مخدومقولو - توركمنین روحو، قلبی و دؤیونن اورگی  

      اونون قدر توركمنیستاندا سئویلن و دریندن حؤرمت بسله نیلن ایكینجی بیر حاق عاشیقی تاپماق مومكون دئییل. آنادولو توركو اوچون یونوس امره، آذربایجانلی اوچون ایسه بؤیوك فوضولی نه دئمكدیرسه، توركمن اوچون ده مخدومقولو اودور. مایاسی حاقدان یوغورولوب، حاق عاشیقی كیمی دونیایا گلیب، اوجا آللاها گئدن یولو توتاراق اونون درگاهینا اوز توتوب، بونونلا دا نینكی توركمنلرین، هم ده بوتون تورك دونیاسی نین ابدی سئوگی و محبتینی قازانیب، اونلارین قلبینده ابدی لشیب، اؤزو بویدا همیشه یاشار حاق نغمكارینا چئوریلیب. مخدومقولونون شئعیرلری بیر سئوگی، ایلاهی عشق نغمه سیدیر، حاقا گئدن یولون قاپیسینی گؤسترن بیر نوردور. بو ایلاهی نورون ایشیغیدیر توركمنی یاشادان و اونو ابدی بیر گله جگه آپاران. مخدومقولو طبیعتی، خاراكتئری، شئعیرلرینده كی  ایلاهی بیر عشقین ترننومو ایله تورك دونیاسی نین حاق عاشیقی یونوس امره نی خاطیرلادیر. او سانكی اوستوندن عصرلر اؤتندن سونرا حاق عاشیقی یونوس امره نین یولونو داوام ائتدیریر و  قوجاغینی گئنیش آچاراق، بیر واختلار توركمنیستاندان آنادولویا كؤچ ائده رك بورادا دونیانی قارشیسیندا دیز چؤكدورن و قوس قوجا عوثمانلی ایمپئرییاسینی قوران قان اجدادلارینی،  او جومله دن توركمنین آنادولودا حاق سسی، حاق نغمكاری اولان یونوس امره نی اونلارین عزیز اؤولادلاری كیمی اؤز باغرینا باسیر. باخ بوندادیر مخدومقولونون بؤیوكلوگو و داهی لیگی. 

  مخدومقولونون آنادان اولدوغو و وفات ائتدیگی ایل دقیق معلوم دئییل.  مخدومقولونون الیازمالارینا و خالق آراسیندا دولاشان روایتلره اینانساق، اونون 18-جی عصرین 20-جی ایللری نین سونلاریندا و یا 30-جو ایللری نین اوللرینده ایندیكی توركمنیستانین قارا قالا رایونونداكی حاجی قووشان كندینده آنادان اولدوغونو احتیمال ائتمك اولار. حاجی قووشان كندی اترك ( اتورك) چایی وادیسینده یئرلشیردی. اونون عاییله سی گؤیلن (گؤكلن) طایفاسی نین قركئز  سویونون كیشیك قولوندان ایدی. بو طایفا اساسن اوتوراق اكینچیلیك و حئیواندارلیقلا مشغول اولور و بو یوللا عاییله لرینی دولاندیریردیلار. 

