حسن بیگ زردابی و اكینچی قزئتی

حسن بی ملیكوو (زردابی) 1837-جی ایل اییونون 28-ده كئچمیش گؤی چای قزاسی نین زرداب كندینده آنادان اولموشدور. حسن بی ایلك تحصیلینی موللاخانادا آلمیش، سونرا شاماخی قزا مكتبینده اوخوموش، اورتا تحصیلینی ایسه تیفلیسده تاماملامیشدیر. 1861-جی ایلده موسكوا اونیوئرسیتئتینه داخیل اولان حسن بی زردابی دؤرد ایل سونرا همین اونیوئرسیتئتین طبیعت-ریاضیییات فاكولته سینی بیتیرمیشدیر. 

  عالی تحصیل اوجاغیندا اوخودوغو مودتده حسن بی طلبه لر آراسیندا خوصوصی اولاراق سئچیلدیگینه گؤره     فاكولته نی علا قییمتلرله باشا ووردوقدان سونرا علمی ایش اوچون اونیوئرسیتئتده ساخلانیلمیشدیر. لاكین وطنینه، دوغما آذربایجانینا اولان سونسوز محبتی، خالقینا، میلتینه خیدمت ائتمك آرزوسو بو گنج، پئرسپئكتیولی موعلیمی آذربایجانا چكیب گتیردی. بیر موددت تیفلیسده قوللوق ائدندن سونرا قوبادا محكمه ده ایشله ین زردابی داها سونرا باكییا گله رك بورادا روسجا اورتا مكتبده طبیعتدن درس دئمه یه باشلادی.  

  گونده لیك حیاتیندا و ایشینده خالقلا سیخ باغلی اولان زردابی آسوده واختلارینی خالق آراسیندا كئچیریر، اوشاقلاری و یئنی یئتمه لری علمه، مدنیته، معاریفه هوسلندیریردی. اونون آپاردیغی تبلیغاتین كؤمگی ایله باكی گیمنازییاسیندا اوخویان طلبه لرین سایی آز بیر زاماندا خئیلی چوخالمیشدی. 

  او زامان آذربایجانین مركزی شهری كیمی باكی نین سورعتلی اینكیشافی میللی مطبوعاتیمیزین یارانماسی ضرورتینی دوغوردو. دوغما آنا دیلینده قزئته بؤیوك احتییاج اولدوغونو درك ائدن حسن بی زردابی قزئت چاپ ائتمك اوچون حؤكومته موراجیعت ائتدی. بونونلا علاقه دار بؤیوك موتفككیر ایستامبولدان حوروفات گتیرتدی و نهایت، خئیلی زحمتدن، عذاب-اذیتدن سونرا 1875-جی ایلین 22 اییولوندا باكیدا قوبئرناتورون مطبعه سینده آذربایجان دیلینده  " اكینچی "  قزئتی نین نشرینه مووففق اولدو. بو مطبوع اورقانلا میللی مطبوعاتیمیزین اساسی قویولدو. 

  1875-جی ایلین 22 اییولوندان 1877-جی ایلین 29 سئنتیابرینا قدر چاپینی داوام ائتدیرن  " اكینچی "  آیدا ایكی دفعه  300-400 تیراژلا نشر اولونوردو. بو ایللر عرضینده قزئتین 56 نؤمره سی چیخمیشدیر.  " اكینچی "  قزئتینده نجف بی وزیرووون، عسگر آغا گورانی نین موسكوادان، محمدتاغی علیزاده شیروانی نین شاماخیدان، حئیدری نین دربنددن گؤندردیكلری مكتوبلار، سئیید عظیم شیروانی نین شعیرلری و میرزه فتعلی آخوندووون  " وكیلی-نامعلوم میلت "  ایمضاسی ایله مقاله لری درج اولونوردو. حسن بی زردابی نین یاراتدیغی  " اكینچی "  قزئتی نین دستی-خطی اساسا بیر ایدئیا اوزرینده قورولموشدو. زردابی و اونونلا بیرلیكده بو قزئتده چالیشان بیر سیرا معاریف پرور، دئموكراتیك ناشیرلر شرقین گئریلیگینی، بطالت و سست لوگونو حقیقی آزادلیغین اولماماسیندا گؤروردولر. اونلار اؤز سؤزلرینی دولایی یوللا اولسا بئله، بو قزئت واسیطه سی ایله خالقا چاتدیرا بیلیردیلر. او دؤورده خالقین باشا دوشه جگی ساده دیلده یازیلان بو قزئتده بئله فیكیرلرین سسلنمه سی طبیعی كی، آذربایجانی اسارت آلتیندا ساخلایان ایمپئرییا مأمورلارینی جیدی ناراحات ائدیردی. 

