا احمد یسوی نین موریدلریندن اولوب. بو فاكت سونراكی عصرلرده یازیلان  " كونه ال-اخبار "  آدلی اثرده و اؤولییا چلبی نین  " سیاحتنامه "  آدلی كیتابیندا اؤز عكسینی تاپیب. بو دا یسوی نین بوتون توركلر و اونلارین قونشولوغوندا یاشایان موسلمان قؤوملر آراسیندا بؤیوك نوفوذا و تاثیره مالیك اولدوغونو گؤستریر.  اثرلری   خوجا احمد یسوی نین ان مشهور اثرلریندن بیری  " دیوانی-حیكمت " دیر. یسوی عرب و فارس دیللرینه دریندن بلد اولماسینا باخمایاراق، بو اثرینی ساده توركلرین هامیسی نین آنلادیغی و باشا دوشدویو خالق دیلینده یازیب. او، بو اثرینده ساده دیلده یازدیغی منظومه لرله ایسلامین اساسلارینی، شریعتین حؤكملرینی ادب و قایه سینی، ماهیتینی خالقا چاتدیریردی. اونا گؤره یسوی یازدیغی منظومه لره حیكمت آدینی وئرمیشدی. اونون بو منظومه لرینی درویشلری اوزاقلاردا یاشایان تورك خالقلارینا چاتدیریر و بونونلا دا اونلارین ایسلاما داها سیخ باغلانماسینا، دوستلوق و قارداشلیق ایچینده یاشامالارینا یاردیم ائدیردیلر. بو دا او دؤورده توركلر آراسیندا معنوی، روحی، قارداشلیق بیرلیگی نین فورمالاشماسیندا اؤنملی رول اوینادی.  اونون  " دیوانی-حیكمت " اینده دینیندن، رنگیندن، عیرقیندن آسیلی اولمایاراق، بوتون اینسانلارا آللاه طرفیندن یارادیلمیشلارین هامیسینا بیر سئوگی و محبت تبلیغ ائدیلیر. یسویده یارادیلمیشلارین ان شرفلیسی اولان اینسانا سئوگی و محبت وار. بو  سئوگی اوجا یارادانا اولان سونسوز عشقله قوووشاراق حاقا گئدن یولو بیر نور كیمی ایشیقلاندیریر. بو آنلاییش یونوس امره نین  " یارادیلانی سئو، عمللرینله، یاشادیغین حیاتینلا اونا حاقا گئدن یولو گؤستر "  دوشونجه سی ایله وحدت تشكیل ائدیر.  اینسانلارین معنوی و روحی تربییه سینده، اونون دینیمیزی دریندن اؤیرنمه سی و اونو یاشاماسیندا امك عامیلی ده خوصوصی اؤنم داشیییر. یسوییه گؤره، امك اینسانین حیاتی نین ماهیتینی تشكیل ائدیر و ایشله مه ین، زحمتین نه اولدوغونو بیلمه ین اینسان روحی-معنوی و ایسلامی دیرلر باخیمیندان كامیل اینسان كیمی یئتیشه بیلمز. یسوییه گؤره، اینسانلارین حاقینی تاپداماق، باشقاسی نین امگی حسابینا دولانماق آللاه طرفیندن باغیشلانماسی ایناندیریجی گؤرونمه ین عمللردندیر. یسوی ایشله مكله، حالال یوللا، الی نین زحمتی ایله عاییله سینی دولاندیرانلاری، هارامدان اؤزونو و نفسینی قورویانلاری هر ایكی دونیانین ان خوشبخت آدامی حساب ائدیر.  یسوییه گؤره، قادین و عاییله موناسیبتلری حیاتدا خوصوصی اؤنم داشیییر. قادین-كیشی برابرلیگی، اونلارین عاییله بیرلیگی ایچینده دینیمیزین شرطلرینه اویغون شكیلده حیات یاشاماسی ایلاهی عشقین اساسلاریندان بیرینی تشكیل ائدیر. بئله كی، عاییله ده حوضور و ساكیت لیك، روحی راحات لیق اولمادان اینسان حاقا گئدن یولو تاپا، اونا داها اوركدن باغلانا بیلمز . یسوی نین فیكرینجه، عاییله سی حوضور ایچینده اولمایان اینسانلار معنوی و روحی باخیمدان دومانا دوشه رك یوللارینی تاپا بیلمه ین قازلاری خاطیرلادارلار.   تدقیقاتچیلارا گؤره، احمد یسوی نین دونیاگؤروشونون اساسیندا 7 پرینسیپ دایانیر: آللاها ایلاهی عشقله باغلیلیق، ایسلامیت و آللاها ایمان، ایخلاص (ماددی و شخصی منفعت گودمه یه ن موسلمانلیق)، آللاهین یاراتدیغی و یئر اوزونون ان شرفلیسی اولان اینسانی سئومك و اونون خیدمتینده دایانماق، رنگیندن، دیلیندن، دینیندن، جینسیندن آسیلی اولمایاراق، بوتون اینسانلارا محبتله یاناشماق، اونلار آراسیندا آیری-سئچكیلیك قویماماق، قادین-كیشی برابرلیگی، امك و حالال یوللا روزی قازانماق، بو چرچیوه ده ده قول حاقینی تاپدالاماماق و علم.  یسوی علمین اینسانی آللاها یاخینلاشدیران ایلاهی امر اولدوغونو وورغولاییر.    احمد یسوی نین جاغاتای ( اسكی اؤزبك توركجه سی) لهجه سینده یازدیغی  " ریساله "  ( فقرنامه) آدلی اثرینده ده ایسلامیتین اساسلاری اؤزونه مخصوص  ساده و شیرین دیلله ایضاح ائدیلیب.  یسوی یس شهرینده حاقین رحمتینه قوووشوب و اونون مزاری عصرلردیر توركلرین و دیگر موسلمان خالقلارین ان عزیز زیارتگاه  یئری اولاراق قالماقدادیر.  بو گون ده خوجا احمد یسوی ایرثی تورك-موسلمان خالقلاری آراسیندا بیرلیك، قارداشلیق رمزی اولاراق قالماقدا داوام ائدیر و اینسانلارین قلبینده عشق مشعلی یاندیرماقدادیر. سون

قایناق : زامان آز

كؤچورن : عباس ائلچین