  مخدومقولونون آتاسی او دؤورده توركمن ائللرینده تانینمیش شاعیر و مشهور دینی موتفككیر اولان دؤولت محمد آزادی (1700-1760) ایدی. مخدومقولونون منسوب اولدوغو سوی توركمنلر آراسیندا خوصوصی حؤرمتی ایله تانینان گؤیلن طایفاسیندان ایدی. مخدومقولونون اوشاقلیق ایللری گورجان و اترك چایلاری اطرافیندا كئچیب. او، اولجه، آتاسی نین درس دئدیگی كند مكتبینده (مدرسه ده) ایلك تحصیلینی آلیب. ایلك گونلردن ده مكتبده خوصوصی ایستعدادی ایله سئچیلیردی، اونون دونیایا باخیشی دیگر همیاشیدلاریندان كؤكلو شكیلده فرقله نیردی، درسلرده هردن اؤزونه دالماسی و روحن حاق دونیاسینا قوووشماسی، بوتون وارلیغی ایله اونا یؤنلمه سی واردی. او، قیسا مودتده درسلری منیمسیه رك ایبتیدای مكتبی باشا ووردو. بوندان سونرا بیر مودت دیگر توركمن همیاشیدلاری كیمی تصروفات ایشلرینده آتاسینا كؤمك ائتمه یه، قویون، مال اوتارماغا، اكین-بیچین ایشلری ایله مشغول اولماغا باشلادی. سونرالار مخدومقولو زرگرلیك پئشه سینی ده اؤیرندی و بو ساحه  اوزره ماهیر بیر اوستا كیمی شؤهرت قازاندی. آما آتاسی اونون تحصیلینی داوام ائتدیرمه سینده ماراقلی ایدی. گنج مخدومقولو دا توركمن چؤللریندن دونیایا آچیلماق، اوبرازلی شكیلده دئسك، توركمن چؤللرینده دوغان گونشین هارادا باتماسینی گؤرمك و بونون اوچون علم دریاسی نین درینلیكلرینه باش وورماق، بیلیگینی آرتیرماق ایسته ییردی. اونا گؤره ده، اولجه، او، آتاسی نین راضیلیغی و خئییر-دوعاسی ایله كركی شهرینده تحصیلینی داوام ائتدیردی. تخمینن 1753-جو ایلده مخدومقولو كیزیل آیاك قصبه سینده كی  موقدس بابا ایدریسین دفن اولوندوغو سردابه ایله یاناشی فعالیت گؤسترن  مدرسه ده تحصیل آلماغا باشلادی. او بورادا 1 ایل تحصیل آلدی. لاكین بورادا اوخودوقلاری و اؤیرندیكلری اونون اوچون آزلیق ائدیردی. اونا گؤره ده 1754-جو ایلده گنج مخدومقولو بوخارایا گئده رك، بوراداكی مشهور كوكئلتاش مدرسه سینده تحصیل آلماغا باشلادی. كوكئلتاش مدرسه سینده اوخودوغو ایللرده مخدومقولو سورییادان اولان نوری كازیم ایبن باهار آدلی توركمنله تانیش اولدو. نوری كازیم اؤز دؤورونون مشهور سیمالاریندان ایدی. او، عالی تحصیل آلمیشدی و ایسلام دینی نین اساسلارینی، ایسلام حوقوقونو چوخ یاخشی بیلیردی. اونا گؤره ده خالق اونو مؤولانا آدی ایله چاغیریردی. او، بو یوكسك آدا لاییق گؤرولن چوخ آز آداملاردان بیری ایدی. 