  ایلك مطبوع اورقان كیمی  " اكینچی "  اؤز اساس ایدئیاسینا اویغون اولاراق اینجه سنعت و ادبیاتا دا عایید یئنی دئموكراتیك طلبلر ایره لی سوروردو. آذربایجانین بؤیوك دراماتورقو نجف بی وزیروو كؤهنه شعرلرله یاناشی، شاعیرلری موعاصیر حیاتدان یازماغا، خالقی جهالت و غفلت یوخوسوندان آییلتماغا، موعاصیر روحدا تربییه ائتمه یه چاغیریردی. بونونلا زردابی نین سسینه آذربایجانین بیر چوخ گؤركملی، معاریف پرور اینسانلاری سس وئریردی. طبیعی كی، بو جور دئموكراتیك مقاله لریندن سونرا چاریزمین دیكته سی ایله اؤزلرینی  " ضیالی "  سایان بعضی اوزدن ایراق اینسانلار یئربیئردن  " اكینچی "  نین اوزرینه هوجوما كئچدیلر. نهایت، 1877-جی ایل سئنتیابرین 29-دا  " اكینچی "  اؤز نشرینی دایاندیرماغا مجبور اولدو. میللی مطبوعاتیمیزین ایلك قارانقوشو اولان بو قزئت ایكی ایللیك عؤمور یاشاسا دا خالقین میللی و موعاصیر روحدا تربییه اولونماسیندا چوخ بؤیوك رول اوینادی. معاریفچی و دئموكراتیك ایدئیالارین جارچیسی اولان  " اكینچی "  رئالیست ادبیاتیمیزین اینكیشافیندا موستثنا خیدمتلر گؤستردی. محض بونا گؤره ده بئله ترققی پرور قزئت مورتجع، ایشغالچی بیر رئژیمین اسارتی آلتیندا چوخ یاشایا بیلمه دی. 

  بئله لیكله، 1880-جی ایلدن باشلایاراق حسن بی دوغما كندی زردابدا یاشاماغا باشلادی. او، كند تصروفاتی ساحه سینده كندلیلره یاخشی مصلحتلر وئریر، مقامی یئتیشنده یئرلی جاماعاتا اؤز معاریف پرور، دئموكراتیك ایدئیالارینی دا چاتدیریردی. باكیدان كناردا یاشاماسینا باخمایاراق زردابی یئنه ده مطبوعاتدا فعال ایشتیراك ائدیردی. بئله كی، 1880-1890-جی ایللرده ناشیرین باكیدا و تیفلیسده چیخان  " زییا " ،  " كشكول " ،  " كاسپی " ،  " نووویئ اوبوزرئنییئ "  و س. قزئتلرده آذربایجان و روس دیللرینده چوخلو علمی-كوتلوی مقاله لری نشر اولونموشدور. 

  حیاتی نین سون ایللرینده زردابی باكی شهر دوماسیندا معاریف شؤعبه سینده رسمی وظیفه ده چالیشاراق باكی و اطراف كندلرده كی  مكتبلره باشچیلیق ائدیردی. 1906-جی ایلده باكیدا كئچیریلن آذربایجان موعلیملری نین بیرینجی قورولتاییندا فعال نوماینده لردن بیری ده قوجامان معاریف خادیمی، گؤركملی موتفككیر زردابی اولموشدور. 

  گرگین علمی فعالیتله مشغول اولان حسن بی زردابی حددیندن آرتیق ایشله ییب اؤزونو یوردوغو اوچون ایفلیج خسته لیگینه توتولدو و 1907-جی ایل نویابر آیی نین 28-ده وفات ائتدی. او، 1907-جی ایلده كؤهنه بی بی هئیبت مسجیدی نین یاخینلیغیندا دفن اولونسا دا، 1937-جی ایلده همین اراضی داغیدیلیب. مرحومون سوموكلری بیر-نئچه ایل ائوده عاییله سی نین یانیندا قالیب. نهایت، حسن بی زردابی نین 50 ایللیك یوبلئیی قئید اولوناركن اونون سوموكلری فخری خیاباندا دفن اولونودو.