  نوری كازیملا تانیشلیق مخدومقولونون دینی، روحی و معنوی دونیاگؤروشونون فورمالاشماسیندا اؤنملی رول اوینادی. او اؤز معنوی اوستادی نوری كازیملا بیرگه سیاحته چیخدی. مقصدی اطرافدا یاشایان خالقلارلا داها یاخیندان تانیش اولماق، هم ده اؤز بیلیگینی و دونیاگؤروشونو داها دا آرتیرماق ایدی. مخدومقولو نوری كازیملا بیرگه اؤزبكیستانی، قازاخیستانی، تاجیكیستانی گزدی، سونرا ایسه اورادان افقانیستان و هیندیستانا گئتدی. او، گزدیگی یئرلرین مشهور علم و دین رهبرلری ایله گؤروشور، اونلارلا موختلیف ساحه لر اوزره فیكیر موبادیله سی ائدیردی. بو دا اونون معنوی جهتدن كامیل بیر اینسان كیمی فورمالاشماسینا بؤیوك تاثیر گؤستردی. 1757-جی ایلده اونلار سیاحتلرینی باشا ووراراق، خیوه یه گلدیلر. خیوه ده همین دؤورده اورتا آسیانین مشهور علم و مدنیت مركزلریندن بیری حساب ائدیلیردی. بورادا چوخلو سایدا مدرسه لر واردی و بو مدرسه لرده او دؤورون ان تانینمیش عالیملری درس دئییردیلر. مخدومقولو خیوه ده خان شیرقازی طرفیندن اینشا ائدیلن مدرسه ده تحصیل آلماغا باشلادی. او دؤورون وارلی عاییله لری نین اؤولادلاری دا مدرسه ده تحصیل آلیردیلار. مخدومقولو بورادا اؤز تحصیلینی تاماملادی. او داها بیر مودت خیوه ده قالماق ایسته ییردی. لاكین 1760-جی ایلده آتاسی رحمته گئتدی و مخدومقولو دوغما توركمنیستانا قاییتماغا مجبور اولدو.  آما وطنه قاییتماسی اونا یئنی بیر درد ده گتیردی. آتاسی نین اؤلومو ایله باغلی غوصه  و كدر ایچینده اولان مخدومقولویا بیر معنوی ضربه ده ایللرله سئوگیسینی اورگینده گزدیردیگی منلی آدلی قیزین باشقا بیریسینه اره وئریلمه سی ایله دگدی. منلی نین والیدئینلری قیزلاری اوچون بؤیوك میقداردا باشلیق  طلب ائدیردیلر. بو باشلیغی وئرمك اوچونسه مخدومقولونون ماددی ایمكانی یوخ ایدی. اونا گؤره ده منلینی باشقا بیریسینه زورلا اره وئردیلر. سئوگیلیسینی عؤمرونون سونونا كیمی اونودا بیلمه ین مخدومقولو اونون عشقینه شئعیرلر یازماغا باشلادی. بو شئعیرلرینده ایسه او فراقی  (سئوگیلیسیندن آیریلان) ایمضاسی ایله چیخیش ائدیردی. 

    

  جاهانی یاندیردی اودون، 

  قاچار اولدو یاخین-یادین، 

  مخدومقولو، سنین آدین، 

  اولسون ایندی قوی فراقی  

    

   مخدومقولونون ان یاخشی محبت شئعیرلری ده محض منلییه، اونون حسرتینه حصر ائدیلیب. بو شئعیرلرین هر بیرینده مخدومقولونون اوركلری ایندی ده یاندیران، گؤینه دن، اینسانین روحونو سیزلادان عذابلاری، سونسوز كدری وار: 

    

  ائللری وار توی-دویونلو، 

  سویوق سولو، گؤی چمنلی،  

  ائلی - گؤیلن، آدی - منلی، 

  نازلی دیلداردان آیریلدیم 

    

  پرده چكیب اوزلریمه، 

  رواج وئریب سؤزلریمه، 

  مخدومقولو، گؤزلریمه 

  بیرجه منلی خان گؤرونر. 

    

  آتان باغری داش اولسون، 

  آنان گؤزو یاش اولسون، 

  مین بلایا توش اولسون 

  یاری یاردان آییران 

    

  یوخاریداكی بو یانغیلی شئعیرلری ایله مخدومقولو 17-جی عصرده یاشایان آذربایجانین بؤیوك حاق عاشیقی ساری آشیغی خاطیرلادیر. ساری آشیغین دا ایسته دیگی قیزی - یاخشینی اونا وئرمه میشدیلر و او، الینده ساز گئجه-گوندوز یاخشی دئییب ناله چكیردی: 

    

  من آشیق ترسینه قوی، 

  تر-تنی ترسینه قوی.  

  یاخشینی قیبله سینه، 

  آشیغی ترسینه قوی.  

    

  ایندی ده ساری آشیقلا عئینی كؤكدن، عئینی سویدان اولان مخدومقولو خزرین او تاییندا، ساری آشیقدان 100-150 ایل سونرا ایلك عشقین یانغیسی ایله  " منلی "  دئییب گؤز یاشلاری تؤكور، اونو آددیمباشی خاطیرلاییر، اونودا بیلمیردی. 

    

   فانی جاهان ایرم دیر، سن اول بوستانین گولو، 

  من كی فقیر وابسته، قفس ایچره بولبولو، 

  گول رویینده نیقابدیر اول لئیلی نین سونبولو، 

  نه سببدیر، خورلارسان منیم كیمی ذلیلی،  

  اول جامالین عشقینده اولدوم دیوانه، منلی. 

    

  منلی خانیم آلیب گئتدی جیسمیم ایچره جانیمی، 

  سورمادان ایقبالی فلك یاپدی هیجران دونومو، 

  بیر ناكسه بخش ائیله میش فلك  منلی خانیمی، 

  دیدی سره، گئتدی هوشوم،  نئیله ییم، بیچاریم. 

  مخدومقولو عالم ایچره،  بوتون جانان هم گؤزل، 

  هامیسی بیر كنیزدیر، منلی خانا بنزه مز. 

    

  آما اونا درد درد اوستوندن گلمكده ایدی. مخدومقولونون ایكی قارداشی دوشمنه اسیر دوشموش و اورادا اؤلموشدولر. مخدومقولو اؤز شئعیرلری نین بیر حیصه سینی ده قارداشلاری نین اؤلومونه حصر ائتمیش و بوندان دوغان كدرینی میصراعلارینا كؤچورموشدو. گنج مخدومقولو دردلرینی اونوتماق، اووونماق مقصدی ایله سئومه دیگی بیر قادینلا عاییله حیاتی قورماغا مجبور اولدو. آما او هئچ جور منلینی، ایلك سئوگیسینی اونودا بیلمیر، یازدیغی شئعیرلرین هر میصراعسیندا، هر سؤزونده حسرتله اونو آنیردی. یئنی عاییله ایزدیواجیندان مخدومقولونون ساری و ایبراهیم آدلی ایكی اوغلو اولدو. آما بو اوشاقلارین بیری 7، دیگری ایسه 12 یاشیندا دونیاسینی دییشدی و بونونلا دا مخدومقولونون دردی اوستونه داها بیر درد گتیردی. شئعیرلریندن حیسس ائدیلیر كی، مخدومقولونون سئومه ییب ائولندیگی حیات یولداشی ایله موناسیبتلری هئچ ده یاخشی اولماییب. بئله كی، مخدومقولونون شئعیرلرینده بونونلا باغلی كیفایت قدر فاكتلار وار. مثلا، شئعیرلرینده او، گنجلره سئومه دیگی قیزلا عاییله قورماغی مصلحت گؤرمور. اوسته لیك، او، گنجلره مصلحت گؤرور كی، عؤمور-گون یولداشی سئچركن قادینین اصلینه باخسینلار. چونكی ذاتیندا ناكسلیك اولان، اصلی-سویو اولمایان قادینلار عاییله نی خارابا قویار، ارین گوندوزونو گئجه یه دؤندرر، اونون عؤمرونو زای ائدر. 

    

  مخدومقولو، كیمسه بیلمز باطینی، 

  ائولنسه نیز، باخیب آلین ذاتینی، 

  یییَم گؤركزمه سین یامان خاتینی، 

  آدام اؤزون بیلمز، خام خیال اولار. 

    

   او، بونونلا علاقه دار یازدیغی شئعیرلرینده پیس قادینین الیندن دادا گلدیگینی دولایی یوللا بوروزه وئریر. مثلا، حاق عاشیقی شئعیرلری نین بیرینده  " پیس خاتین باشا مؤحنتدیر " ، -دئییر. دیگر بیر شئعیرینده ایسه او، پیس قادینی یاخشی ار اوزرینده آغیر بیر تؤهمته بنزه دیر:  " یامان خاتین یاخشی اره، سووولماز تؤهمته بنزر " . اونون دیگر شئعیرلرینده ده بو مؤوضو داوام ائتدیریلیر. مخدومقولو یانا-یانا دئییر كی،  " یئنه یاخشی بیر ایگیده، یامان خاتین توش اولماسین " ،  " توش اولسان یامان خاتینا، عؤمرون اؤتر شر ایلنی " .   

  مخدومقولو اؤز دردلرینی اونوتماق اوچون بیر نئچه دفعه  سیاحته چیخیب. او، مانقیشلاق یاریماداسینا، هشترخانا، آذربایجانا، اورادان دا یاخین شرق اؤلكه لرینه سیاحت ائدیب. او، بو سیاحتلری زامانی یارالی قوشو خاطیرلادیردی. هارا گئتسه، اؤز گولوندن آیری دوشه رك اونون حسرتی ایله گئجه-گوندوز غملی نغمه لر اوخویان بولبول كیمی منلی حسرتی ایله كدر دولو شئعیرلر یازیردی. اونون ناكام عشقی اوچون یازدیغی  شئعیرلری سانكی گؤز یاشلاری ایله قلمه آلینیب. 

  مخدومقولونون توركمن شئعیرینه گتیردیگی ان بؤیوك یئنی لیك و خالقینا گؤستردیگی بؤیوك خیدمت اونون خالق روحوندا، هر بیر ساده توركمنین باشا دوشدویو دیلده یازماسیدیر. باشلیجاسی ایسه بو ایدی كی، او، شئعیرلرینده عرب-فارس سؤزلرینی گئن-بول ایشلتمكدن ایمتیناع ائتدی. عوضینده خالقین باشا دوشدویو آنا دیلینده، اؤزو ده هئجا وزنینده شئعیرلر یازدی. خالق روحوندا، آنا دیلینده یازدیغی شئعیرلری ایله او بوتونلوكله یونوس امره نی خاطیرلادیردی. سانكی اوستوندن عصرلر اؤتندن سونرا یونوس امره دوغما وطنه قاییتمیش، مخدومقولونون سیماسیندا یئنیدن  دونیایا گلمیش، یازدیغی روحو اوخشایان  شئعیرلری ایله توركمنلرین آزادلیق سئور قلبینه بیر ملهم اولماغا باشلامیشدی.    

  یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز كیمی، مخدومقولو اورتا عصرلر شرق سیویلیزاسییاسی نین مركزلریندن بیری اولان بوخارادا تحصیل آلمیشدی. سونرا ایسه او دؤورده تورك-ایسلام دونیاسی نین علم و مدنیت اوجاغی ساییلان مشهور خیوه شهرینده كی  شیرقازی مدرسه سینده اوخوموشدو. شیرقازی مدرسه سینده تحصیل آلدیغی ایللر مخدومقولونون حیاتیندا بؤیوك بیر تاثیر بوراخمیشدی. او بورادا حاقین درگاهینا گئدن یولو تاپمیش و یازدیغی حزین شئعیرلری ایله روحن چوخلارینا نصیب اولمایان زیروه یه اوجالمیشدی. سونرادان او، شیرقازی مدرسه سینده كئچیردیگی سعادت دولو گونلری حسرتله خاطیرلایاراق، اونو شئعیرلرینده سئوه-سئوه  ترننوم ائدیردی: 

  مكان توتوب، اوچ ایل یئدیم دوزونو، 

  گئدر اولدوم، خوش قال، گؤزل  " شیرقازی " . 

  اؤتوردوم قیشینی، نووروز-یازینی، 

  گئدر اولدوم، خوش قال، گؤزل  " شیرقازی " . 

  ... مخدومقولو ییغیب كؤنول وفاسین، 

  تظیم ائتدی، كیم چكمیشدی جفاسین،  

  هئچ زامان اونوتماز گؤزل قاپیسین، 

  گئدر اولدوم، خوش قال، گؤزل  " شیرقازی. 

  (شئعیرلری آذربایجان توركجه سینه فیلولوگییا علملری دوكتورو رامیز عسكر اویغونلاشدیریب).  

  مخدومقولو خیوه و  بوخارادان علمی و روحی دونیانین قاپیسینی دؤیه رك یازدیغی شئعیرلریله :  " من ده وارام، گلدیم، آچین قاپیلاری اوزومه. من سیزین بیر پارچانیز، توركمنین قلبینده بولاق كیمی چاغلایان حیات نغمه سی، اونون سازی و سؤزو، شیرین نغمه سی یم " ، -دئمه یه باشلادی.  قلبینده حیات و اوجا ایلاهی عشق بولاق كیمی چاغلایان مخدومقولو همین دؤورده  توركمنلرین حاق عاشیقینه، نغمكارینا چئوریلمیشدی. بو باخیمدان او روحن و منن  بیر واختلار توركمن چؤللریندن پروازلاناراق آنادولودا قاناد چالان و اورانی اؤزلرینه ابدی یوردا چئویرن توركمنلرین  دونیایا بخش ائتدیكلری بؤیوك اینسانی - یونوس امره نی خاطیرلادیردی.  مخدومقولو دا یونوس امره كیمی حاق عاشیقیدیر. او دا هاقدان عشق باده سینی آلیب ایچیب. تصادوفی دئییل كی، مخدومقولونون حیاتینی تدقیق ائدن فیلولوگییا ائلملری دوكتورو رامیز عسكر محض مسئله نین بو طرفینه، یعنی مخدومقولونون حاق عاشیقی اولماسینا دیقتی جلب ائده رك یازیر: 

   " مخدومقولو سؤز صنعتینه آشیق كیمی قدم قویموش، توركمن و عوموم تورك فولكلورونو دریندن منیمسه ین و اینكیشاف ائتدیرن بیر حاق عاشیقی سویییه سینه یوكسلمیشدیر. او، دیگر حاق آشیقلاری كیمی عشق باده سی ایچمیشدیر. اوسته لیك، مخدومقولو یئگانه آشیقدیر كی، اونون حیاتیندا باده ایچمه دوققوز دفعه  باش وئرمیشدیر " . 

  مخدومقولودا ایلاهی بیر سئوگی، آللاها باغلیلیق وار. او، اینسانلاری بو دونیادا یاخشیلیق توخومو اكمگی، حاقین درگاهینا اوزو آغ، آلنی آچیق گئتمگی تؤوصییه ائدیر. حاق عاشیقی بو دونیانین فانی، بوش، كئچیجی اولدوغونو دؤنه-دؤنه خاطیرلادیر. بو حالی ایله او، حاق عاشیقی یونوس امره نی یادا سالیر، اونونلا روحن قوووشور. 

  مخدومقولو، عشق مئیداندیر، 

  بو مئیدانا گیرن جاندیر، 

  جانین بو تنده مئهماندیر، 

  وئرن بیر گون آلاسیدیر 

  آدم اوغلو، فلك سنین 

  بیر گون دونون بیچر گئدر. 

  سنه وورار خنجرینی، 

  قیزیل قانین ساچار گئدر  

  اونون بو شئعیری موعین قدر یونوس امره نین: 

  بیز دونیادان گئدر اولدوق،  

  قالانلارا سالام اولسون،  

  ناماز اوچون اوستوموزه 

  دورانلارا سالام اولسون " ،- شئعیرینی خاطیرلادیر. 

  مخدومقولو خالق آراسیندا او قدر چوخ سئویلیردی كی،  بونو دیلله تصویر ائتمك مومكون دئییل. تصادوفی دئییل كی، مخدومقولو هله ساغلیغیندا ایكن اونون حاقیندا توركمنلر آراسیندا سایسیز-حسابسیز روایتلر دولاشیردی. بو روایتلرین هامیسیندا مخدومقولویا سونسوز بیر سئوگی و محبت دویولور. بو روایتلردن بیرینده مخدومقولونون دوشمنلره اسیر دوشدویو و یازدیغی آلوولو شئعیرلرینه گؤره آزاد ائدیلدیگی خوصوصی وورغولانیر. روایته گؤره، شئعیرلرینی دینله یندن سونرا اونون حاق عاشیقی اولدوغونو آنلایان شاه بو بؤیوك اینسانین قارشیسیندا باش اَییب، اونا ان بؤیوك حؤرمت و عیززتینی گؤستریب. سونرا دا شاه مخدومقولونو آزاد ائده رك، اونو لاییق اولدوغو حؤرمتله ده توركمنیستانا یولا سالمیشدیر.  حاق عاشیقی نین تخمینن 1789-1792-جی ایللرده حاقین درگاهینا قوووشدوغو احتیمال اولونور.  وصیتینه اساسن، آتاسی نین یانیندا دفن ائدیلیب. اونون قبری شیمالی خوراسانداكی آك- توكای آدلی یئرده دیر. بورا توركمنلرین ان چوخ زیارت ائتدیكلری موقدس زیارتگاهلاردان بیریدیر. مخدومقولونون شئعیرلری غربده ده بؤیوك شؤهرت قازانیب. 1842-جی ایلده مشهور پولیاك عالیمی و ادبیاتشوناسی آ. خودزكو- بورئیكو لوندوندا اینگیلیس دیلینده اؤن سؤزله مخدومقولونون 3 شئعیرینی درج ائتدیریب. كازان و  پئتئربورق اونیوئرسیتئتلری نین پروفئسسورو ای. ن. بئرئزین دیگر توركمن شاعیرلری ایله بیرلیكده  " تورك مونتخباتی "  آدلی كیتابیندا مخدومقولونون دا شئعیرلرینی (توركمن دیلینده) درج ائتدیریب. روس اوخوجولاری مخدومقولونون یارادیجیلیغی ایله 1872-جی ایلده ف. باكولین طرفیندن ترجومه ائدیلن ایكی شئعیرله تانیش اولوبلار. 1911-جی ایلده داشكندده مخدومقولونون سئچیلمیش شئعیرلر كیتابی ایشیق اوزو گؤروب. 

   1863-جو ایلده توركمنیستانا سیاحت ائدن بؤیوك ماجار عالیمی وامبئری مخدومقولویا خالق آراسیندا بؤیوك سئوگی نین شاهیدی اولوب و اونون شئعیرلرینی توپلاییب. او، 1879-جو ایلده لئیپسیقده آلمان دیلینده مخدومقولونون شئعیرلرینی كیتاب حالیندا نشر ائتدیریب. كیتابا مخدومقولونون 31 شئعیری داخیل ائدیلیب. وامبئری مخدومقولو حاقیندا یازیر:  " اونون شئعیرلری و كیتابلاری دونیانی اؤزونه حئیران ائدن بیر مؤعجیزه دیر " . 

   مخدومقولو آذربایجاندا دا ان چوخ سئویلن حاق عاشیقلریندندیر.  بو دا سببسیز دئییل. زیرا مخدومقولو دا قان قارداشلاری اولان آذربایجانلیلارلا عئینی سویدان، عئینی كؤكدندیر. اونون شئعیرلری موختلیف ایللرده آذربایجان توركجه سینه اویغونلاشدیریلیب. بو یاخینلاردا فیلولوگییا ائلملری دوكتورو، پروفئسسور  رامیز عسكر مخدومقولونو سئوه- سئوه آذربایجان اوخوجولاری ایله بیر داها تانیش ائدیب. اونون مخدومقولونون حیات و یارادیجیلیغینا حصر ائدیلن آراشدیرماسی و بو حاق عاشیقی نین آذربایجان توركجه سینه اویغونلاشدیریلمیش شئعیرلری كیتاب شكلینده سئویملی اوخوجولاریمیزا تقدیم ائدیلیب. 

قایناق :زامان آز

كؤچورن : عباس ائلچین